Αγρομετεωρολογία - Κλιματολογία

Αγρομετεωρολογία - Κλιματολογία 5 ο Μάθημα 4.1 Εξάτμιση Η ατμόσφαιρα, κυρίως στο κατώτερο τμήμα της, περιέχει πάντοτε μια μεταβλητή ποσότητα νερού. Η ποσότητα αυτή παρουσιάζεται σε αέρια κατάσταση (υδρατμοί), σε υγρή (σύννεφα από υδροσταγονίδια, βροχή, ομίχλη κ.λ.π.) και σε στερεή (χιόνι, χαλάζι, σύννεφα από παγοκρυστάλλους κ.λ.π.). Το νερό αυτό εξαρτάται από δυο κυρίως παράγοντες (Χρονοπούλου και Φλόκας 2010): 1. από την εξάτμιση του νερού στις διάφορες υγρές επιφάνειες. 2. από τα ατμοσφαιρικά υδατώδη κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι, χαλάζι, κ.λ.π.) με τα οποία το νερό επιστρέφει από την ατμόσφαιρα στην επιφάνεια της γης. Ειδικότερα, εξάτμιση λέγεται η βραδεία μετατροπή του νερού από την υγρή στην αέρια φάση του, ενώ η απευθείας μετάβαση του νερού από τη στερεή στην αέρια μορφή του, είναι περισσότερο γνωστή ως εξάχνωση. Εξάτμιση από υδάτινες επιφάνειες: Η εξάτμιση του νερού και η είσοδος του στην ατμόσφαιρα γίνεται από τις υδάτινες επιφάνειες (ωκεανοί, θάλασσες, λίμνες, ποταμοί) καθώς και από την επιφάνεια χιονιού ή πάγων. Η ταχύτητα εξάτμισης εξαρτάται από την ταχύτητα του ανέμου και τη γενική θερμοκρασιακή κατάσταση της ατμόσφαιρας. Γενικά, η εξάτμιση εξαρτάται από μετεωρολογικούς παράγοντες, οι σπουδαιότεροι από τους οποίους είναι: η θερμοκρασία του νερού που εξατμίζεται, η υγρομετρική κατάσταση (υγρασία) του αέρα και η ταχύτητα του ανέμου. Για τους λόγους αυτούς, η εξάτμιση είναι μεγαλύτερη την ημέρα παρά τη νύκτα, μεγαλύτερη τη θερινή παρά την ψυχρή περίοδο και μεγαλύτερη σε ανεμώδεις περιοχές. Εκτός από τους παραπάνω μετεωρολογικούς παράγοντες που επηρεάζουν σε κάποιο βαθμό το ρυθμό εξάτμισης, υπάρχουν και άλλοι όπως: η ποιότητα του νερού, το βάθος της υδάτινης συλλογής και η έκταση των εξατμιζουσών επιφανειών (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Εξάτμιση από εδαφικές επιφάνειες: Σε ότι αφορά τις διάφορες εδαφικές επιφάνειες, ο ρυθμός εξάτμισης επηρεάζεται οπωσδήποτε από τους ίδιους μετεωρολογικούς και κλιματολογικούς παράγοντες που επηρεάζεται και ο ρυθμός εξάτμισης από υδάτινες επιφάνειες. Γιατί και στην περίπτωση αυτή, η εξάτμιση πραγματοποιείται από το λεπτό υδάτινο στρώμα που περιβάλλει τους κόκκους του 1

εδάφους ή γεμίζει τα μεταξύ τους κενά. Δηλαδή και στην περίπτωση αυτή, η εξάτμιση πραγματοποιείται από μια υδάτινη επιφάνεια. Η εξάτμιση από τις εδαφικές επιφάνειες, είναι συχνά μικρότερη εκείνης των υδάτινων επιφανειών, όχι γιατί διαφέρουν οι μετεωρολογικές και κλιματικές συνθήκες, αλλά γιατί σε μια εδαφική επιφάνεια δεν υπάρχουν μεγάλα αποθέματα νερού για εξάτμιση, σε αντίθεση με τις υδάτινες επιφάνειες στις οποίες η