Η Άρτεμη στις σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Θεατρικών Σπουδών Ελένη Βελλιανίτη Α.Μ. 16 Διπλωματική Εργασία Επιβλέπων καθηγητής: Κ. Βαλάκας Η Άρτεμη στις σωζόμενες τραγωδίες του Ευριπίδη

Γενικά περί Αρτέμιδας Η Άρτεμη είναι η πιο πολυσύνθετη από τις θεότητες. Μαζί με τις αλλεπάλληλες προδρομικές της θεότητες προέρχεται από τα πιο απόμακρα βάθη της προϊστορίας, από την εποχή των κυνηγών και των τροφοσυλλεκτών, στην οποία ανάγεται η περιπλανώμενη φύση της και η σχέση της με τα ζώα. 1 Μαζί με τον πατέρα της Δία διαθέτει τις περισσότερες επωνυμίες από τους άλλους ολύμπιους θεούς, έχει ωραίους ναούς, την επικαλούνται πολύ συχνά, και όμως στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να την εξευμενίσει κανείς όπως ακριβώς και τον θάνατο που τον στέλνει με τα απαλά βέλη της. 2 Η παράδοση την αντιμετωπίζει με δύο τρόπους: Πρώτα σαν θεά του άγριου κόσμου σε όλη την έκτασή του. Θεά των άγριων ζώων, των φυτών και των ακαλλιέργητων εδαφών, των νέων όσο δεν έχουν ακόμα ενταχθεί στην κοινωνία και δεν έχουν εκπολιτιστεί. Δεύτερον σαν θεά της γονιμότητας που πολλαπλασιάζει τα φυτά, τα ζώα, τους ανθρώπους. 3 Εκτός από τα όρη και τα δάση συχνάζει και σε όλα τα άλλα μέρη που οι Έλληνες ονομάζουν αγρούς, τα ακαλλιέργητα εδάφη τα οποία πέρα από τις καλλιεργημένες περιοχές αποτελούν τις εσχατιές της γης 4. Η Άρτεμη παίζει ιδιαίτερο ρόλο στη μετάβαση από την εφηβεία στην ωριμότητα. Εξασφαλίζει την ισορροπία ανάμεσα στον άγριο και τον πολιτισμένο χώρο περιφρουρώντας την αρμονική αναπαραγωγή και των δύο κόσμων. Η προστασία που παρέχει σε κάθε λογής περιπλανώμενους (ποιμένες, κυνηγούς, μη εξημερωμένα ζώα) συνδέεται άρρηκτα με τον τρόπο που προστατεύει την ανάπτυξη του ανθρώπου ως τη μύηση, όταν τον οδηγεί προσωρινά στο χάος των μεθοριακών εκτάσεων. Και όταν πια ο ενήλικος ενταχθεί στον σταθερό, προσανατολισμένο, αγροτικό και πολιτικό κόσμο, δεν μπορεί να διαφυλάξει τα πολιτισμικά θεμέλια αυτού του κόσμου χωρίς την αρωγή της θεάς που περιφρουρεί τα σύνορά του. 5 1 Simon, σελ. 151. 2 Simon, ό.π. 3 Jean -Pierre Vernant, Το βλέμμα του θανάτου, σελ.17. 4 Vernant, ό. π. σελ, 18 5 F. de Polignac, σελ.75. 2

Η Άρτεμη μαζί με τον Διόνυσο είναι οι δυο θεότητες που θεωρούνται ξενόφερτες. Τέτοια περίπτωση είναι η Ταυρική Αρτέμιδα της οποίας το ξόανο φέρνει ο Ορέστης από τη χώρα των Σκυθών κάτι που και οι Αθηναίοι και οι Σπαρτιάτες ισχυρίζονταν ότι κατέχουν. Άγρια και αιμοχαρής η Ταυρική Άρτεμις ανήκει σε ένα λαό που βρίσκεται στους αντίποδες του ελληνικού κόσμου. Αυτή όμως ή διψασμένη για αίμα βάρβαρη θεότητα όταν ενσωματωθεί στην ελληνική λατρεία γίνεται θεότητα του πολιτισμένου ανθρώπου, αυτού που σε αντίθεση με τον άγριο φροντίζει να υπάρχει μια θέση για εκείνον που είναι ξένος. Από τη στιγμή που η ξένη Άρτεμις γίνεται ελληνική το είδος της ετερότητάς της αλλάζει : ο ρόλος της αντιστρέφεται. Δεν εκφράζει πλέον, όπως στην Σκυθία τη χαρακτηριστική στον άγριο αδυναμία να έρθει σε επαφή με τον πολιτισμένο κόσμο, αλλά αντίθετα την ικανότητα του πολιτισμένου να ενσωματώνει ό,τι του είναι ξένο να αφομοιώνει το διαφορετικό, το έτερον χωρίς να εκβαρβαρίζεται. 6 Ο χώρος της Άρτεμης εκτείνεται στη συνοριακή περιοχή, βουνά που ορίζουν και χωρίζουν τα κράτη, τόποι μακριά από τις πόλεις όπυ τα μεγάλα ιερά της θεάς γίνονται συχνά αντικείμενο διαμάχης λαών γειτονικών και αντιπάλων, χώροι συχνά περιθωριακοί. 7 Σαφέστατη η ομοιότητά της με άλλες θεότητες στων οποίων τη θέση συχνά εναλλάσσεται, όπως η Σελήνη, η Εινοδία, η Ειλείθυια, η Εκάτη, η Γοργώ. Η Γοργώ από ορισμένες απόψεις παρουσιάζεται ως η σκοτεινή πλευρά, η απαίσια αντίστροφη όψη της Μεγάλης Θεάς της οποίας κληρονόμος κατά κύριο λόγο είναι η Άρτεμη. Για ανθρωποθυσίες στην αρχαιότερη λατρεία της Άρτεμης υπήρχαν πολλές παραδόσεις, όχι όμως παλιές. 8 Ο Όμηρος για παράδειγμα δεν ήξερε πως ο Αγαμέμνονας πιέστηκε να θυσιάσει την κόρη του Ιφιγένεια στην Αυλίδα για να κατευνάσει την οργή της Άρτεμης.Δεν ήξερε καν την Ιφιγένεια ως κόρη του Αγαμέμνονα. Η θυσία της Αυλίδας υπήρξε πολύτιμο μέσο για την έκφραση ψυχικών 6 Vernant, ό. π.σελ 30 7 Vernant- Vidal-Naquet, τ. Β. σελ.42. 8 Παπαχατζής, σελ.132 3

περιπετειών στο δραματολόγιο των τραγικών ποιητών του 5ου αιώνα. Σε ακόμα μεταγενέστερα χρόνια πλάστηκαν και ερωτικές ιστορίες με πυρήνα ουσιαστικά γνωρίσματα της λατρείας της Άρτεμης, όπως είναι η ανθρωποθυσία και ο ευερέθιστος χαρακτήρας της. Στην αναφερόμενη από τον Παυσανία ιστορία της νεαρής ιέρειας Κομαιθούς και του φίλου της Μελάνιππου η οργή της Άρτεμης προκλήθηκε από ηθική παρεκτροπή των δύο νέων μέσα στο τέμενός της. Ο εξευμενισμός της θεάς στοίχισε όχι μόνο την άμεση θανάτωση του ζεύγους, αλλά και την καθιέρωση ετήσιας θυσίας νέου και νέας στο γνωστό παρά την Πάτρα τέμενος της τρικλαρίας Αρτέμιδος και κοντά στο εκεί ρεύμα που κι αυτό πήρε το θλιβερό όνομα Αμείλιχος ποταμός. Όταν η ανθρωποθυσία αντικαταστάθηκε (όπως και οι άλλες ανθρωποθυσίες ) με θυσία ζώου, πήρε και ο ποταμός το παρήγορο όνομα Μείλιχος που είχε και στον καιρό του Παυσανία, (7, 19, 2). Αν και μεταγενεστέρων χρόνων οι ιστορίες αυτές δεν παύουν να σκιαγραφούν την αυστηρή φύση της Άρτεμης, ακόμα και στα ύστερα χρόνια της αρχαιότητας. Η κυριώτερη αφορμή λατρείας μιας παρθενικής θεάς του τοκετού, όπως η Άρτεμη, ήταν η ίδια η παρθενική της φύση. Τα κορίτσια που βρίσκονταν στα πρόθυρα του γάμου και επρόκειτο να απαρνηθούν την παρθενία, έπρεπε να εξασφαλίσουν πρώτα την ευμένεια ή τη συγγνώμη της. 4

Η Άρτεμη εμφανίζεται με τρεις τρόπους στο έργο του Ευριπίδη. Άμεσα: 1. Ως δρων πρόσωπο στην πλοκή μιας τραγωδίας. 2. Αναφέρεται η ίδια ή η λατρεία της σε χορικά με λατρευτικό ή όχι περιεχόμενο. Σποραδικές αναφορές σε στίχους εκτός χορικών. 3. Ως ξόανο-θεατρικό αντικείμενο στην Ιφιγένεια εν Ταύροις. 'Εμμεσα 1.Σε αναφορές άλλων μυθολογικών προσώπων που σχετίζονται με το μύθο της όπως είναι ο Ακταίων, η Καλλιστώ, κ.ά. 2.Σε αναφορές στην άγρια φύση που είναι το αδιαφιλονίκητο βασίλειό της. 5

