«Η επιτόπια έρευνα και η συγκρότηση των λαογραφικών-εθνογραφικών αρχείων» Τρίτη 12.00-15.00, σπουδαστήριο λαογραφίας Περίληψη Το μάθημα διατρέχει την ιστορία της επιτόπιας έρευνας για την ελληνική λαογραφία και της οργάνωσης των λαογραφικών αρχείων γενικότερα στην Ευρώπη, με έμφαση στις καταγραφές του προφορικού αφηγηματικού λόγου, όπως αυτές συνδέονται με τη θεωρία της λαογραφίας στα ιστορικά συμφραζόμενα της νεοτερικότητας κατά τον 19 ο αιώνα. Διερευνάται η πορεία προς μία διεπιστημονική μεθοδολογία της επιτόπιας έρευνας για την ελληνική και τη διεθνή λαογραφία, από τη «συλλογή λαογραφικής ύλης» της σωστικής λαογραφίας έως τη μεθοδολογική συμβολή της ανθρωπολογικής οπτικής στην έρευνα πεδίου, και μέσα από θεωρητικά παραδείγματα και περιπτώσεις καταγραφών αρχείου (οπτικοακουστικό υλικό και κείμενα). Οι φοιτητές συμμετέχουν στο μάθημα με «πρακτική» άσκηση, έρευνας πεδίου ή αρχείου, και αξιολογούνται μετά την παράδοση γραπτής εργασίας. Προγραμματισμός παραδόσεων Μάρτιος: 3, 10, 17, 24, 31 Απρίλιος: 21, 28 Μάιος: 5, 12, 19, 26 Ιούνιος: 2 1/4
Αναλυτικό διάγραμμα μαθήματος 1. Εισαγωγή: Από την προφορική λογοτεχνία στην προφορικότητα, από τον προφορικό λόγο στο γραπτό κείμενο. Βασικοί όροι, παρουσίαση του χρονοδιαγράμματος και της βιβλιογραφίας. Παρουσίαση των εργασιών (υποχρεωτικές για όλους: επιτόπια έρευνα ή συλλογή λαογραφικής ύλης). Α Μέρος: η επιτόπια έρευνα και η ελληνική λαογραφία. 2. Η ιστορία της επιτόπιας έρευνας για την ελληνική λαογραφία: Πρώτη περίοδος. Πολίτης, Κυριακίδης, Μέγας. Λουκάτος. 3. Η ιστορία των λαογραφικών αρχείων στην Ευρώπη και η συμβολή τους στην ανάπτυξη των λαογραφικών σπουδών. Το Λαογραφικό Αρχείο, το ΚΜΣ. Παρουσίαση και ιστορικά στοιχεία. Η σωστική λαογραφία, οι ερασιτέχνες συλλογείς και η συμβολή των δασκάλων. Παρουσίαση παραδειγμάτων: Η «Συλλογή Μαθητών», η «Συλλογή Πολίτου», τα ερωτηματολόγια, ως παραδείγματα. 4. Tα Λαογραφικά Φροντιστήρια - Διερεύνηση του αρχείου του Τομέα Λαογραφίας του Π.Ι. Ζητήματα «αυθεντικότητας» και «ανακατασκευής» της πρωτογενούς ύλης. Ταξινόμηση και διαχείριση μεγάλου όγκου δεδομένων. Η πολιτική διάσταση των αρχείων. Το παράδειγμα των H.R.A.F. 5. Η ιστορία της επιτόπιας έρευνας για την ελληνική λαογραφία μετά το 1970. Η εθνογραφία της Ελλάδας και οι «ξένοι». Από την συλλογή λαογραφικής ύλης στην επιτόπια έρευνα (διαρκείας). Η εισαγωγή των ποιοτικών μεθόδων στην επιτόπια λαογραφική έρευνα. Μεθοδολογία και τεχνικές. 6. Επίσκεψη-ξενάγηση στο Αρχείο του Κ.Ε.Ε.Λ. Β Μέρος: Ζητήματα θεωρίας, μεθοδολογίας και δεοντολογίας 7. Το πεδίο, α : κριτήρια επιλογής, βασικές αρχές, σχεδιασμός της επιτόπιας έρευνας. Το ημερολόγιο και οι σημειώσεις πεδίου. Η συνέντευξη και το ερωτηματολόγιο. Η υποκειμενική σχέση πληροφορητή και εθνογράφου. Ο (έμφυλος) ρόλος του εθνογράφου, ως μέρος της επιτόπιας έρευνας. Ο ρόλος του πληροφορητή (έμφυλος, κοινωνικός, κλπ.). 8. Το πεδίο, β : Η διαχείριση της εθνογραφικής ύλης. Ταξινόμηση και τυπολογία. Απομαγνητοφώνηση, αρχειοθέτηση, δημοσίευση. Χρήση αρχειακής ύλης: όροι και προϋποθέσεις, ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο ηθικός κώδικας του πεδίου και η εθνογραφική αφήγηση. 9. Στις απαρχές της ανθρωπολογικής επιτόπιας έρευνας (Dégérando, Boas, Malinowski). 