διαθεσιμότητα του νερού είναι εξασφαλισμένη και συνεχής. Ο ρυθμός εξάτμισης από μια εδαφική επιφάνεια εξαρτάται και από άλλους επιπρόσθετους παράγοντες εκτός από αυτούς που αναφέρθηκαν παραπάνω για τις υδάτινες επιφάνειες, όπως: η περιεκτικότητα του εδάφους σε υγρασία, το βάθος του υδροφόρου ορίζοντα, το χρώμα του εδάφους, η παρουσία βλάστησης, τα τριχοειδή χαρακτηριστικά του εδάφους (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). 4.2 Εξατμισοδιαπνοή Η ατμόσφαιρα, εκτός από τη διαδικασία της εξάτμισης εμπλουτίζεται με υδρατμούς και από τα φυτά, με τη διαδικασία της διαπνοής. Η διαπνοή, από φυσική άποψη, είναι η εξάτμιση, που λαμβάνει χώρα στους υποστομάτιους θαλάμους των φύλλων των φυτών. Η διαπνοή, λοιπόν, ορίζεται ως η διαδικασία εκείνη, κατά την οποία υδρατμοί διαφεύγουν από τα φυτά (κυρίως από τα φύλλα τους) και εμπλουτίζουν την ατμόσφαιρα με αυτούς. Ο συνδυασμός των διαδικασιών της εξάτμισης και της διαπνοής συνήθως ονομάζεται εξατμισοδιαπνοή. Συνεπώς, εξατμισοδιαπνοή νοείται το σύνολο του νερού που μετατρέπεται από την υγρή φάση στην αέρια και περιλαμβάνει την εξάτμιση μέσω υδάτινων επιφανειών, την εξάτμιση από την επιφάνεια του εδάφους και την διαπνοή των φυτών (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Όταν υπάρχει συνεχής τροφοδοσία νερού, η οποία είναι διαθέσιμη για την ανεμπόδιστη εξάτμιση του από το έδαφος και τους φυτικούς ιστούς ως και για τη διαπνοή των φυτών, τότε η εξατμισοδιαπνοή χαρακτηρίζεται ως δυνατή ή δυναμική ή μέγιστη εξατμισοδιαπνοή. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η δυναμική εξατμισοδιαπνοή διαφέρει από την πραγματική εξατμισοδιαπνοή, επειδή η τελευταία εξαρτάται και από τη διαθεσιμότητα του νερού και τους εδαφικούς και καλλιεργητικούς παράγοντες. Συχνά, η δυναμική εξατμισοδιαπνοή αναφέρεται σε συγκεκριμένη καλλιέργεια, η οποία χαρακτηρίζεται ως καλλιέργεια αναφοράς. Έτσι, ως δυναμική εξατμισοδιαπνοή αναφοράς ορίζεται η εξατμισοδιαπνοή από μια επιφάνεια πλήρως καλυμμένη από γρασίδι ομοιόμορφου ύψους, απαλλαγμένο από ασθένειες, και με επαρκές διαθέσιμο νερό για την ανάπτυξη του (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). 2

Η δυναμική εξατμισοδιαπνοή εξαρτάται από μετεωρολογικούς παράγοντες όπως η ηλιακή ακτινοβολία, η θερμοκρασία, η ατμοσφαιρική υγρασία και ο άνεμος. Έτσι, η δυναμική εξατμισοδιαπνοή τείνει να αυξηθεί, αυξανόμενης της θερμοκρασίας, της ηλιακής ακτινοβολίας και της ταχύτητας του ανέμου, ενώ τείνει να ελαττωθεί, αυξανόμενης της σχετικής υγρασίας. Η πραγματική εξατμισοδιαπνοή, πέραν των παραγόντων που επηρεάζουν και τη δυναμική εξατμισοδιαπνοή, επηρεάζεται και από πρόσθετους παράγοντες όπως η ανεπάρκεια υγρασίας, από το βαθμό πυκνότητας της φυτικής βλάστησης και από το στάδιο ανάπτυξης των φυτών και των δένδρων (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). 