Ιππόλυτος Ο Ιππόλυτος ξεκινά με την είσοδο μιας θεάς - την Αφροδίτη και τελειώνει με μια άλλη θεά-την Άρτεμη. Μόνο σε τρεις τραγωδίες του Ευριπίδη συμβαίνει αυτό, να αρχίζει και να τελειώνει το κείμενο με την παρουσία ενός θεού, οι άλλες δύο είναι οι Βάκχες και ο Ίων. Η Αφροδίτη δίνει τις κατευθυντήριες γραμμές, δύο άνθρωποι θα καταστραφούν εξαιτίας της υπεροψίας και της αλαζονείας του Ιππόλυτου. Ο Ιππόλυτος είναι η μοναδική τραγωδία που εμφανίζεται η Άρτεμη ως δρων πρόσωπο. Στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι εμφανίζεται ο άγγελος για να περιγράψει το θαύμα της αντικατάστασης της Ιφιγένειας από την ελαφίνα και στην Ιφιγένεια εν Ταύροις που θα περιμέναμε την εμφάνιση της ίδιας της θεάς για να δώσει το αίσιο τέλος, εμφανίζεται η Αθηνά για να συνδέσει ο Ευριπίδης και την πόλη της Αθήνας με την καθιέρωση μιας καινούριας λατρείας. Ο σκηνικός χώρος που ξεκινά η δράση του Ιππόλυτου είναι ο χώρος μπροστά στο παλάτι του Πιτθέα στην Τροιζήνα όπου υπάρχει βωμός της Άρτεμης. Όπως στην Ιφιγένεια εν Ταύροις που η δράση ξεκινά μπροστά στο ναό της Άρτεμης, εκεί είναι η θέληση της θεάς που δίνει το θέμα και τις κατευθυντήριες γραμμές του έργου, εδώ είναι η ενασχόληση του νεαρού με τη θεότητα που θα τον καταστρέψει. Στον εισαγωγικό λόγο της Αφροδίτης θα μάθουμε πως '' μόνο την Άρτεμη- την αδερφή του Απόλλωνα αυτή μόνο τιμά αυτή βάζει πρώτη κι όλο μαζί της με κυνηγόσκυλα γυρνά και λιγοστεύει τ αγρίμια μες στα δάση. (μτφρ.κ. Τοπούζης) στ.15 Φοίβου δ αδελφήν Άρτεμιν, Διός κόρην, 6

τιμά, μεγίστην δαιμόνων ηγούμενος χλωράν δ αν ύλην παρθένω ξυνών αεί κυσίν ταχείαις θήρας εξαιρεί χθονός, Ως κυνηγέτις η Άρτεμη είχε στα προχωρημένα ιστορικά χρόνια πολυ περιορισμένη λατρεία 9, αν και ποτέ δεν έπαψε να απεικονίζεται με τόξο και φαρέτρα. Όταν δημιουργήθηκε ο εικαστικός αυτός τύπος, η ζωή των ανθρώπων ήταν σε σχετικά μεγαλύτερο βαθμό εξαρτημένη από το κυνήγι, ώστε η συμπαράσταση της θεάς να ανταποκρίνεται σε ζωτική τους ανάγκη. Όταν το θήραμα άρχισε να παίζει μικρότερο ρόλο στη διατροφή των ανθρώπων, η επίκληση της κυνηγέτιδας θεάς άρχισε να γίνεται σπανιώτερη. Η Άρτεμη ήταν και μ αυτή την ιδιότητα αυστηρή θεά, γιατί ως πότνια θηρών νοιαζόταν για την άγρια πανίδα και δεν ευλογούσε την αλόγιστη εξόντωσή της, (αντίθετα, περιποιούνταν τα αδύνατα και αβοήθητα νεογνά των άγριων ζώων, ώστε να επιζήσουν). Με αυτή την οπτική εξηγείται η μομφή ίσως που μπορεί να κρύβεται στη φράση και λιγοστεύει τ αγρίμια μες στα δάση. Ο Ιππόλυτος είναι η φιγούρα του αρχετυπικού κυνηγού όπως ο Ακταίων ή ο Ωρίων, πρόσωπα που επίσης συνδέονται με το μύθο της Αρτέμιδας και όπως κι εκείνοι θα καταστραφεί. Ο Ιππόλυτος έχει την τιμή να κυνηγά με την ίδια την θεά σαν σύντροφος, μια εύνοια που δύσκολα βγαίνει σε καλό σε ένα θνητό. Ο θνητός που συναγελάζεται με ένα θεό είτε λόγω εύνοιας είτε λόγω τυχαίου περιστατικού συνήθως καταλήγει χτυπημένος από τους θεούς. Εδώ καταλήγει χτυπημένος από το θυμό μιας άλλης θεάς, μα κι από την δική του αδυναμία να κρατήσει ισορροπίες απέναντι στο ιδανικό που αντιπροσωπεύουν οι δυο συμπληρωματικοί πόλοι που αποτελούν η Άρτεμη και η Αφροδίτη. Ο G.E.R Lloyd, στο βιβλίο του Polarity and Analogy έχει λαμπρά αποδείξει ότι η αρχή της πολικότητας έπαιζε βασικό ρόλο στη σκέψη των ελλήνων στοχαστών της αρχαϊκής εποχής. Βιβλία όπως ο Μαύρος Κυνηγός του Βιντάλ-Νακέ δείχνουν ότι τα συμπεράσματα αυτά μπορούν να επεκταθούν και στην κλασική εποχή. Ο Ιππόλυτος χρησιμοποιεί το κυνήγι όχι ως μεταβατικό στάδιο για την 9 Παπαχατζής, σελ. 133. 7

ενηλικίωση και την μετάβαση σε μια κοινωνία ενηλίκων με τις υποχρεώσεις που αυτή συνεπάγεται, μα ως υποκατάσταση της ενήλικης ζωής. Θυμίζει τον Μελανίωνα (Βιντάλ-Νακέ, Ο μαύρος κυνηγός) του χορικού της Λυσιστράτης, (τραγουδά ο χορός των γερόντων στ, 781-796) που συνδυάζει το κυνήγι με τη σεξουαλική αποχή. Ο Μελανίων εμφανίζεται εδώ σαν έφηβος, αλλά σαν έφηβος που απέτυχε να γίνει Ιππόλυτος, όπως σχολιάζει ο Wilamowitz. Αν σταθούμε σ αυτό το χορικό, βλέπουμε εδώ μια άποψη του τόσο διαδεδομένου μύθου του μοναχικού και σκοτεινού κυνηγού, που είναι μισογύνης ή αποπειράται να βιάσει την Άρτεμη, πράγμα που και στις δύο περιπτώσεις σημαίνει βιασμό των κανόνων της κοινωνικής και σεξουαλικής συμπεριφοράς. Στους Νόμους του Πλάτωνα η παιδική ηλικία και η νεότητα είναι το άγριο τμήμα της ζωής, τμήμα με το οποίο θα πρέπει κανείς να συμβιβαστεί θέτοντας τη δύναμή του στην υπηρεσία του συνόλου της κοινωνίας. 10 Μπαίνει λοιπόν ο Ιππόλυτος με τους συντρόφους του και αναπέμπουν ύμνο στην Άρτεμη. στ.58,( Ιππόλυτος) έπεσθ αείδοντες έπεσθε ταν Διός ουρανίαν Άρτεμιν, α μελόμεσθα. (χορός κυνηγών) στ. 61 πότνια πότνια σεμνοτάτα, Ζανός γένεθλον, χαίρε, χαίρέ μοι, ω κόρα Λατούς Αρτεμι και Διός, καλλίστα πολύ παρθένων, α μέγαν κατ ουρανόν, ναίεις ευπατέρειαν αυλάν, Ζηνός πολύχρυσον οίκον. 10 Βιντάλ- Νακέ,σελ.31. 8

χαίρέ μοι ω καλλίστα καλλίστα των κατ Όλυμπον [παρθένων, Άρτεμι] (Ιππόλυτος) Ελάτε παιδιά ακολουθάτε με Υμνείτε την Ουράνια του Δία θυγατέρα την Άρτεμη την προστάτισσα. (Χορός Κυνηγών) Δέσποινα Δέσποινα Σεβάσμια Κόρη Διογέννητη Χαίρε χαίρε Δέσποινα Θυγατέρα της Λητώς Χαίρε η πιο καλή από όλες τις θεές μας Παντάνασσα του Ουρανού Στολίδι του πολύχρυσου αρχοντικού του Δία Χαίρε η Υπέροχη Χαίρε η λαμπρότερη απ τις Ολύμπιες θεές Χαίρε Άρτεμη Παρθένα. Με έναν καθαρά τελετουργικό ύμνο ο Ιππόλυτος και οι σύντροφοί του προσεγγίζουν το βωμό αναπέμποντας ένα σωρό χαιρετισμούς προς την Άρτεμη που θυμίζουν τους Χαιρετισμούς της Ορθόδοξης εκκλησίας. Η επανάληψη λέξεων, τα λατρευτικά επίθετα, δείχνουν καθαρά ένα περιβάλλον λατρευτικό- τελετουργικό. Ο Ιππόλυτος πλησιάζει το βωμό και αποθέτει ένα στεφάνι λουλούδια. στ.73 Ιππ. σοι τόνδε πλεκτόν στέφανον εξ ακηράτου λειμώνος, ω δέσποινα, κοσμήσας φέρω. ένθ ούτε ποιμήν αξιοί φέρβειν βοτά ούτ ήλθέ πω σίδαρος, αλλ ακήρατον 9

μέλισσα λειμών ηρινή διέρχεται, Αιδώς δε ποταμίαισι κηπεύει δρόσοις όσοις διδακτόν μηδέν, αλλ εν τη φύσει το σωφρονείν είληχεν ες τα πάνθ ομώς, τούτοις δρέπεσθαι, τοις κακοίσι δ ου θέμις. αλλ, ω φίλη δέσποινα, χρυσέας κόμης ανάδημα δέξαι χειρός ευσεβούς άπο. μόνω γαρ εστι τουτ εμοί γέρας βροτών σοι και ξύνειμι και λόγοις αμείβομαι, κλύων μεν αυδήν, όμμα δ ουχ ορών το σον. τέλος δε κάμψαιμ ώσπερ ηρξάμην βίου. (μτφρ.) Ετούτο το στεφάνι από λουλούδια ανέγγιχτα Ω Δέσποινα σου φέρνω, από λαγκάδια που βοσκού δεν μόλυνε κοπάδι ούτε θνητού δρεπάνι έσπασε κλαδί και μόνο οι μέλισσες τρυγούν και με ποτάμια νάματα μόνο η Αιδώς τα νοιάζεται. Μόνο οι καλοί και οι ενάρετοι μόνο αυτοί αυτοί τα χαίρονται Δέσποινα τα λιβάδια σου, άδικο είναι οι κακοί τις χάρες τους να νιώθουν. Δέξου το Δέσποινα στα χρυσαφένια σου μαλλιά στόλισμα που το πλεξαν τα ευσεβή μου χέρια. Σε μένα μόνο ανήκει αυτή η θεϊκή τιμή. Μαζί σου ζω και σου μιλώ και τη φωνή σου ακούω αθέατη. Δωσ μου να βρω και θάνατο, ω Δέσποινα αντάξιο. (μτφρ.) Κ.Τοπούζης Το ότι ακούει τη φωνή της μόνο ο Ιππόλυτος χωρίς να τη βλέπει θα επανέλθει τη στιγμή που θα έρθει ετοιμοθάνατος στην τελική σκηνή. είναι χαρακτηριστικό των 10

