ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ

ΕΚΛΟΓΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ ΕΚΛΟΓΕΣ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Γ. Τσίρμπας, Εισαγωγικές σημειώσεις. Υπάρχουν δύο πτυχές στο θέμα: -Η πτυχή των επιδράσεων και της αποτελεσματικότητας (που άπτεται γενικότερα της μαζικής επικοινωνίας). -Η κριτική/θεωρητική πτυχή. Ο κίνδυνος της μιας είναι να γίνει πολύ πρακτική και συγκεκριμένη, οπότε να χάσει τη σημασία της λόγω θεωρητικής ένδειας. Ο κίνδυνος της άλλης είναι να γίνει πολύ ιδεαλιστική. 1) ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ; Διεπιστημονικό πεδίο (Κοινωνιολογία, Πολιτική Επιστήμη, Κοινωνική Ψυχολογία, Οικονομική Επιστήμη, Φιλοσοφία κ.λπ.) Ο Franklin την ορίζει ως «την αλληλόδραση ανάμεσα στα Μέσα και το πολιτικό σύστημα» (Franklin, 1994). ΑΛΛΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ Fagen, 1977: Μια επικοινωνιακή ενέργεια είναι πολιτική στη βάση των πραγματικών ή πιθανών συνεπειών της στη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. McNair, 1998: Αποτελεσματική επικοινωνία σε σχέση με την πολιτική, η οποία περιλαμβάνει όλη την πολιτική συζήτηση (ό,τι λέγεται στην πολιτική δημόσια σφαίρα είναι πολιτική επικοινωνία). 1

Δεμερτζής, 2002: Δεν είναι μόνο εμπρόθετη, αλλά και αθέλητη, ενώ συναρτάται με το αξιακό, συμβολικό και κανονιστικό πλαίσιο της πολιτικής κουλτούρας. Ορισμός που προκρίνουμε: Πολιτική επικοινωνία είναι το πεδίο μέσα στο οποίο ανταλλάσσονται αντιφατικοί λόγοι (discourses) ανάμεσα σε τρεις πρωταγωνιστές που νομιμοποιούνται να εκφράζονται δημοσίως γύρω από την πολιτική: στους πολιτικούς, τους δημοσιογράφους και την κοινή γνώμη, όπως αυτή εκφράζεται μέσω των δημοσκοπήσεων. (Wolton, 1990) Ο παραπάνω ορισμός είναι καταλληλότερος γιατί τοποθετεί την πολιτική επικοινωνία σε ένα καθαρά συγκρουσιακό πλαίσιο, με ορίζοντα τις εκλογές, οι οποίες αποτελούν το κύριο σημείο αναφοράς. 2) Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΦΑΙΡΑ Με τη μεταφορά της έννοιας δημόσια σφαίρα ουσιαστικά επιχειρούμε να δώσουμε στον εικονικό κόσμο του επικοινωνιακού χωρο-χρόνου κάποια μορφή και δομή (McNair, 2000). Η πολιτική δημόσια σφαίρα αποτελεί ένα χώρο ένα διαλογικό, θεσμικό, τοπογραφικό χώρο- όπου οι άνθρωποι, με το ρόλο τους ως πολίτες, ασχολούνται με ερωτήματα κοινού ενδιαφέροντος: με άλλα λόγια, με την πολιτική με την ευρύτερη έννοια (Dahlgren, 1995). Κομβικής σημασίας: Jürgen Habermas, 1962/1989, Η Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας (The Structural Transformation of the Public Sphere), Aθήνα: Νήσος. Αντιλαμβάνεται τη δημόσια σφαίρα ως ένα πεδίο δημόσιου διαλογισμού, μπροστά στον οποίο «απογυμνώνεται η πολιτική κυριαρχία». 2