4.3 Συμπύκνωση Με τον όρο συμπύκνωση νοείται η μετάβαση του νερού από την αέρια φάση (υδρατμοί) στην υγρή ή την στερεή. Αποτέλεσμα της συμπύκνωσης είναι η νέφωση και τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι, χαλάζι, κ.λ.π.). Σε μια δοσμένη χρονική στιγμή, η ποσότητα των υδρατμών που υπάρχουν στην ατμόσφαιρα, δηλαδή η υγρομετρική του κατάσταση (υγρασία), περιγράφεται με διάφορες υγρομετρικές παραμέτρους, με μια από αυτές να είναι η θερμοκρασία σημείου δρόσου ή σημείο δρόσου. Θερμοκρασία σημείου δρόσου ή σημείο δρόσου ονομάζεται η τιμή της θερμοκρασίας, στην οποία πρέπει να ψυχτεί ο αέρας, υπό σταθερή πίεση, ώστε να καταστεί κορεσμένος με υδρατμούς (σχετική υγρασία 100%). 4.3.1 Συμπύκνωση και σχηματισμός νεφών Στην περίπτωση όπου μια αέρια μάζα ψυχτεί ώστε η θερμοκρασία της να πέσει κάτω από τη θερμοκρασία του σημείου δρόσου, τότε οι υδρατμοί, που περιέχονται σε αυτή συμπυκνώνονται. Έτσι, αυτοί μεταβαίνουν από την αέρια κατάσταση στην υγρή ή την στερεή, σχηματίζοντας λεπτότατα σταγονίδια ή πολύ λεπτούς παγοκρυστάλλους. Αυτό που λέγεται νέφος είναι κάθε ορατό σμήνος (σύνολο) από υδροσταγονίδια ή παγοκρυστάλλους ή από σταγονίδια και παγοκρυστάλλους που αιωρείται στην ατμόσφαιρα. Για να γίνει συμπύκνωση των υδρατμών και να σχηματιστούν νέφη δεν είναι αρκετή μόνο η ψύξη του αέρα αλλά πρέπει να υπάρχουν και οι πυρήνες συμπύκνωσης. Οι πυρήνες συμπύκνωσης είναι μικροσκοπικά σωματίδια που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα και πάνω στα οποία γίνεται η συμπύκνωση των υδρατμών (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). 3

4.3.2 Συμπυκνώσεις μικρής κλίμακας Είναι γνωστό ότι κατά τη νύχτα, το έδαφος ψύχεται εξαιτίας της θερμικής ακτινοβολίας από την επιφάνεια της γης προς το διάστημα. Στην περίπτωση που η θερμοκρασία των επιφανειών των διαφόρων σωμάτων του εδάφους, που είναι εκτεθειμένα στην νυχτερινή ακτινοβολία, κατέβει σε θερμοκρασία η οποία ονομάζεται θερμοκρασία του σημείου δρόσου, τότε οι υδρατμοί οι οποίοι περιέχονται στον αέρα, συμπυκνώνονται με διάφορες μορφές πάνω στις επιφάνειες αυτές. Οι κυριότερες συμπυκνώσεις μικρής κλίμακας είναι: Δρόσος: Ο σχηματισμός υδροσταγόνων πάνω στις διάφορες επιφάνειες του εδάφους (χλόη, φύλλα δένδρων κ.λ.