θεών να γίνονται αντιληπτοί μόνο από τη φωνή και από τη θεϊκή ευωδιά που τους ακολουθεί. Με μια εκπληκτική προοικονομία ο Ιππόλυτος ζητά να βρει το θάνατο από την αγαπημένη του θεά χωρίς να φαντάζεται βέβαια ότι έχουν ήδη κινηθεί οι μηχανισμοί που θα τον οδηγήσουν στο θάνατο. Ο Kitto 11 θεωρεί πως τα πρωτόγονα πράγματα στον κόσμο-εκεί η Αφροφίτη και η Άρτεμη δεν είναι λογικά.ο θεράπων του Ιππολύτου πιστεύει πως οι θεοί πρέπει να είναι σοφότεροι από τους ανθρώπους. Η Άρτεμη και η Αφροδίτη είναι συμπληρωματικές δυνάμεις που πρέπει να είναι σεβαστές. Λίγο αργότερα θα μπει ο χορός αναρωτώμενος τι έχει η Φαίδρα. Ανάμέσα στα ερωτήματα για ποιο λόγο είναι άρρωστη σκέπτονται πιθανές αιτίες θυμού των θεών. Μήπως η Φαίδρα έχει προσβάλλει με τη συμπεριφορά της κάποιο θεό; Ανάμεσα στις διάφορες αιτίες σκέπτονται μήπως άφησε χωρίς θυσία την Άρτεμη. Η Άρτεμη, εδώ συνδέεται με τις υπόλοιπες οργιαστικές θεότητες, τον Πάνα, την Εκάτη, τους Κορύβαντες και την Κυβέλη που θα μπορούσε να έχει προσβάλλει η Φαίδρα και γι αυτό τιμωρήθηκε. στ.141, _ η συ γ ένθεος, ω κούρα, είτ εκ Πανός είθ Εκάτας ή σεμνών Κορυβάντων φοιτάς ή ματρός ορείας; στ. 145 _ συ δ αμφί ταν πολύθυρον Δίκτυνναν αμπλακίαις ανίερος αθύτων πελάνων τρύχη; φοιτά γαρ και δια λίμνας χέρσον θ υπέρ πελάγους δίναις εν νοτίαις άλμας. _ Μήπως σ αλλοπήρε κόρη μου κάποιος θεός 11 Kitto, σελ.268, κ.ε. 11

ή ο Πάνας ή η Εκάτη ή και των Κορυβάντων σε έχει η μανία, μήπως σε κυριαρχεί η θεά Κυβέλη _ μήπως την Αρτέμιδα χωρίς θυσία άφησες να βουνοτριγυρνά, μεσ από λίμνες να περνά και ποταμούς και ξέρες κι απ την οργή της θάλασσας (μτφρ. Τοπούζης) Το απόσπασμα ουσιαστικά κάνει μια πλήρη αναφορά στις θεότητες της άγριας φύσης, θεότητες που χώρος τους είναι τα βουνά, τα δάση, ο μη εξημερωμένος χώρος αλλά και ο ανεξερεύνητος χώρος του ανθρώπινου μυαλού και της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης. 'Οποιος μαινόταν είχε δει το μεγάλο θεό Πάνα όπως θα μας πει ο Άρθουρ Μάχεν σε ένα διήγημά του. Θεότητες που αν προσβληθούν γιατί νόμισαν ότι έχουν περιφρονηθεί μπορεί να αντιδράσουν φέρνοντας τον θνητό σε κατάσταση βαριάς πνευματικής αρρώστιας. Εδώ υπάρχει μια αναφορά στη Δίκτυννα μια κρητική θεότητα που, όπως και η Βριτόμαρτις έχει ταυτιστεί με την κατεξοχήν παρθενική θεότητα των ορέων και αντιπροσωπεύει την πότνια θηρών, την Αρτέμιδα. Η Δίκτυννα επίσης παραπέμπει στο κρητικό περιβάλλον και παρελθόν της Φαίδρας Η 'Αρτεμη όμως δεν είναι μόνο η θεά της αμόλυντης εφηβείας αλλά και η θεά που επικαλούνται οι γυναίκες στον τοκετό. Λίγο παρακάτω ο χορός θα πει πως στη δύσκολη στιγμή της γέννας πάλι την Άρτεμη επικαλούνται και εκείνη σπεύδει να βοηθήσει. στ.166 ταν δ εύλοχον ουρανίαν τόξον μεδέουσαν αύτευν Άρτεμιν, και μοι πολυζήλωτος αιεί 12

συν θεοίσι φοιτά. (μτφρ.) Και σε μένα κάποτε ήρθε η γλυκιά αυτή φουρτούνα και την Άρτεμη καλούσα βοηθό να ρθει κι ερχόταν. Έρχεται η Φαίδρα υποβασταζόμενη και μέσα σ ένα παραλήρημα ζητά να βρεθεί σε δάση, βουνά, νερά,χώρο που αντιστοιχεί στον Ιππόλυτο και στην αγαπημένη του θεά. στ. 208 αιαί. πως αν δροσεράς από κρηνίδος καθαρών υδάτων πώμ αρυσαίμαν, υπό τ αιγείροις εν τε κομήτη λειμώνι κλιθείσ αναπαυσαίμαν; στ.215, πέμπετέ μ εις όρος. είμι προς ύλαν και παρά πεύκας, ίνα θηροφόνοι στείβουσι κύνες βαλιαίς ελάφοις εγχριμπτόμεναι. προς θεών, έραμαι κυσί θωΰξαι και παρά χαίταν ξανθάν ρίψαι Θεσσαλόν όρπακ, επίλογχον έχουσ εν χειρί βέλος. Αχ αχ! Θα θελα να πιω νερό δροσερό από πηγή καθάρια Αχ να βρω ανάπαυση στη δροσιά μιας λεύκας σε χλοερό λιβάδι. 13

Φέρτε με στα βουνά. στα πευκόδασα θα πάω που κυνηγούν τα κυνηγόσκυλα και πάνω στα πολύχρωμα ελάφια αναπηδούν. Αχ Αχ θεοί, θέλω σαν τα σκυλιά να φωνάξω Συρτά απ τα μαλλιά θέλω να ρίξω δόρυ Βέλη να κρατώ (μτφρ. Τοπούζης) Μέσα σ αυτούς τους στίχους υπάρχουν όλα τα σύμβολα της θεάς τα σκυλιά, τα βέλη, το ελάφι, το δάσος το λιβάδι, οι πηγές με το καθαρό νερό. Οι γυναίκες του χορού μόνο ως λόγια σπρωγμένα από την τρέλα μπορούν να ακούσουν σε όλα αυτά, ο θεατής όμως καταλαβαίνει ποιους δρόμους έχει πάρει το μυαλό της ερωτευμένης Φαίδρας, πως βάζει στη θέση του αγαπημένου της τον εαυτό της. Απευθύνεται στην ίδια την Άρτεμη Αχ Άρτεμη Θεά που διαφεντεύεις τα ξάγναντα! Στα γήπεδα που που βράζουν αλόγων καλπασμοί σ αυτούς τους τόπους σου κι εγώ αχ να βρισκόμουν αχ να δάμαζα ατίθασα πουλάρια! (μτφρ.τοπούζης) στ.228 δέσποιν αλίας Άρτεμι Λίμνας και γυμνασίων των ιπποκρότων, είθε γενοίμαν εν σοις δαπέδοις, πώλους Ενέτας δαμαλιζομένα. Αναφορά σε άλογα που με τραγικό τρόπο θα παίξουν ρόλο στο θάνατο του Ιππολύτου.Σ αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθεί η λατρεία της Ντιάνα και του Βίρμπιους στην Ιταλία. Στο πρώτο κεφάλαιο του Χρυσού Κλώνου του Fraser γίνεται αναφορά στην παράξενη λατρεία του Νέμους. Από τα αφιερώματα που έχουν βρεθεί 14

στην περιοχή φαίνεται ότι η Ντιάνα του Νέμους, θεότητα αντίστοιχη με την Άρτεμη, θεωρείτο κυρίως κυνηγός. Παράλληλα πιστευόταν ότι ευλογούσε άντρες και γυναίκες για να κάνουν απογόνους και χάριζε στις γυναίκες ανώδυνο τοκετό. 12 Η Ντιάνα όμως δεν βασίλευε μόνη της στο δάσος του Νέμους.Έχει μαζί της κάποιες μικρότερες θεότητες και μια από αυτές είναι ο Βίρμπιος που σύμφωνα με το μύθο ήταν ο ήρωας των ελλήνων Ιππόλυτος. Ο Ιππόλυτος όπως γνωρίζουμε από το μύθο περιφρονεί τις γυναίκες και αυτό επισύρει την τιμωρία του. Ενώ ο Ιππόλυτος οδηγούσε το άρμα του δίπλα στην ακτή του Σαρωνικού, ο θεός της θάλασσας έστειλε μέσα από τα κύματα ένα μανιασμένο ταύρο.τα άλογα τρομοκρατήθηκαν και αφηνίασαν πέταξαν τον αναβάτη από το άρμα και τον σκότωσαν με τις οπλές τους. Η Άρτεμη όμως, κι εδώ διαφοροποιείται η παράδοση από τον Ευριπίδη, έπεισε το γιατρό Ασκληπιό να επαναφέρει στη ζωή το νεαρό κυνηγό. Τότε ο Δίας αγανακτισμένος που ένας θνητός θα επέστρεφε από τον κάτω κόσμο έριξε και τον ίδιο τον Ασκληπιό στον Άδη, ενώ η Άρτεμη έκρυψε τον αγαπημένο της θνητό σε ένα σύννεφο μεταμορφώνοντας τα χαρακτηριστικά του και προσθέτοντάς του χρόνια. Με τον τρόπο αυτό τον απομάκρυνε μέχρι την κοιλάδα του Νέμους και τον εμπιστεύτηκε στη νύμφη Ηγερία. Ο Ιππόλυτος λοιπόν έζησε στα βάθη του ιταλικού δάσους άγνωστος και μόνος, με το όνομα Βίρμπιος 13.Ο Βίρμπιος λατρευόταν σαν θεός όχι μόνο στο Νέμος, αλλά και αλλού, γιατί μαθαίνουμε ότι στην Καμπανία υπήρχε ιερέας αφιερωμένος στη λατρεία αυτού του θεού. Τα άλογα ήταν απαγορευμένα στο δάσος και την περιοχή του ναού της Αρικίας, γιατί αυτά είχαν σκοτώσει τον Ιππόλυτο. Μερικοί πίστευαν ότι ταυτιζόταν με τον ήλιο. Αλλά η αλήθεια είναι, λέει ο Σέρβιος, ότι αυτός είναι μια θεότητα που συνδέεται με την Ντιάνα, όπως ο Άττης με την Μητέρα των Θεών, ο Εριχθόνιος με την Αθηνά κι ο Άδωνης με την Αφροδίτη. Η Φαίδρα εξομολογείται το μυστικό της στην τροφό κι εκείνη προσπαθώντας να βοηθήσει το λέει στον Ιππόλυτο ο οποίος όμως αντιδρά πολύ άσχημα. Η Φαίδρα απελπίζεται πως θα μάθουν όλοι τη ντροπή της και αποφασίζει να αυτοκτονήσει. Βάζει τις γυναίκες του χορού να ορκιστούν μυστικότητα κι εκείνες ορκίζονται στην 12 J. Fraser,τ.Α, σελ.14 13 J.Fraser,ό. π.σελ.17 15