10. Το πεδίο ως «επιτέλεση». Για την θεωρία της επιτέλεσης. Επιτέλεση, εθνογλωσσολογία και προφορικότητα. Η θεωρία των κοινωνικών ρόλων. Διάκριση μεταξύ λαογραφικής και ανθρωπολογικής οπτικής. 11. Το πεδίο ως εργαστήριο θεωρητικής σκέψης: Η ανθρωπολογία της προφορικότητας και οι ανατροπές των λαογραφικών ταξινομήσεων. Μηχανισμοί της προφορικότητας. Κοινωνικές στρατηγικές, ταυτότητες. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. 12. Από την επιτόπια έρευνα σε εικονικά πεδία: κυβερνο-εθνογραφία και νέες μορφές προφορικότητας και επιτέλεσης. 13. Παρουσιάσεις εργασιών. 2/4
Ενδεικτική Βιβλιογραφία Δεδομένου του εύρους και του όγκου της σχετικής με το μάθημα βιβλιογραφίας, παρουσιάζεται εδώ ένας ενδεικτικός βιβλιογραφικός οδηγός, στην ελληνική γλώσσα, με στόχο την ευρύτερη διαχρονική και διεπιστημονική κατανόηση του αντικειμένου του μαθήματος. Οι αναφορές του μαθήματος ωστόσο αφορούν εν πολλοίς και σε ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Συνιστάται ανεπιφύλακτα περαιτέρω βιβλιογραφική έρευνα στην Βιβλιοθήκη, στο Διαδίκτυο και σε αρχειακές πηγές, καθώς και η παρακολούθηση των δεκαπενθήμερων Σεμιναρίων του Τομέα Λαογραφίας. Αλεξάκης Ελευθέριος, Ήπειρος. Εθνογραφικό Ημερολόγιο (1981-1983), εκδόσεις Δωδώνη, Αθήνα 2007. -, Ορεινή Στερεά Ελλάδα. Εθνογραφικό Ημερολόγιο (1984-1991), Δωδώνη, Αθήνα 2010. Αλεξιάδης Μηνάς, Λαϊκοί ποιητές της Καρπάθου τρία παραδείγματα, Αθήνα 1997. Βαρβούνης Μ.Γ. & Κούζας Γ.Χ., Το αρχείο του «Λαογραφικού Φροντιστηρίου» του Γ.Α. Μέγα Αναλυτικός κατάλογος, Λαογραφία Παράρτημα αρ. 12, Αθήνα 2007. -, Το «Λαογραφικό Αρχείο» του Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Λαογραφία Παράρτημα αρ. 13, Αθήνα 2010. Barley Nigel, Ο ανυποψίαστος ανθρωπολόγος Σημειώσεις σε μια χωμάτινη καλύβα μετάφραση Γιώργος Σεφερλής. - 1η έκδ. - Αιώρα, Αθήνα 2005. Βέικου Χριστίνα, Κακό μάτι. Η κοινωνική κατασκευή της οπτικής επικοινωνίας, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998. Copans Jean, Η Επιτόπια Εθνολογική Έρευνα, Gutenberg, Αθήνα 2004. Cowan Jane, Η πολιτική του Σώματος χορός και κοινωνικότητα στη βόρεια Ελλάδα, μτφ. Κώστας Κουρεμένος, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1998. Γκέφου-Μαδιανού Δήμητρα, Ανθρωπολογική θεωρία και εθνογραφία: σύγχρονες τάσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1998. Δαλκαβούκης Βασίλειος, «Προσεγγίσεις της λειτουργίας του χιούμορ στην παραδοσιακή κοινωνία. Το παράδειγμα της κοινότητας Μονοδενδρίου στο Ζαγόρι», στο περιοδικό Εθνολογία, τόμος 9/2001, Ελληνική Εταιρεία Εθνολογίας, Αθήνα 2002, σσ. 277-303. Dubisch Jill, Το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα: Μια εθνογραφική προσέγγιση, μτφ. Διόνα Μούστρη, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2000. Durkheim Emile, Μορφές πρωτόγονης ταξινόμησης: Συνεισφορά στη μελέτη των συλλογικών αναπαραστάσεων μτφ. Α. Γεωργούλας επιμέλεια σειράς Δ. Γ. Τσαούσης. - 1η έκδ. Αθήνα, Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός, 2001. Geertz Clifford, Η ερμηνεία των πολιτισμών, μτφ. Θόδωρος Παραδέλλης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2003. Ήμελλος Στέφανος, Παρατηρήσεις εξ επιτοπίου ερεύνης εις τον λαϊκόν πολιτισμόν των Νοτίων Κυκλάδων, Αθήνα 1974. Halbwachs Maurice, Η συλλογική μνήμη μτφ. Τίνα Πλυτά επιμέλεια Αργυρώ Μαντόγλου επιμέλεια σειράς Αργυρώ Μαντόγλου. - 1η έκδ. Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση, 2013 3/4