Βέβαια, αποδέχεται ότι η δημόσια σφαίρα δεν λειτουργεί έτσι και ορίζει την «ιδανική επικοινωνιακή κοινότητα» ως εξής: Με έντιμες διαπραγματεύσεις και αβίαστες επιχειρηματολογίεςορθολογική ανταλλαγή επιχειρημάτων Πλήρη συμμετοχή-συλλογικότητα Ισοτιμία παρατάξεων-ισότητα Ανοικτή στάση απέναντι στα θέματα. Είναι προφανής η σημασία της δημόσιας σφαίρας για τη λειτουργία της δημοκρατίας και του πολιτικού συστήματος «η πολιτική δεν είναι ισχυρότερη από τη δημόσια σφαίρα που την τρέφει και της δίνει ζωή» (Boggs, 2000). Συνεπώς, οι θεσμοί και οι διαδικασίες που εμπίπτουν στη λειτουργία της δημόσιας σφαίρας επίσης αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της πολιτικής διαδικασίας. Σημαντικότερος τέτοιος θεσμός: Τα Μ.Μ.Ε. Μέσω των Μ.Μ.Ε και της αυξανόμενης διείσδυσής τους, η πολιτική γίνεται «διαθέσιμη» σε μεγάλα τμήματα πληθυσμού που αποκτούν πρόσβαση σε αυτή. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα η δημόσια σφαίρα να διευρύνεται και να «αποχωροποιείται», δημιουργώντας αυτό που ο Habermas αποκαλεί «καμία αίσθηση του χώρου» (no sense of place), όπου διαλύονται οι δομές στις οποίες τα κοινωνικοποιημένα άτομα τοποθετούσαν τον εαυτό τους ως τότε και αναγνώριζαν τον κοινωνικό τους χώρο. Η ΔΗΜΟΣΙΑ ΣΦΑΙΡΑ-ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ Η εμπορευματική λογική των Μ.Μ.Ε. Με την απορρέουσα από τη λογική της αγοράς- πρόφαση του «δικαιώματος του κοινού να ξέρει την αλήθεια», η δημοσιότητα εισβάλλει σε περιοχές που άλλοτε χαρακτηρίζονταν ως αυστηρά ιδιωτικές (προσωπική ζωή διασημοτήτων και πολιτικών, κλπ). 3

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το «δημόσιο» να εκκενώνεται από το κοινωνικό και δεσμευτικό του περιεχόμενο και να μετουσιώνεται σε ένα μωσαϊκό ατομικών υποθέσεων και προβλημάτων (Δεμερτζής, 2002). Σύμφωνα με το Habermas, η δημοσιότητα χάνει έτσι τη δύναμη της αρχής της, δηλαδή την κριτική της διάσταση, γιατί «ο συναισθηματισμός απέναντι σε πρόσωπα και ο ανάλογος κυνισμός απέναντι σε θεσμούς, που προκύπτουν τότε με κοινωνικοψυχολογική αναγκαιότητα, περιορίζουν την ικανότητα κριτικού διαλογισμού απέναντι στη δημόσια εξουσία.» Ήδη επεξεργασία των ευρημάτων της έρευνας ESS για Ελλάδα, Ιταλία, Ολλανδία, Φιλανδία επιβεβαιώνει τη συσχέτιση μεταξύ απαξίωσης της πολιτικής και έκθεσης στην πολιτική δημοσιότητα. Η επικράτηση της λογικής της αγοράς στη δημοσιότητα αλλάζει τον ορισμό για τις δημόσιες πληροφορίες από δημόσια αγαθά σε ιδιωτικά αποκτώμενα εμπορεύματα (Garnham, 1992). «από υπο-κείμενο της πολιτικής, το άτομο γίνεται θεατής και καταναλωτής της» (Δεμερτζής, 2002) «ατομικοποιημένοι τηλεθεατές που η κύρια συμμετοχή τους στην κριτική δημοσιότητα είναι ότι απαντούν στα ερωτηματολόγια των δημοσκοπήσεων» (Dahlgren, 1995) «το κοινό δεν έχει πια άμεση συμμετοχή στο πολιτικό γίγνεσθαι μέσα στην πάρα πολύ διευρυμένη σφαίρα της δημοσιότητας και καλείται όλο και συχνότερα να παράσχει απλώς τη δημόσια επευφημία» (Habermas, 1989) «η έντονη δημοσιότητα που δίνεται στις ψηφοφορίες και τις εκλογές είναι από μόνη της μια ισχυρή ένδειξη της ουσιώδους έλλειψης εξουσίας των θεατών της πολιτικής, γιατί οι εκλογές συνιστούν εμμέσως ένα μήνυμα για τα όρια της εξουσίας [του κοινού]» (Edelman, 1998) Ακριβώς αυτή η έντονη δημοσιότητα είναι που θα μας απασχολήσει κυρίως στη συνέχεια. 4