Άρτεμη. στ. 713 όμνυμι σεμνήν Άρτεμιν, Διός κόρην Ορκίζομαι Δέσποινα στην κόρη του Δία, την Άρτεμη. Η Φαίδρα αυτοκτονεί αφήνοντας γράμμα που κατηγορεί τον Ιππόλυτο ότι τη βίασε. Ο Θησέας πιστεύει τις κατηγορίες και διώχνει τον Ιππόλυτο από το παλάτι ενώ τον καταριέται. Ο Ιππόλυτος μη θέλοντας να σπάσει τον όρκο που έδωσε δεν υπερασπίζεται τον εαυτό του λέγοντας την αλήθεια, δέχεται την τιμωρία και φεύγει επικαλούμενος την αγαπημένη του Άρτεμη. στ.1092 ω φιλτάτη μου δαιμόνων Λητούς κόρη, σύνθακε, συγκύναγε, φευξόμεσθα δη κλεινάς Αθήνας. Άρτεμη τρισαγαπημένη κόρη της Λητώς Συντρόφισσα Συγκυνηγήτρα μου Διωγμένος φεύγω από την ένδοξη Αθήνα. Ο χορός των κυνηγών που αποχαιρετά κι αυτός τον Ιππόλυτο σκέφτεται τα μέρη που ο Ιππόλυτος κυνηγούσε με τη θεά που τώρα θα μείνουν έρημα χωρίς την παρουσία του. στ.1128 ω δρυμός όρειος, όθι κυνών, ωκυπόδων μέτα θήρας έναιρεν Δίκτυνναν αμφί σεμνάν. ω λαγκαδιές που με σβέλτα σκυλιά συντροφιά με την Άρτεμη κυνηγώντας αγρίμια 16

Η αναφορά πάλι στη Δίκτυννα που ταυτίζεται με τη θεά των ορέων και των άγριων τόπων. στ.1137 αστέφανοι δε κόρας ανάπαυλαι Λατούς βαθείαν ανά χλόαν δίχως στεφάνια θα ξαποσταίνει η Άρτεμη στην πλούσια χλόη. Η Άρτεμη θα χάσει τον πιστό της στα κυνήγια που στεφάνωνε τους βωμούς της. 'Η μήπως είναι μια προοικονομία του θανάτου του αφού ο πιστός μπορεί να αποθέσει στεφάνια σε όποιο σημείο της γης θέλει και η Άρτεμη δεν περιορίζεται στο χώρο γύρω από την Τροιζήνα, δικός της ο χώρος έξω από κάθε αστικό ιερό, δικό της κάθε δάσος και αγριότοπος. Δεν θα έχει όμως στεφάνια από τον πιστό όταν αυτός θα είναι νεκρός. Εμφανίζεται ο αγγελιαφόρος να περιγράψει το ατύχημα που οδήγησε στον τραυματισμό του Ιππόλυτου. Ο Ιππόλυτος είναι ακόμη ζωντανός αλλά βαριά τραυματισμένος και πριν τον μεταφέρουν στη σκηνή θα εμφανιστεί η ίδια η θεά Άρτεμη για να αποκαταστήσει την αλήθεια και την αθωότητα του προστατευομένου της. Ας κάνω μια παρέκβαση για να πω πως ο θάνατος του Ιππολύτου προέρχεται από τα άλογά του. Το άλογο βέβαια έχει περισσότερο ταυτιστεί με τον Ποσειδώνα όμως υπάρχει και η σχέση της Αρτέμιδος Ορθίας με τα άλογα. Υπάρχουν εικονογραφικές αποδείξεις που δείχνουν τη σπαρτιατική θεότητα με άλογα.το άλογο είναι από τα πιο σταθερά χθόνια σύμβολα, γεγονός που δικαιολογεί την παρουσία του σε τάφους και νεκροταφεία. 14 Πριν εμφανιστεί η Άρτεμη υπάρχει ένα χορικό που εξυμνεί τη δύναμη του έρωτα. Στην αρχή του έργου είχαμε ένα λόγο της Αφροδίτης και αμέσως μετά έμπαιναν οι κυνηγοί που εξυμνούσαν την Άρτεμη. Σε μια θαυμαστή αίσθηση 14 Rangos, σελ.71, κ.ε. 17

αντιστοιχίας ο Ευριπίδης τοποθετεί το χορικό που εξυμνεί τον έρωτα αμέσως πριν εμφανιστεί η Άρτεμη. στ. 1285 Λητούς δε κόρη σ Άρτεμις αυδώ. Πρόκειται για τη μοναδική φορά στα σωζόμενα έργα του Ευριπίδη που εμφανίζεται η Άρτεμη ως δρων πρόσωπο για να συμβάλει αποφασιστικά στην πλοκή και να επεξηγήσει πράγματα που με τον όρκο σιωπής του Ιππόλυτου και του χορού θα έμεναν κρυφά. Επεξηγεί ακόμη και το ερώτημα του θεατή γιατί δεν παρουσιάστηκε νωρίτερα να γλυτώσει τον προστατευόμενό της από τη διαπόμπευση και την καταφρόνια του πατέρα του. Ο λόγος είναι ότι ένας θεός δεν μπορεί να παρέμβει στις αποφάσεις άλλου θεού. Η Κύπριδα το θέλησε να χορτάσει την ψυχή της και νόμο έχουμε οι αθάνατοι να μην επεμβαίνει ο ένας στις βουλές του άλλου Αλλά αμέτοχοι στ.1327 Κύπρις γαρ ήθελ ώστε γίγνεσθαι τόδε. πληρούσα θυμόν. θεοίσι δ ώδε έχει νόμος ουδείς απαντάν βούλεται προθυμία τη του θέλοντος, αλλ αφιστάμεσθ αεί Ο Θησέας φάνηκε ακόμα κατώτερος των περιστάσεων απέναντι στον πατέρα του τον Ποσειδώνα γιατί χρησιμοποίησε άσχημα μια από τις τρείς ευχές του γονιού του για να σκοτώσει το παιδί του. Κι όχι μόνο αυτό αλλά δεν περίμενε να εξετάσει το ζήτημα, δεν άφησε τον Ιππόλυτο να απολογηθεί, ούτε περίμενε να πάρει χρησμό και να ζητήσει βοήθεια στην ανακάλυψη της αλήθειας παρά βιάστηκε να χρησιμοποιήσει 18

την κατάρα η οποία επειδή είχε θεϊκή προέλευση είχε άμεσο αποτέλεσμα και δεν επιδεχόταν ανάκληση. Ο Ιππόλυτος εμφανίζεται επί σκηνής καταματωμένος και ετοιμοθάνατος, η Άρτεμη είναι εκεί για να τον παρηγορήσει, να του υποσχεθεί πως θα υπάρξουν τιμές γι αυτόν μεταθανάτιες, και γιορτές θα θεσπιστούν στη μνήμη του. Θα τον παρηγορήσει και θα φύγει πριν ο Ιππόλυτος πεθάνει γιατί μια θεότητα δεν μπορεί να μολυνθεί με το μίασμα του θανάτου.( Κάτι αντίστοιχο υπάρχει στην Άλκηστη που ο Απόλλων που προλογίζει τη σκηνή βιάζεται να φύγει πριν πεθάνει η Άλκηστη για να μην μολυνθεί με το μίασμα του θανάτου) Ο Ιππόλυτος την αντιλαμβάνεται χωρίς να την βλέπει. στ.1391, έα ω θείον οδμής πνεύμα. και γαρ εν κακοίς ων ησθόμην σου κανεκουφίσθην δέμας. έστ εν τόποισι τοισίδ Άρτεμις θεά. Ω θείο πνεύμα ευωδιάς! Και μέσα στους πόνους μου σ ένιωσα το κορμί μου μαλάκωσε. Η Άρτεμη δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να απαλύνει τον πόνο του Ιππόλυτου, μπορεί μόνο να αποκαταστήσει την τιμή του. Μπορεί επίσης να εκδικηθεί την Αφροδίτη τιμωρώντας έναν δικό της αγαπημένο. στ. 1415 Ιππ. φευ είθ ην αραίον δαίμοσιν βροτών γένος. Αρ. έασον. ου γαρ ουδέ γης υπό ζόφον θεάς άτιμοι Κύπριδος εκ προθυμίας οργαί κατασκήψουσιν ες το σον δέμας 19

σης ευσεβείας καγαθής φρενός χάριν. εγώ γαρ αυτής άλλον εξ εμής χερός ος αν μάλιστα φίλτατος κυρή βροτών τόξοις αφύκτοις τοίσδε τιμωρήσομαι. Ιππ. Ω να πιαναν και τους θεούς οι κατάρες των θνητών. Αρ. Άφησέ την. Πριν κατεβείς στα μαύρα σκοτάδια θα πληρώσει η Κύπριδα για το θυμό της επειδή ήσουν ευσεβής και πιστός μου. Με τα ίδια τα χέρια μου κάποιον πιστό της θα τον χτυπήσω αλάθητα. (μτφρ. Τοπούζης) Πιθανόν ο αγαπημένος της Αφροδίτης που θα πληρώσει με τη ζωή του την αψιμαχία των θεών είναι ο Άδωνις, ο οποίος θα χάσει τη ζωή του στο κυνήγι, επικράτεια της Αρτέμιδας. Τέλος η Άρτεμη θα θεσπίσει για τον Ιππόλυτο γιορτές στ.1423 σοί δ ω ταλαίπωρ, αντί τώνδε των κακών τιμάς μεγίστας εν πόλει Τροιζηνία δώσω. κόρας γαρ άζυγες γάμων πάρος κόμας κερούνταί σοι, δι αιώνος μακρού πένθη μέγιστα δακρύων καρπουμένω. αεί δε μουσοποιός εις σε παρθένων έσται μέριμνα. Και για σένα Ιππόλυτε μεγάλες γιορτές στην πόλη της Τροιζήνας θα ορίσω. Οι ανύπαντρες κοπέλες θα κόβουν τα μαλλιά τους πριν παντρευτούν 20