Hendry Joy, Οι κόσμοι που μοιραζόμαστε εισαγωγή στην πολιτισμική και κοινωνική ανθρωπολογία, επιμέλεια Έλια Πετρίδου, εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2011. Lévi-Strauss Claude, Δομική Ανθρωπολογία, μετάφραση-επιμέλεια Θόδωρος Παραδέλλης, Κέδρος, Αθήνα 2010. Λουκάτος Δημήτριος, Λαογραφικά Σύμμεικτα Παξών (καταγραφή 1957), επ. Αικ. Πολυμέρου- Καμηλάκη, Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας-Πηγές του Λαϊκού Πολιτισμού-1, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2002. Ο Δημήτριος Σ. Λουκάτος και η Ελληνική Λαογραφία. Πρακτικά Επιστημονικής Ημερίδας, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας - αρ. 27, Αθήνα 2008, σελ. 246. Λυδάκη Άννα, Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, Καστανιώτης, Αθήνα 2001. Μέγας Γεώργιος, «Ζητήματα Ελληνικής Λαογραφίας», Ανάτυπον εκ της Επετηρίδος του Λαογραφικού Αρχείου 1939, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1975. Μπάδα Κωνσταντίνα, «Από τα ορεινά χωριά στις πόλεις. Η εμπειρία της μετανάστευσης από την πλευρά των γυναικών», ανακοίνωση στο Συνέδριο στη Μνήμη Στάθη Δαμιανάκου 2005. Νιτσιάκος Βασίλης, Μαρτυρίες Αλβανών Μεταναστών, Οδυσσέας, Αθήνα 2003. Παπαχριστοφόρου Μαριλένα, Μύθος, Λατρεία, Ταυτότητες, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2013. -, Ο Νικόλαος Γ. Πολίτης και το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ -23, Τόμοi A & Β', Aθήνα 2012. Σπυριδάκης Γ.Κ., «Οδηγίαι προς Συλλογήν Λαογραφικής Ύλης», Ανάτυπον εκ της Επετηρίδος του Λαογραφικού Αρχείου - τόμος 13&14 (1960-1961), Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1962. Stewart Charles, Δαίμονες και διάβολος στην Ελλάδα μετάφραση Μαριάννα Σωκράτους επιμέλεια σειράς Ευάγγελος Γρ. Αυδίκος. - 1η έκδ. - Αθήνα : Ταξιδευτής, 2008. Τερζοπούλου Μιράντα και Ψυχογιού Ελένη, «Άσματα και τραγούδια. Προβλήματα έκδοσης των δημοτικών τραγουδιών», Εθνολογία 1 (1992), σ. 143-163. Thompson Paul, Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Πλέθρον, Αθήνα 2002. Τσιμουρής Γιώργος, Ίμβριοι «Φυγάδες απ τον τόπο μας, όμηροι στην πατρίδα», Εκδόσεις Da Vinci, Αθήνα 2013. Τσιτσιπής Λουκάς, Εισαγωγή στην Ανθρωπολογία της Γλώσσας, Gutenberg, Αθήνα 2004. -, «Κραυγές στο δρόμο: η διαλογική οπτική στη Γλωσσική Ανθρωπολογία», στο Εθνολογία 2, σ. 245-260. Φίλιας Βασίλης (επ.), Εισαγωγή στη μεθοδολογία και τις τεχνικές των κοινωνικών ερευνών, Σπουδαστήριο κοινωνιολογίας ΠΑΣΠΕ & Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Gutenberg, Αθήνα 1977. Ψαρρού Μάγδα & Ζαφειρόπουλος Κώστας, Επιστημονική Έρευνα. Θεωρία και Εφαρμογές στις Κοινωνικές Επιστήμες, Τυπωθήτω, Αθήνα 2004 (1 η έκδοση: 2001). Ψυχογιού Ελένη, «Μαυρηγή» και Ελένη Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης, Δημοσιεύματα του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας, αρ. 24, Ακαδημία Αθηνών, 4/4
Αθήνα 2008. Διαθέσιμο και μέσω Διαδικτύου: http://www.kentrolaografias.gr/files/pdf/ekdoseis/mavrigi.pdf Αρχειακές πηγές δημοσιευμένες στο Διαδίκτυο: * Κατάλογος χειρογράφων του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας: http://www.kentrolaografias.gr/xml/ * The Human Relations Area Files: http://www.yale.edu/hraf/ 5/4