3) Η ΜΑΖΙΚΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΜΜΕ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Agenda-setting theory (Θεωρία της διάταξης της θεματολογίας των Μέσων) (McCombs and Shaw, 1972): αν και κατά πόσο η ημερήσια διάταξη της θεματολογίας των Μέσων, επηρεάζει τη διάταξη της θεματολογίας του κοινού. Οι ερευνητές βρήκαν όντως υψηλή συσχέτιση μεταξύ των δύο. Άρα αν η ατζέντα των Μέσων επηρεάζει την ατζέντα του κοινού, τότε η επιρροή της ατζέντας των Μέσων αποτελεί στόχο για τα πολιτικά κόμματα και για αυτό μας ενδιαφέρει εδώ. Στο ίδιο πλαίσιο κινούνται: Η θεωρία της «πλαισίωσης» (framing) η οποία αναφέρεται στην έμφαση ορισμένων παραμέτρων ενός θέματος από τα ΜΜΕ, έτσι ώστε το θέμα να γίνεται αντιληπτό ως συνέπεια μιας συγκεκριμένης αιτίας (Iyengar, 1991) H θεωρία της «διαδικασίας ιεράρχησης κριτηρίων αξιολόγησης» (priming): η ικανότητα των ΜΜΕ να επηρεάζουν τα κριτήρια με τα οποία τα άτομα αξιολογούν τα θέματα και τις σχετικές δημόσιες πολιτικές (Miller and Krosnick, 1997). Τα πολιτικά κόμματα λοιπόν έχουν τα παραπάνω υπόψη τους στην επαφή τους με τα Μ.Μ.Ε., κυρίως όμως υπακούν σε αυτό που έχει ονομαστεί «λογική των Μ.Μ.Ε.». Με άλλα λόγια η πολιτική τάξη συνειδητοποιεί την ισχύ της μαζικής επικοινωνίας και, προσαρμόζοντας τη λειτουργία της, επιχειρεί να την επηρεάσει και να τη συν-διαμορφώσει. Με βάση ερευνητικά δεδομένα, σε προεκλογικές περιόδους περισσότερο από το 50% της ειδησεογραφίας πηγάζει απευθείας από τα πολιτικά κόμματα, ποσοστό που υπερβαίνει το 60% στις τηλεοπτικές ειδήσεις (Τσίρμπας, 2007). 5

«Ο θρίαμβος της λογικής των ΜΜΕ σε βάρος της λογικής των πολιτικών βρίσκει την πλήρη του έκφραση στο υψηλό ενδιαφέρον της κοινής γνώμης για τις προσωπικότητες και τις εκλογές, αφού αυτές πλέον θεωρούνται «ιπποδρομίες» (horse race politics) και όχι ευκαιρίες για να πληροφορηθούν για διάφορα ζητήματα και πολιτικές» (McQuail, 1997). 4) ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗ Επαγγελματοποίηση/Αμερικανοποίηση/Εμπορευματοποίηση/Τηλεοπτικο ποίηση της πολιτικής επικοινωνίας (βλ. ενδεικτικά Kavanagh, 1996/ Mancini, 1999/Maarek, 1995/Franklin, 1994/Blumler, 1990/Papathanassopoulos, 2000/Blumler and Kavanagh, 1999/Norris, 2000/ Lees-Marshment, 2009 & 2001) Η οποία αποκτά ολοένα μεγαλύτερο εύρος και σημασία και επηρεάζει 1. τη διάδραση μεταξύ πολιτικών κομμάτων και εκλογικού σώματος, 2. την παραγωγή πολιτικών ιδεών και προτάσεων πολιτικής, καθώς και γενικότερα 3. την εξέλιξη και αναπαραγωγή του πολιτικού συστήματος και τη διαμόρφωση της πολιτικής και εκλογικής συμπεριφοράς. Βασικά χαρακτηριστικά: 1. Η αυξανόμενη σημασία των ΜΜΕ και ειδικότερα της τηλεόρασης και η μετατόπιση της πολιτικής μάχης από την προσωπική αλληλόδραση, στα ραδιοτηλεοπτικά στούντιο. Όλοι έχουμε ακούσει τους όρους τηλεκρατία, τηλεδημοκρατία, εκλογές του καναπέ κλπ. 2. Η μεταβαλλόμενη κομματική οργάνωση και λειτουργία των εσωκομματικών διεργασιών (όπως κομματικών συνεδρίων, ψηφοφοριών κλπ): πλέον οργανώνονται και δομούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι 6