να τα προσφέρουν στον τάφο σου και θα κλαίνε για σένα και θα σου φτιάχνουν τραγούδια. Τέλος θα τον προτρέψει να συγχωρήσει τον πατέρα του γιατί η συγχώρεση δεν είναι κάτι που μπορεί να κάνει ένας θεός μα είναι καθαρά ανθρώπινη ιδιότητα. 21

Ιφιγένεια εν Αυλίδι Ο Αγαμέμνονας διηγείται στον ανώνυμο γέροντα της τραγωδίας την ιστορία του σπιτιού του και την ανάγκη να θυσιάσει στην Άρτεμη την ίδια του την κόρη. Δεν μας δίνεται κάποια επεξήγηση γιατί η Άρτεμη είναι οργισμένη, λέει μόνο πως το διέταξε ο μάντης Κάλχας ως όρο για να γίνει ο απόπλους των πλοίων αλλά και να νικήσουν οι έλληνες στην Τροία. στ. 89, Κάλχας δ ο μάντις απορία κεχρημένοις ανείλεν Ιφιγένειαν ην έσπειρ εγώ Αρτέμιδι θύσαι τη τόδ' οικούση πέδον, και πλουν τ έσεσθαι και κατασκαφάς Φρυγών κι ο Κάλχας ο μάντης, ενώ εμείς δε βρίσκαμε άκρη μας έδωσε χρησμό: την Ιφιγένεια, την κόρη μου, θυσία να την προσφέρω στην Άρτεμη που εδώ χει το ναό της. και τότε, καθώς είπε, και ταξίδι μα και της Τροίας το γκρέμισμα θα γίνει Χωρίς να μας δίνεται κάποια ερμηνεία της θυσίας απλώς ότι ήταν θεϊκή προσταγή. Το ίδιο θα ειπωθεί αργότερα από το Μενέλαο όταν θα περιγράφει την άστατη γνώμη του αδελφού του όταν ο Κάλχας πρόσταξε ως λύση για την ακινησία των ανέμων το να σφάξει την κόρη του στην Άρτεμη, χωρίς να περιγράφεται κάποιος λόγος που η θεά είναι θυμωμένη είτε γιατί ο Αγαμέμνονας έκανε κάτι άπρεπο ή για κάποιο άλλο λόγο. στ. 357, κατ επεί Κάλχας εν ιεροίς είπε σην θύσαι κόρην [Αρτέμιδι και πλουν έσεσθαι Δαναΐδαις, ησθείς φρένας] 22

όταν τα ιερά ερευνώντας, είπε ο Κάλχας να σφαχτεί για την Άρτεμη η δικιά σου κόρη, κι ότι οι Δαναοί θα μπορέσουν ν αρμενίσουν, η καρδιά σου ευφράνθηκε Στα Κύπρια έπη έχουμε την εξής περιγραφή της αιτιολογίας της οργής της θεάς (I)SCHOL.Hom.A 108-109b (I 41 Erbse) εντεύθεν οι νεώτεροι ορμηθέντες ιστορούσιν ότι των Ελλήνων εν Αυλίδι, πόλει της Βοιωτίας, αθροισθέντων και απλοίαι κατασχεθέντων, Κάλχας ο μάντις εξεφώνησε μη δύνασθαι εις Ίλιον άλλως εκπλεύσαι αυτούς, ει μη Αγαμέμνων Ιφιγένειαν την θυγατέρα αυτού σφαγιάση Αρτέμιδι, δια το φονεύσαι αυτόν την ιεράν αίγα την τρεφομένην εν τω άλσει αυτής και προς τούτω καυχησάμενον ειπείν ότι ουδέ η Άρτεμις ούτως αν ετόξευε. του δε Αγαμέμνονος δια την πολλήν ανάγκην παραστήσαντος την κόρην τω βωμώ, κατοικτειρήσασαν την θεάν και έλαφον αντί της παρθένου παραστήσασαν σώσαι και εν Ταύροις της Σκυθίας εις το ιερόν της θεού ειπείν πεμφθήναι αυτήν. η ιστορία παρά πολλοίς των νεωτέρων και παρα Δίκτυϊ τω γράψαντι τα Τρωϊκά (FgrHist 49 F5) (ΙΙ) APOLLODOR. Epit.3,21 αναχθέντων δε αυτών απ Άργους και παραγενομένων το δεύτερον εις Αυλίδα, τον στόλον άπλοια κατείχε. Κάλχας δε έφη ουκ άλλως δύνασθαι πλειν αυτούς, ει μη των Αγαμέμνονος θυγατέρων η κρατιστεύουσα κάλλει σφάγιον Αρτέμιδι παραστή, δια το μηνίειν την θεόν τω Αγαμέμνονι, ότι τε βαλών έλαφον είπεν. ουδέ η Άρτεμις, και ότι Ατρεύς ουκ έθυσεν αυτή την χρυσήν άρνα. του δε χρησμού τούτου γενομένου, πέμψας Αγαμέμνων προς Κλυταιμνήστραν Οδυσσέα και Ταλθύβιον Ιφιγένειαν ήτει, λέγων υπεσχήσαι δώσειν αυτήν Αχιλλεί γυναίκα μισθόν της στρατείας. πεμψάσης δε εκείνης Αγαμέμνων τω βωμώ παραστήσας έμελλε σφάζειν, Άρτεμις δε αυτήν αρπάσασα εις Ταύρους ιέρειαν εαυτής κατέστησεν, έλαφον αντ αυτής παραστήσασα τω βωμώ. ως δε ένιοι λέγουσιν, αθάνατον αυτήν εποίησεν. 23

Μπαίνει η πάροδος. Οι κοπέλες του χορού περιγράφουν από που πέρασαν για να έρθουν να δουν τα μαζεμένα καράβια που θα πάνε στην Τροία. Πέρασαν από το στενό του Ευρίπου, πέρασαν κι από το πλούσιο σε θυσίες άλσος της Άρτεμης. στ.185, πολύθυτον δε δι άλσος Αρτέμιδος ήλυθον ορομένα, Απ της Άρτεμης το πλούσιο σε θυσίες άλσος πέρασα τρεχάτη Το πλούσιο σε θυσίες άλσος της Αρτέμιδος απλά αναφέρεται μέσα στην πάροδο, υπαινικτικά όμως δίνει το θέμα της τραγωδίας γιατί αν δεν υπήρχε το θέμα της θυσίας στην Άρτεμη δεν θα υπήρχε λόγος να έρθει η Ιφιγένεια στην Αυλίδα και να κινηθεί έτσι ο μίτος της εξέλιξης της ιστορίας. Ο Μενέλαος ανακαλύπτει το δεύτερο γράμμα του Αγαμέμνονα και έρχεται οργισμένος να ζητήσει εξηγήσεις από τον αδελφό του. Δεν προλαβαίνει να πείσει ο ένας τον άλλο και έρχεται η άμαξα με την Κλυταιμνήστρα,την Ιφιγένεια και τον Ορέστη. Ο άγγελος μεταφέρει λόγια που άκουσε και κάποιοι ήδη αναρωτιούνται αν ο αρχιστράτηγος πεθύμησε την κόρη του ή αν την προσφέρουν νύφη στην Άρτεμη. στ.433, Αρτέμιδι προτελίζουσι την νεάνιδα, Αυλίδος ανάσση. τις νιν άξεταί ποτε; Στην Άρτεμη, πολιούχα της Αυλίδας, προσφέρνουνε -σα νύφη- το κορίτσι, ποιος να την παίρνει; Ο Μενέλαος αλλάζει γνώμη. Προτιμά να σταθεί στον αδελφό του διαλύοντας 24

το στράτευμα. Κι είναι ο Αγαμέμνονας εκείνος που αναλογίζεται τις συνέπειες αν ο Κάλχας ή ο Οδυσσέας πουν στους αργίτες πως...σφαχτό είχα τάξει στην Άρτεμη, κι ότι ύστερα τ αρνιόμουν στ. 530, καμ ως υπέστην θύμα κάτα ψεύδομαι, Αρτέμιδι θύσειν, οις ξυναρπάσας στρατόν Η Κλυταιμνήστρα έρχεται και ένα παιχνίδι με δισήμαντες ερωτήσεις και απαντήσεις ξεκινά. Η Κλυταιμνήστρα θεωρώντας πως έχει έρθει για γάμο αναφέρει όλα εκείνα που προηγούνται του γάμου, τη θυσία, τις λαμπάδες, το βωμό, το φευγιό της κόρης μακριά. Όλα ισχύουν αλλά για τη θυσία της και την αναχώρησή της για το θάνατο. Η Άρτεμη είναι η θεά που τα νεαρά κορίτσια πριν το γάμο τους πρέπει να εξευμενίσουν προκειμένου να έχουν μια ευτυχισμένη ζωή και να περάσουν με επιτυχία τις δυσκολίες του τοκετού. Εδώ όμως είναι η ίδια θεότητα που έχει ζητήσει το αίμα της νεαρής παρθένας. Η Κλυταιμνήστρα λίγο αργότερα συναντά τον Αχιλλέα και η παρεξήγηση συνεχίζεται. Από την πλάνη τους θα τους βγάλει ο γέροντας της αρχής που θα τους αποκαλύψει τον αληθινό λόγο που η Ιφιγένεια είναι εκεί. στ.883 Αρτέμιδι θύσειν παίδα σην μέλλει πατήρ στην Άρτεμη την κόρη θα προσφέρει ο κύρης της. Ο αληθινός λόγος που η Ιφιγένεια είναι εκεί αποκαλύπτεται.η Κλυταιμνήστρα μιλάει με τον Αγαμέμνονα που εξακολουθεί να μιλάει σα να πρόκειται για θυσία. στ.1110 έκπεμπε παίδα δωμάτων πατρός μέτα. ως χέρνιβες πάρεισιν ηυτρεπισμέναι, προχύται τε βάλλειν πυρ καθάρσιον χεροίν, μόσχοι τε, προ γάμων ας θεά πεσείν χρεών Αρτέμιδι, μέλανος αίματος φυσήματα. 25

Πες της να βγει, μαζί μου να την πάρω' έτοιμος κι ο αγιασμός και το αγιοκρίθι, στου καθαρμού να ρίξουμε τη φλόγα μα και τα μοσκαράκια που είν ανάγκη στη θεά να θυσιαστούν πριν απ το γάμο [στην Άρτεμη μαύρο αίμα ξεφυσώντας]. Όλα είναι σύμβολα θυσίας, το κριθάρι, το αγιασμένο νερό, το μοσχαράκι όμως είναι η ίδια η Ιφιγένεια. Η Ιφιγένεια και η Κλυταιμνήστρα γνωρίζουν πια την αλήθεια και προσπαθούν να αλλάξουν γνώμη στον Αγαμέμνονα.Στο λόγο τηςιφιγένειας αναφέρεται στο στ. 1310 προθύματ έλαβεν Άρτεμις προς Ίλιον, αναφέρεται στην κρίση του Πάριδος, που για την κρίση του Πάριδος το αποτέλεσμα είναι να πάει θυσία στην Άρτεμη η Ιφιγένεια. Ο όχλος κινείται αγριεμένος και η Ιφιγένεια αποφασίζει να θυσιαστεί. στ.1395 σώμα τουμόν Άρτεμις λαβείν, εμποδών γενήσομαι γω θνητός ούσα τη θεώ; Κι η Άρτεμη να πάρει αν θέλει το κορμί μου, μπόδιο εγώ η θνητή στη θεά θα γίνω; Σε μια συγκινητική σκηνή ανάμεσα στη μητέρα και την κόρη η Ιφιγένεια λέει στη μητέρα της να μην πενθήσει στ.1445 βωμός θεάς μοι μνήμα της Διός κόρης. της Άρτεμης βωμό για μνήμα θά' χω. στ. 1463 πατρός δ οπαδών τώνδέ τις με πεμπέτω Αρτέμιδος εις λειμών, όπου σφαγήσομαι. 26

Απ του πατέρα αυτούς τους ακολούθους ας μ οδηγήσει κάποιος στο λιβάδι της Άρτεμης, που εκεί θα με θυσιάσουν. Αποδέχεται τη μοίρα της κι απευθύνεται στο χορό στ.1469 Διός κόρην Άρτεμιν. ίτω δε Δαναΐδας ευφημία. στ.1480 ελίσσετ αμφί ναόν αμφί βωμόν ταν άνασσαν Άρτεμιν θεάν μάκαιραν στ,1492. συνεπαείδετ Άρτεμιν Χαλκίδος αντίπορον την Άρτεμη, του Δία την κόρη υμνήστε με παιάνα τηνάρτεμη τρανή κυρά τιμήστε με κυκλόσυρτους χορούς τριγύρω απ το ναό κι απ το βωμό της γύρω υμνήστε όπως υμνώ κι εγώ την Άρτεμη που ορίζει εδώ- η Χαλκίδα αντίπερα είναι Βαδίζει προς το θάνατο μέσα σε μια ένθεη μανία που θυμίζει την Κασσάνδρα και τον παραληρηματικό της λόγο στις Τρωάδες. Η ώρα της θυσίας έχει έρθει. Εκεί όμως συμβαίνει το θαύμα. Ο άγγελος έρχεται να περιγράψει πως όταν έφτασαν στο ανθισμένο λιβάδι της Άρτεμης και η Ιφιγένεια πήρε τη θέση της στο βωμό, ο Κάλχας ράντισε το βωμό και 27

απευθύνθηκε στη θεά μ αυτά τα λόγια στ. 1570 ω παι Ζηνός, ω θηροκτόνε, το λαμπρόν ειλίσσουσ εν ευφρόνη φάος δέξαι το θύμα τόδ ο γε σοι δωρούμεθα στρατός τ Αχαιών Αγαμέμνων άναξ θ ομού άχραντον αίμα καλλιπαρθένου δέρης ω φόνισσα αγριμιών, κόρη του Δία, εσύ που λαμπερό μέσα στη νύχτα φως γυροφέρνεις, δέξου τη θυσία που των Αχαιών σ εσέ ο στρατός προσφέρνει (μτφρ. Σταύρου) Εκεί όμως που είναι έτοιμοι να την θυσιάσουν συμβαίνει το θαύμα. Στη θέση της Ιφιγένειας υπάρχει μια ασπαίρουσα ελαφίνα. Η Ιφιγένεια έχει εξαφανιστεί τη στιγμή που ακούν τον ηχο της μαχαιριάς. Όλοι είναι σίγουροι πως το κορίτσι έχει πετάξει στους θεούς. στ. 1585 άελπτον εισιδόντες εκ θεών τινος φάσμ, ου γε μηδ ορωμένου πίστις παρήν. έλαφος γαρ ασπαίρουσ έκειτ επί χθονί ιδείν μεγίστη διαπρεπής τε την θέαν θαύμα θεϊκό κι ανέλπιστο σαν είδαν που να το βλέπεις και να μην πιστεύεις καταγής σπαρταρούσε μια πελώρια κι ωραιότατη λαφίνα Η υποκατάσταση της Ιφιγένειας στο βωμό από το ελάφι γενικά θεωρείται η νίκη του ελληνικού ανθρωπισμού πάνω στην πρωτόγονη σκληρότητα της Ανατολής και των παλαιοτέρων χρόνων. 28

Ιφιγένεια εν Ταύροις. Σύμφωνα με τον Lesky 15 ορισμένες μυθικές προϋποθέσεις για την Ιφιγένεια εν Ταύροις, επισημαίνονται ήδη στα Κύπρια έπη, όπου η Άρτεμη αρπάζει και οδηγεί στους Ταύρους την κόρη του Αγαμέμνονα, η οποία προοριζόταν για θυσία. Αφού το έπος γνώριζε ότι εκεί η κόρη γινόταν αθάνατη, αυτό σημαίνει μια αρχικά θεϊκή φύση. Στην Ερμιόνη λατρευόταν μια Άρτεμη Ιφιγένεια ( Παυσ. 2, 35, 1). Οι Ταύροι όμως είχαν μια θεά που την ονόμαζαν Παρθένο και της πρόσφεραν ανθρωποθυσίες (Ηρόδ. 4, 103). Σ αυτή τη θεά οι άποικοι αναγνώρισαν την Ιφιγένεια (κατά τον Ηρόδοτο) ή την Άρτεμη, που σημαίνει το ίδιο, σύμφωνα με όσα ειπώθηκαν. Κατόπιν, το δημιουργικό πνεύμα που λειτουργεί μόνιμα στον ελληνικό μύθο, έπλασε από την Ιφιγένεια μια ιέρεια της Άρτεμης, η οποία, με τον χαρακτηριστικό τρόπο του Ευριπίδη κάποτε έρχεται και σε αντίθεση με τη θεά της. Ηταν ακόμη γνωστά από τη λατρευτική παράδοση τα ιερά της Άρτεμης στις Αλές και τη Βραυρώνα, καθώς και το έθιμο της θυσίας. Η Ιφιγένεια εν Ταύροις ξεκινά με τον μονόλογο της ίδιας της Ιφιγένειας που εκθέτει τα γεγονότα που είχαμε δει στην Ιφιγένεια εν Αυλίδι και πως εξελίχθηκαν τα πράγματα για την ίδια στην χώρα των Ταύρων. Η σκηνή ανοίγει μπροστά στο χώρο του ίδιου του ναού της Αρτέμιδας ο οποίος περιλαμβάνει το ξόανό της, το οποίο ο Ορέστης θα μεταφέρει στην Ελλάδα και θα αποτελέσει σημείο απαρχής μιας νέας λατρείας απαλλαγμένης από την αγριότητα της ανθρωποθυσίας. Στην τραγωδία αυτή η Άρτεμη υπάρχει ως ασώματη παρουσία που όμως ρυθμίζει τα πάντα με τη θέλησή της, αλλά και ως ξόανο -σκηνικό θεατρικό αντικείμενο που απεικονίζει και υποκαθιστά τη θεότητα. Ξεκινώντας η Ιφιγένεια να περιγράψει την παρολίγο θυσία της στην Αυλίδα δίνει το λόγο για τον οποίο έπρεπε να γίνει η θυσία. στ.8 έσφαξεν Ελένης είνεχ, ως δοκεί πατήρ 15 Lesky, τ.β.,σελ. 226, 29

Αρτέμιδι κλειναίς εν πτυχαίσιν Αυλίδος. που πιστεύουν πως μ έσφαξε ο γονιός μου στην Άρτεμη για χάρη της Ελένης στις ξακουστές κοιλάδες της Αυλίδας Η Άρτεμη πρώτα διέσωσε την Ιφιγένεια και μετά το κράτησε κρυφό. Στην Ελλάδα νομίζουν ότι έχει πεθάνει όπως θα πει αργότερα ο Ορέστης και δεν πολυμιλούν για τη νεκρή. στ.17 ω τησδ ανάσσων Ελλάδος στρατηγίας, Αγάμεμνον, ου μη ναυς αφορμήση χθονός, πριν αν κόρην σην Ιφιγένειαν Άρτεμις λάβη σφαγείσαν ότι γαρ ενιαυτός τέκοι κάλλιστον, εύξω φωσφόρω θύσειν θεά. φωσφόρω:θεά του γάμου που φέρει λαμπάδες, όπως η Εκάτη με την οποία πολλές φορές ταυτίζεται. Του ελληνικού στρατού αρχηγέ Αγαμέμνονα από τ αραξοβόλια πλοίο δε βγαίνει, αν η Άρτεμη την κόρη σου Ιφιγένεια για σφαχτό δεν τη λάβει στο βωμό της θύμα στη φωτοκράτα θεά είχες τάξει της χρονιάς τ ομορφότερο βλαστάρι. (μτφρ.θρ. Σταύρου) Στην περίπτωση αυτή ο Αγαμέμνων δεν είχε σκοτώσει το ιερό ελάφι της θεάς ούτε είχε καυχηθεί πως είναι καλύτερος κυνηγός από τη θεά πράγμα που θα καθιστούσε ύβρη, όπως άλλες παραδόσεις υπάρχουν για το θυμό της θεάς, έκανε 30