συμβατές με αυτό που ονομάζεται «λογική των ΜΜΕ», με έμφαση δηλαδή στο θεαματικό, ψυχαγωγικό και ευσύνοπτο χαρακτήρα τους. 3. H σημασία και σε μεγάλο βαθμό, οι «μυθικές» ή «μαγικές» διαστάσεις που προσλαμβάνουν στη δημόσια σφαίρα οι δημοσιευμένες έρευνες πρόθεσης ψήφου, πέραν της πραγματικής χρησιμότητας και αξίας τους. Ακριβώς στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η απαγόρευσή τους. 4. Η μεγάλη αντιλαμβανόμενη σημασία της πολιτικής διαφήμισης. 5. Η αυξανόμενη έμφαση στα πρόσωπα εις βάρος των θεμάτων. 6. Η εμπλοκή επαγγελματιών συμβούλων επικοινωνίας στο σχεδιασμό της πολιτικής στρατηγικής των κομμάτων και 7. Το ολοένα αυξανόμενο κόστος των προεκλογικών εκστρατειών ειδικότερα και της επικοινωνίας των κομμάτων με το εκλογικό σώμα γενικότερα. 7

ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΟΠΟΙΗΣΗΣ Η βασική συνέπεια είναι η υποκατάσταση των κομμάτων ως μηχανισμών πολιτικής αντιπροσώπευσης, παραγωγής πολιτικής, αλλά και ως ιδεολογικών μηχανισμών και αναλύεται σε τρεις βασικές πτυχές: 1. Σταδιακά, ο στρατηγικός σχεδιασμός, οι πολιτικές αποφάσεις κλπ δεν λαμβάνονται στα κομματικά συλλογικά όργανα, αλλά στα γραφεία εταιρειών με τη συμμετοχή μικρού αριθμού κομματικών στελεχών. 2. Τα ίδια τα κομματικά στελέχη παρακάμπτουν την εσωτερική κομματική οργάνωση, δημοσιοποιώντας απευθείας τις απόψεις τους και χτίζοντας προσωπικά δίκτυα με τα ΜΜΕ. 3. Χρήμα=Λόγος (Money=Speech), δηλαδή σταθμισμένη ψήφος. Τα χρήματα κάνουν καλύτερες καμπάνιες (κάτι που ωφελεί όλους)-ταυτόχρονα όμως δίνουν μεγαλύτερο «βάρος» σε όσους πληρώνουν εις βάρος των υπολοίπων. 4. Τέλος, όλα τα παραπάνω, σε συνδυασμό με την μεταφορά από την αγορά και εφαρμογή των κανόνων του μάρκετιγκ οδηγούν στη σύγκλιση και ομογενοποίηση του πολιτικού λόγου και των προτεινόμενων πολιτικών επιλογών. 8

5) ΚΟΜΜΑΤΙΚΟΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ Πόσο ελεύθερα ανταγωνίζονται τα κόμματα πάνω στα θέματα; «Πλειοδοσία υποσχέσεων», ναι, αλλά με περιορισμούς: Η σχετική δημοτικότητα των κομμάτων κατά την προεκλογική περίοδο, η θεσμική τους θέση (κάτοχοι ή διεκδικητές της εξουσίας) και ο βαθμός βεβαιότητας της επικείμενης νίκης ή ήττας τους (Glazer and Lohmann, 1999). Για παράδειγμα, αλλιώς επικοινωνεί ο κάτοχος (εκφοβισμός, παρελθοντολογία, θετικός λόγος) και αλλιώς ο διεκδικητής (μέλλον, αρνητισμός). «Η κατάληψη της εξουσίας δεν αποτελεί ρεαλιστικό στόχο για τα περισσότερα κόμματα αν δεν μπορούν ή τουλάχιστον δεν σκοπεύουν να ακολουθήσουν τις προγραμματικές τους προτάσεις, τουλάχιστον εν μέρει» (Budge, Robertson and Hearl, 1987) Τα κόμματα μετριάζουν το μέγεθος των υποσχέσεών τους, ιδιαίτερα αν είναι πιθανό να κερδίσουν τις εκλογές, αναγνωρίζοντας το γεγονός ότι θα «δώσουν λόγο» για τις υποσχέσεις τους στο εκλογικό σώμα (Bowler, 1990, σ. 69). Σημαντικό εκλογικό κριτήριο: Οι παρελθούσες επιδόσεις. (Fiorina, 1981): Π.χ. Ένα κόμμα που κατέρχεται στις εκλογές από κυβερνητική θέση, τοποθετείται στον εκλογικό ανταγωνισμό και με βάση τα κυβερνητικά του πεπραγμένα, μια, εκ των πραγμάτων, περιοριστική «υποχρέωση». «Κατοχή» Θεμάτων (Issue Ownership) (Budge and Farlie, 1977): είναι περισσότερο συμφέρον για τα πολιτικά κόμματα να επικοινωνούν προεκλογικά τα θέματα εκείνα με τα οποία είναι θετικά συνδεδεμένα στη συνείδηση του εκλογικού σώματος και να αποφεύγουν αναφορές στα θέματα τα οποία κατέχουν οι αντίπαλοί τους (παρέχοντάς τους δωρεάν δημοσιότητα). 9