όμως μια αστόχαστη δήλωση πως θα θυσιάσει το καλύτερο γέννημα της επικράτειάς του και το ομορφότερο γέννημα είναι το ίδιο το παιδί του. Αν εξετάσουμε το ρόλο της Αρτέμιδας στον Αισχύλο θα τον δούμε εντελώς διαφορετικό από τον Ευριπίδη. Στον Αγαμέμνονα έχουμε τον οιωνό των δύο αετών που τρώνε το πτώμα μιας εγκύου λαγίνας, οιωνό που δίνει το έναυσμα για την αγανάκτηση της Αρτέμιδας, λόγος τελείως διαφορετικός απ ότι η παράδοση μας έχει συνηθίσει. Η βιαιότητα ξεσήκωσε την αγανάκτηση της θεάς. Ο μάντης φοβάται ότι πάνω στο θυμό της ενάντια στους φτερωτούς αετούς του πατέρα της μπορεί να απαιτήσει μια θυσία τέτοια που να προκαλέσει στην πατρίδα μια οργή, μήνιν, μόνιμη ενάντια στον αρχηγό του στρατού. Ο H.Lloyd Jones στο άρθρο του Artemis and Iphigenia ισχυρίζεται πως η Άρτεμη θυμώνει εξαιτίας του συμβολισμού των αετών.οι αετοί συμβολίζουν τους Ατρείδες και η ανήμπορη λαγίνα την Τροία. Παίρνει λοιπόν η Άρτεμη ξεκάθαρα θέση εναντίον των Ατρειδών και υπέρ των Τρώων. Ο λόγος λοιπόν που προκαλεί άπνοια των καραβιών είναι για να τους εμποδίσει να πάνε στην Τροία. Ένα ερώτημα είναι αφού η θεά υπερασπίζεται τα μικρά και ανυπεράσπιστα ζώα γιατί επιζητά τη θυσία της Ιφιγένειας. Όπως όμως λέει ο Burkert 16 η Άρτεμη ήταν και παρέμεινε η Κυρία των θυσιών, και μάλιστα των άγριων, αιματηρών θυσιών. Ο παραδεδεγμένος μύθος έλεγε πως ο Αγαμέμνονας είχε θυμώσει την Άρτεμη επειδή είχε σκοτώσει ένα από τα ελάφια της και είχε καυχηθεί γι' αυτό. Καθώς αυτό δεν του είναι χρήσιμο, ο Αισχύλος καταργεί το ελάφι, φέρνει στη μέση τους αετούς, και καθιστά αιτία του θυμού της Άρτεμης όχι τον Αγαμέμνονα, αλλά τον Δία και το γεύμα των αετών του. Ο όρος της Άρτεμης είναι πως ο Αγαμέμνονας θα κάνει κάτι που θα τον περιπλέξει σε οργή, μήνιν και ανταπόδοση. Γιατί η Άρτεμη απαιτεί την θυσία ; Εκείνο που κινεί την αγανάκτησή της είναι η αλόγιστη καταστροφή της ζωής που διέπραξαν οι αετοί. Η Ιφιγένεια στέκει σύμβολο της αλόγιστης καταστροφής της ζωής. 17 Στον Αισχύλο η Ιφιγένεια έχει θυσιαστεί και έχει επισύρει τα φονικά του 16 Burkert, σελ..322. 17 Kitto,σελ, 90. 31

Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Εφόσον στην Ιφιγένεια εν Ταύροις έχει σωθεί τα φονικά δεν χρειάζονταν. Ο Ορέστης έχει μακρύτερο δρόμο προς την εξιλέωση υπάρχουν όμως μακροπρόθεσμα οφέλη από την καθιέρωση της λατρείας στις Αλές και τη Βραυρώνα. Το ταξίδι του Ορέστη στην υπερορία θα μπορούσε να θεωρηθεί μυητικό ταξίδι και επιστροφή με καινούριο υλικό -το ξόανο και τις καινούριες λατρείες. Η ίδια η Άρτεμη έχει φροντίσει να μην θυσιαστεί η Ιφιγένεια αντικαθιστώντας την με το ελάφι. στ. 28, αλλ εξέκλεψεν έλαφον αντιδούσά μου Άρτεμις Αχαιούς, δια δε λαμπρόν αιθέρα πέμψασά μ εις τηνδ ώκισεν Ταύρων χθόνα, ου γης ανάσσει βαρβάροισι βάρβαρος Θόας, η Άρτεμη όμως κρυφά με πήρε, αντίς για με ένα λάφι έδωσε στους Αχαιούς, κι από τη λάμψη περνώντας με του αιθέρα, εδώ στη χώρα να κατοικήσω μ έφερε των Ταύρων, που την ορίζει, βάρβαρος βαρβάρων ρήγας, ο Θόας. (μτφρ. Σταύρου) Το αν η Άρτεμη θέλει στ αλήθεια τη θυσία της Ιφιγένειας παραμένει αδιευκρίνιστο. Εξαρτάται από την ερμηνεία του Κάλχα ενώ η ίδια η θεά παρεμβαίνει για να τη σώσει. Δεν θέλει όμως γενικά τις ανθρωποθυσίες ή εδώ κινήθηκε από ένα αίσθημα συμπόνιας απέναντι στο συγκεκριμένο θύμα; Η Ιφιγένεια βρίσκεται λοιπόν στη χώρα των Ταύρων. Εκεί η θεά την έβαλε ιέρεια στο ναό της. στ.34 ναοίσι δ' εν τοίσδ' ιερίαν τίθησί με, 32

όθεν νόμοισι τοίσιν ήδεται θεά Άρτεμις εορτής, τούνομ' ης καλόν μόνον τα δ' άλλα -σιγώ, την θεόν φοβουμένη. Μ' έβαλε εδώ για ιέρεια του ναού της με τα έθιμα- χαρές της θεάς- βαδίζω μιας γιορτής, που είναι μόνο τ' όνομά της ωραίο όσο για τ' άλλα πια σωπαίνω Η Άρτεμη είναι η θεά των ορίων, της εσχατιάς. Εδώ η εσχατιά δεν είναι μόνο γεωγραφική και δεν είναι μόνο του ελληνικού χώρου. Ο ναός τοποθετείται στα έσχατα γεωγραφικά όρια αλλά και στα έσχατα ψυχολογικά όρια. 'Οταν ο Ορέστης και ο Πυλάδης περνούν τις Συμπληγάδες, και διασχίζουν τη Μαύρη Θάλασσα μπαίνουν στον άγριο, αφιλόξενο χώρο. Σε ένα χώρο που έχει πρωτόγονα χαρακτηριστικά, όπως προβάλλονται τουλάχιστον τα μη ελληνικά χαρακτηριστικά στους βαρβάρους, από συγγραφείς του 5ου αιώνα και αργότερα καθώς οι Έλληνες χρησιμοποιούν τη διαφορά των βαρβάρων για να αυτοπροσδιοριστούν οι ίδιοι. 18 Η Ιφιγένεια και ο Ορέστης υποθέτουν πως ο Απόλλων και η Άρτεμη κινούνται από στοργή του ενός προς τον άλλο και το μοτίβο της θεϊκής στοργής συμβαίνει αρκετές φορές στο έργο φέρνοντας κοντά ανθρώπους και θεούς. 19 Μέσα στα καθήκοντα της Ιφιγένειας ως ιέρειας στην αφιλόξενη χώρα των Ταύρων είναι η προετοιμασία των ξένων που ναυαγούν για τη θυσία. Τους ραντίζει τελετουργικά, όπως η Άρτεμη τον Ακταίωνα πριν μεταμορφωθεί σε ελάφι. Ο μνημειώδης Χρυσός Κλώνος του Fraser ξεκινά με την περιγραφή μιας άγριας λατρείας στην Ιταλία. 18 Hall, Inventing the Barbarian, Oxford, 1989, 19 Kyriakou, σελ, 13 33

Η σκηνή που απεικονίστηκε από τον Turner στον ομώνυμο πίνακα (The Golden Bough) που βρίσκεται στην Tate Gallery δείχνει το ειδυλλιακό τοπίο δίπλα στη λίμνη, κοντά στο δάσος του Νέμους που οι αρχαίοι την ονόμαζαν Καθρέφτη της Ντιάνα. Στην αρχαιότητα το τοπίο αυτό ήταν το σκηνικό μιας παράξενης κι επαναλαμβανόμενης τραγωδίας. Στο βόρειο μέρος της λίμνης υπήρχε το ιερό άλσος και ο ναός της Ντιάνα Νεμορένσις. Ο ιερέας του Νέμους θα είναι ιερέας για όσο καιρό θα μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του από όποιον μπορεί να επιβουλευτεί τη θέση του. Όποιος θέλει μπορεί να προσπαθήσει να τον αιφνιδιάσει, να τον σκοτώσει και να πάρει τη θέση του. Η λατρεία της Ντιάνα της αντίστοιχης λατινικής Αρτέμιδας στο Νέμους συνδέεται επίσης με τον Ιππόλυτο. Σύμφωνα με μια εκδοχή, 20 τη λατρεία της Ντιάνα στο Νέμος την έφερε ο Ορέστης, ο οποίος αφού σκότωσε το βασιλιά της Ταυρικής Χερσονήσου Θόα, έφυγε με την αδελφή του στην Ιταλία μεταφέροντας κρυμμένο σ ένα δεμάτι ξύλα το ομοίωμα της Ταυρικής Άρτεμης. Μετά το θάνατο του Ορέστη τα οστά του μεταφέρθηκαν από την Αρικία στη Ρώμη και ενταφιάστηκαν μπροστά στο ναό του ναό του Κρόνου και δίπλα στο ναό της Ομόνοιας στην κατηφοριά του Καπιτωλίου. Η αιματηρή τελετή, σύμφωνα με την οποία κάθε ξένος που πατούσε το πόδι του στη χώρα των Ταύρων θυσιαζόταν στο βωμό της θεάς και την οποία ο μύθος αποδίδει στην Ταυρική Άρτεμη, είναι γνωστή στους αναγνώστες των κλασικών συγγραφέων. Όταν όμως η ιεροτελεστία μεταφέρθηκε στην Ιταλία, έγινε πιο ήπια. Μέσα στο ιερό του Νέμους, υπήρχε ένα συγκεκριμένο δέντρο που απαγορευόταν να κόψουν τους κλώνους του. Μόνο ένας δραπέτης σκλάβος επιτρεπόταν να κόψει ένα μονάχα κλωνάρι, αν βέβαια μπορούσε. Αν δεν πετύχαινε στην προσπάθειά του αυτή, τότε είχε το δικαίωμα να παλέψει με τον ιερέα για μια όμως μόνο φορά κι αν φόνευε τον αντίπαλό του, τότε βασίλευε αυτός στη θέση του με τον τίτλο του βασιλιά του δάσους (Rex Nemorensis). Σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, το μοιραίο κλωνάρι ήταν ο ίδιος αυτός χρυσός κλώνος που με εντολή της Σίβυλλας απέσπασε ο Αινείας, πριν φύγει για το 20 Fraser,σελ. 13. 34

επικίνδυνο ταξίδι του στον κάτω κόσμο. Για τη φυγή του σκλάβου επικρατούσε η πεποίθηση ότι αντιπροσώπευε τη φυγή του Ορέστη και η μάχη αυτού με τον ιερέα αποτελούσε ανάμνηση των ανθρωποθυσιών, που προσφέρονταν κάποτε στην Άρτεμη της Ταυρίδας. 21 Εμφανίζονται ο Ορέστης και ο Πυλάδης.Βρίσκονται μπροστά από το ναό και αναρωτιούνται αν είναι αυτός ο ναός για τον οποίο έκαναν το ταξίδι. στ. 70 Πυλάδη, δοκεί σοι μέλαθρα ταύτ είναι θεάς; ένθ Αργόθεν ναυν ποντίαν εστείλαμεν; Πυλάδη, εδώ ο ναός της θεάς λες να ναι που δα γι αυτόν βάλαμε πλώρη απ τ Άργος;(μτφρ. Σταύρου) Ο ναός είναι μπροστά τους και γεμάτος απομεινάρια από τις προηγούμενες θυσίες.μας αποκαλύπτεται ο σκοπός του ταξιδιού. Ο Ορέστης έχει πάρει χρησμό να έρθει στη των Ταύρων και να κλέψει το ξόανο της θεάς και να το πάει στους Αθηναίους. στ.85 συ δ' είπας ελθείν Ταυρικής μ' όρους χθονός, ένθ' Άρτεμίς σοι σύγγονος βωμούς έχει, λαβείν τ' άγαλμα θεάς, ο φασιν ενθάδε εις τούσδε ναο'υς ουρανού πεσείν άπο λαβόντα δ ή τέχναισιν ή τύχη τινι, κίνδυνον εκπλήσαντ, Αθηναίων χθονί δούναι. Στη χώρα είπες εσύ να ρθω των Ταύρων, εδώ που η αδερφή σου η Άρτεμη έχει βωμό, και το άγαλμά της,που απ τα ουράνια έπεσε, ως λένε, στο ναό να πάρω 21 Fraser,τ.1,σελ.13, κ.ε. 35

με πονηριά ή αλλιώς, όπως μπορέσω. κι αφού τελειώσω το επικίνδυνο έργο, στων Αθηναίων τη χώρα να το δώσω. Η δομή του έργου είναι σχεδόν κυκλική.στο τέλος του έργου θα εμφανιστεί η Αθηνά για να δώσει τη θεϊκή έγκριση να πάει το ξόανο στη χώρα της και να αποτελέσει την απαρχή καινούριας λατρείας. Ο χορός μπαίνει στη σκηνή επικαλούμενος την Άρτεμη με το όνομα της Δίκτυννας. στ.126 ω παι τας Λατούς Δίκτυνν ουρεία, Ω κόρη της Λητώς, Δίκτυννα εσύ βουνίσια Σε όλο το έργο οι μόνες φορές που αναφέρονται κυνηγετικές ικανότητες της Άρτεμης είναι οι στίχοι 127 και 1113 ελαφοκτόνου( σύμφωνα με μία γραφή Ελλανοφόνου). Η Ιφιγένεια παραπονιέται πως αντί να κατοικεί στην Ελλάδα και να ασχολείται με τις συνηθισμένες ασχολίες των κοριτσιών είναι υποχρεωμένη να προετοιμάζει για τη θυσία τα θύματα της θεάς. Μπαίνει όμως ένας βοσκός για να ανακοινώσει πως μόλις έπιασαν δυο καινούρια θύματα για τη θεά. στ.243 δίπτυχοι νεανίαι, θεά φίλον πρόσφαγμα και θυτήριον Αρτέμιδι. μας ήρθανε δυο νέοι, γλυκά σφαχτάρια, προσφορά στη θεά μας την Άρτεμη. Η Ιφιγένεια ζητά να μάθει περισσότερα.έχει πολύ καιρό ο βωμός να βαφτεί με ελληνικό αίμα. στ. 258 χρόνιοι γαρ ήκουσ, εξ ότου βωμός θεάς Ελληνικαίσιν εξεφοινίχθη ροαίς. 36

Πριν από τούτους, το βωμό της θεάς μας καιρό είχε να τον βάψει Ελλήνων αίμα. Ο βοσκός αρχίζει να αφηγείται πως βρήκαν τους νέους στην ακρογιαλιά κιαποφάσισαν να τους κυνηγήσουν για σφάγια στη θεα όπως είναι ο ντόπιος νόμος στ.280 θηράν τε τη θεώ σφάγια τ απιχώρια Ωστόσο κι ενώ τους χτυπούν πάρα πολλοί δεν βρέθηκε ούτε ένας να τους πετύχει, πράγμα που είναι θαυμαστό και αξιοπερίεργο. Παρ όλα αυτά τους έπιασαν και τους πήγαν στο βασιλιά που διέταξε το ραντισμό και τη σφαγή τους. Στους στίχους 380-391 η Ιφιγένεια προσπαθεί να καταλάβει την ψυχολογία της θεάς και να τη δικαιολογήσει. Δεν μπορεί να καταλάβει πως μπορεί να ευχαριστιέται με ανθρωποθυσίες τη στιγμή που νιώθει μίασμα και απομακρύνεται από άνθρωπο ετοιμοθάνατο ή από λεχώνα. στ.380 τα της θεού δε μέμφομαι σοφίσματα, ήτις βροτών μεν ην τις άψηται φόνου, βωμών απείργει, μυσαρόν ως ηγουμένη, αυτή δε θυσίαις ήδεται βροτοκτόνοις. ουκ έσθ όπως έτικτεν η Διός δάμαρ Λητώ τοσαύτην αμαθίαν της θεάς μας οι ξυπνάδες δεν μου αρέσουν. αν με τα χέρια ένας θνητός αγγίξει φόνου αίμα ή και λεχώνα ή πεθαμένον, τον διώχνει, ως μολυσμένο, απ το βωμό της, κι αυτή θυσίες ανθρώπων την ευφραίνουν. Αδύνατο η Λητώ, του Δία γυναίκα, να γέννησε ένα τόσο ανόητο πλάσμα. Προσπάθεια ορθολογικότητας από τον Ευριπίδη του 5ου αιώνα. Βάζει στο στόμα της Ιφιγένειας ερωτήματα που θα ανέπτυσσε ένας σοφιστής. Θεωρεί πως οι βάρβαροι βάζουν τις δικές τους άγριες διαθέσεις με ένα μανδύα θρησκευτικότητας αποδίδοντας 37

στη θεά τη δική τους αγριότητα. Η Ιφιγένεια έχει μια ιδανική κοσμοθεωρία πιστεύοντας πως κανένας θεός δεν είναι κακός στην πραγματικότητα, παρά οι άνθρωποι προβάλλουν επάνω τους τα δικά τους ελαττώματα. Ο χορός αναρωτιέται ποιοι νάναι άραγε οι δυο νέοι που άφησαν τον Ευρώτα για να φθάσουν σε μια χώρα άγρια όπου στ.401 όπου για χάρη της διογέννητης παρθένας αίμα ανθρώπινο ποτίζει το βωμό και το ιερό της, τον περίστυλο ναό; ένθα κούρα δία τέγγει βωμούς και περικίονας ναούς αίμα βρότειον; Ηρθε όμως η ώρα να μπουν στη σκηνή ο Ορέστης με τον Πυλάδη για να τους προετοιμάσει η Ιφιγένεια για τη θυσία. Η κορυφαία απευθύνεται στη θεά αν της αρέσουν οι θυσίες και διαφοροποιώντας τη θέση της ως ελληνίδας από πρακτικές τέτοιου είδους. στ.463 ω πότνι, ει σοι τάδ αρεσκόντως πόλις ήδε τελεί, δέξαι θυσίας, ας ο παρ ημίν νόμος ουχ οσίας Έλλησι διδούς αναφαίνει. Αν σου αρέσουν των ντόπιων, θεά, οι τελετές, δέξου αυτές τις θυσίες, που ανόσιες ο νόμος σ εμάς τις λογιάζει, κι αλάργα από τέτοιες κρατά των Ελλήνων τα χέρια. Μια μάλλον ρομαντική άποψη του Ευριπίδη για να εξωραΐσει το παρελθόν το οποίο έχει αρκετές ενδείξεις αιματηρών θυσιών. 38

Η Ιφιγένεια πείθει τους νέους να σωθεί ο ένας από τους δυο τους παίρνοντας μαζί του ένα γράμμα με την υποχρέωση να το δώσει στους δικούς της. Ορκίζεται στην Άρτεμη πως θα τον βγάλει ζωντανό από τη χώρα.του λέει όμως και προφορικά τι λέει σε περίπτωση που χαθεί. Έτσι αποδεικνύεται ποια είναι και επεξηγεί πως βρέθηκε εκεί. στ. 782 λέγ ούνεκ έλαφον αντιδούσά μου θεά Άρτεμις έσωσέ μ,ην έθυσ εμός πατήρ, δοκών ες ημάς οξύ φάσγανον βαλείν, εις τήνδε δ ώκισ αίαν. μ έσωσε πες του η Άρτεμη.έβαλε ένα ελάφι αντίς για μένα. αυτό ο πατέρας έσφαξε, και θαρρούσε, στο κορμί μου το κοφτερό πως έμπηγε μαχαίρι η θεά μ έφερε εδώ. Από μια τραγική σύμπτωση παρ ολίγο να γίνει ο ίδιος ο Ορέστης θυσία και μάλιστα από το χέρι της αδελφής του. Γίνεται η αναγνώριση και ο Ορέστης περιγράφει πως του παράγγειλε ο Λοξίας να φέρει το άγαλμα της θεάς. στ.976 εντεύθεν αυδήν τρίποδος εκ χρυσού λακών Φοίβος μ έπεμψε δεύρο, διοπετές λαβείν άγαλμ Αθηνών τ εγκαθιδρύσαι χθονί. Φωνή του Φοίβου απ το χρυσό τριπόδι ακούστη τέλος. μ έστελνε εδώ πέρα να πάρω την εικόνα, που έχει πέσει από τον ουρανό, και να τη στήσω στων Αθηναίων τη χώρα. Στη Θεωρία του Κινηματογράφου μαθαίνουμε πως πολλές φορές ένα αντικείμενο είναι το κεντρικό σημείο αναφοράς σε μια ταινία. Το αντικείμενο αυτό 39