Βιβλιογραφικές Αναφορές Blumler, Jay. (1990) Elections, the Media and the Modern Publicity Process in Ferguson, M. (ed.) Public Communication: The New Imperatives. London: Sage. Blumler, Jay and Dennis Kavanagh, (1999) The Third Age in Political Communication: Influences and Features, Political Communication, 16: 209-230. Boggs, Carl, (2000) The End of Politics: Corporate Power and the Decline of the Public Sphere. New York: Guilford. Bowler, Shaun, (1990) Voter Perceptions and Party Strategies: An Empirical Approach. Comparative Politics, 23 (1): 61-83. Budge, Ian, Robertson, David, and Hearl, Derek, (eds.) (1987) Ideology, Strategy and Party Change: Spatial Analyses of Post-war Election Programmes in 19 Democracies. Cambridge: Cambridge University Press. Budge, Ian and Dennis Farlie, (1977). Voting and Party Competition. London: Allen and Unwin. Dahlgren, Peter, (1995) Television and the Public Sphere. London: Sage. Edelman, Murray, (1999) Η Κατασκευή του Πολιτικού Θεάματος[πρόλογοςεπιμέλεια Ν. Δεμερτζής, μετάφραση Αρχοντή Κόρκα]. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Franklin, B., (1994) Packaging Politics: Political Communication in Britain s Media Democracy. London: Edward Arnold. Fagen, R., (1977) Πολιτική και επικοινωνία. Αθήνα: Παπαζήσης. Fiorina, Morris, (1981) Retrospective Voting in American Elections. New Haven: Yale University Press. Garnham, Nicholas, (1992) The Media and the Public Sphere in Craig Calhoun (ed.) Habermas and the Public Sphere. Cambridge, MA: MIT Press. Glazer, Amihai and Susanne Lohmann, (1999) Setting the Agenda: Electoral Competition, Commitment of Policy and Issue Salience. Public Choice, 99: 377-394. Habermas, Jurgen, (1989) The Structural Transformation of the Public Sphere, Cambridge: Polity Press. Habermas, Jurgen, (1997) Αλλαγή Δομής της Δημοσιότητας. Αθήνα: Νήσος. Iyengar, Shanto, (1991) Is Anyone Responsible? Chicago: The University of Chicago Press. 10

Kavanagh, D (1996) Election Campaigning. The New Marketing of Politics. Oxford: Blackwell. Lees-Marshment, J (2009) Political marketing: Principles and applications, Oxon: Routledge. Lees-Marshment, J (2001) The Marriage of Politics and Marketing, Political Studies, vol. 49, pp. 692-713. Maarek, P. (1995) Political Marketing and Communication. London: John Libbey. Mancini. P (1999) New frontiers in political professionalism. Political Communication 16: 231-45. McCombs, Maxwell and Donald L. Shaw, (1972) The Agenda-Setting Function of Mass Media. Public Opinion Quarterly, 36 (2): 176-187. McNair, B., (1998) Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία. Αθήνα: Εκδόσεις Κατάρτι. McNair, Brian, (2000) Journalism and Democracy: An Evaluation of the Political Public Sphere. London: Routledge. McQuail, Dennis, (1997) Εισαγωγή στη Θεωρία της Μαζικής Επικοινωνίας [μετάφραση-επιμέλεια: Στέλιος Παπαθανασόπουλος] Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Miller, Joanne M., and Krosnick, Jon A., (1997) Anatomy of News Media Priming in Iyengar, Shanto and Reeves, Richard, (eds.), Do the Media Govern?, California: Sage. Norris, Pippa, (2000) A Virtuous Circle. Cambridge: Cambridge University Press. Papathanassopoulos, Stylianos, (2000) Election Campaigning in the Television Age: The Case of Contemporary Greece. Political Communication, 17: pp. 47-60. Δεμερτζής, Νίκος, (2002) Πολιτική Επικοινωνία: Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Δεμερτζής, Νίκος (επιμ.), (2002) Η Πολιτική Επικοινωνία στην Ελλάδα. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Τσίρμπας, Γ, (2007) Είκοσι οκτώ ημέρες: Εκλογές, πολιτική διαφήμιση και ειδησεογραφία. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. 11

Wolton, D., (1990) Political communication: the construction of a model, European Journal of Communication, τόμ.5, σ. 9-28. 12