π) εξαιτίας συμπύκνωσης των υδρατμών της ατμόσφαιρας λέγεται δρόσος. Η δρόσος είναι φαινόμενο μικρής σημασίας για τις περιοχές με υγρά κλίματα. Όμως, αποτελεί πηγή νερού για το έδαφος, σε ξηρές περιοχές ή σε περιόδους ξηρασίας, γι αυτό αποκτά πολύ μεγάλη σημασία στη γεωργία. Η δρόσος μπορεί, γενικά, να χαρακτηριστεί ως ωφέλιμη στα φυτά, διότι αυξάνει την υγρασία των επιφανειακών κυρίως στρωμάτων του εδάφους και συμβάλλει στην πρόσληψη νερού κατά τη διάρκεια της νύχτας από τα υπέργεια όργανα των φυτών και κυρίως από την επιφάνεια των φύλλων. Επισημαίνεται ότι, εκτός από τις ευνοϊκές επιδράσεις της δρόσου στα φυτά αυτή δημιουργεί σε αρκετές περιπτώσεις τις προϋποθέσεις ανάπτυξης μυκητολογικών και άλλων ασθενειών. Γενικά, όσο αυξάνει το γεωγραφικό πλάτος και το υψόμετρο μιας περιοχής, τόσο η συχνότητα εμφάνισης του φαινομένου της δρόσου ελαττώνεται (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Πάχνη: Όταν η θερμοκρασία κατεβαίνει κάτω από τους 0 o C αντί για δρόσο δημιουργείται πάχνη η οποία αποτελείται από λευκούς παγοκρυστάλλους πάνω στις επιφάνειες που σχηματίζεται. Αυτή μπορεί να παρατηρηθεί και σε ρωγμές βράχων. Είναι δυνατόν να σχηματιστεί στρώμα πάχνης πάνω στην επιφάνεια του εδάφους και στην περίπτωση αυτή το έδαφος χαρακτηρίζεται ως παχνοσκεπές (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ευνοϊκές προϋποθέσεις για τον σχηματισμό της πάχνης είναι: η ύπαρξη ψυχρής αέριας μάζας, η ύπαρξη ανέφελου ουρανού, η επικράτηση συνθηκών άπνοιας ενώ και το ανάγλυφο υποβοηθά όταν υπάρχουν φυσικά βυθίσματα της επιφάνειας της γης (πυθμένες κοιλάδων κ.λ.π.) (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ο σχηματισμός πάχνης επί των φυτικών ιστών μπορεί να είναι επιβλαβής ή όχι στις καλλιέργειες ανάλογα με την εποχή του έτους. Πιο συγκεκριμένα, η επικαθήμενη επί 4

των φυτικών ιστών πάχνη κατά τη διάρκεια του χειμώνα δεν προκαλεί βλάβες, διότι οι καλλιέργειες ή το στάδιο στο οποίο βρίσκονται τα φυτά, παρουσιάζουν υψηλή ανθεκτικότητα στις χαμηλές θερμοκρασίες. Αντίθετα, όταν η πάχνη σχηματιστεί κατά την άνοιξη, τότε δημιουργεί προβλήματα στις καλλιέργειες, διότι τα φυτά την περίοδο αυτή βρίσκονται στο ευαίσθητο στάδιο της άνθησης. Κατά γενικό όμως κανόνα τα φυτά των θερμών κλιμάτων υφίστανται βλάβες από την παρουσία της πάχνης επί των φυτικών τους μερών τόσο κατά τη εαρινή όσο και κατά τη φθινοπωρινή περίοδο του έτους, δεδομένου ότι αυτά παρουσιάζουν ιδιαίτερη ευαισθησία στις διαμορφούμενες επ αυτών χαμηλές θερμοκρασίες (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ομίχλη: Η ομίχλη είναι ένα νέφος που εφάπτεται του εδάφους και περιορίζει την οριζόντια ορατότητα κάτω από το 1 χιλιόμετρο. Με τον όρο ορατότητα νοείται η πιο μεγάλη απόσταση, στην οποία ένα αντικείμενο είναι καλά ορατό κάτω από κανονικές συνθήκες φωτισμού. Η ομίχλη αποτελείται από πολύ λεπτά σταγονίδια, τα οποία προέρχονται από τη συμπύκνωση των υδρατμών στρώματος αέρα που βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια της γης. Απαραίτητη προϋπόθεση για τη δημιουργία ομίχλης είναι η ύπαρξη πυρήνων συμπύκνωσης (μικροσκοπικά σωματίδια που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα) καθώς και κορεσμένη ατμόσφαιρα (σχετική υγρασία 100%) (Φλόκας 1990). Στην περίπτωση που ο περιορισμός της οριζόντιας ορατότητας είναι μεταξύ 1 και 2 χιλιομέτρων, το νέφος αυτό λέγεται αχλύς. Αυτή διακρίνεται στην ξηρή αχλύς όταν ουσιαστικά η μειωμένη ορατότητα οφείλεται σε λεπτή σκόνη (στερεά σωματίδια που αιωρούνται στην ατμόσφαιρα) και στην υγρή αχλύς όταν η μειωμένη ορατότητα οφείλεται σε μικροσκοπικά αιωρούμενα υδροσταγονίδια. Η ξηρή αχλύς προκαλεί περιορισμό της οριζόντιας ορατότητας, όχι όμως σε σημαντικό βαθμό. Απεναντίας η υγρή αχλύς περιορίζει σημαντικά την ορατότητα και μπορεί να θεωρηθεί ως ένα είδος ελαφράς ομίχλης (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Σε περιοχές με μικρό ετήσιο ύψος βροχής, η ομίχλη μπορεί να λειτουργήσει αποτελεσματικά στην τροφοδοσία της βλάστησης και του εδάφους με νερό. Αυτό επιτυγχάνεται με την υγροποίηση της πάνω στις ψυχρές επιφάνειες των φυτών και του εδάφους, βελτιώνοντας έτσι την υδατική τους κατάσταση. Όταν η συγκέντρωση των υδροσταγονιδίων πάνω στην επιφάνεια των φύλλων και των άλλων φυσικών τμημάτων αυξηθεί σημαντικά, τότε αυτά αποσπώνται και πέφτουν στο έδαφος. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως ομιχλοβροχή ή βρέχουσα ομίχλη. Η ομίχλη κατά τη διάρκεια της νύχτας δρα προστατευτικά στα φυτά περιορίζοντας τον κίνδυνο του παγετού. Ο 5

σχηματισμός και η διατήρηση της ομίχλης, για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να έχει αρνητικές επιδράσεις στην υγιεινή κατάσταση των καλλιεργειών, ευνοώντας την μόλυνση των φυτών από πολλές μυκητολογικές και άλλες ασθένειες (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ανάλογα με τον τρόπο σχηματισμού της ομίχλης, διακρίνονται οι παρακάτω τύποι: Ομίχλη ακτινοβολίας: Ο τύπος αυτός ομίχλης οφείλεται στην ψύξη υγρού, σχετικά, στρώματος αέρα που βρίσκεται σε επαφή με την επιφάνεια του εδάφους και έχει ψηχθεί αρκετά εξαιτίας έντονης νυχτερινής γήινης ακτινοβολίας. Σχηματίζεται, σχεδόν, μόνο τη νύχτα πάνω από την ξηρά κάτω από συνθήκες ανέφελου ουρανού. Ευνοϊκές περιοχές σχηματισμού της ομίχλης ακτινοβολίας είναι οι πεδινές εκτάσεις και οι κοιλάδες, καθώς και οι ελώδεις ή βαλτώδεις εκτάσεις. Στην περίπτωση που επικρατούν αίθριες και νήνεμες νύχτες, το στρώμα της ομίχλης αυτής έχει μικρό πάχος, ενώ με ελαφρό άνεμο το πάχος μπορεί να φτάσει και τα 300 μέτρα. Δεν σχηματίζεται ομίχλη ακτινοβολίας με επικράτηση ισχυρού ανέμου. Στη διάρκεια της θερμής περιόδου, η ομίχλη του τύπου αυτού δεν διαρκεί μεγάλο χρονικό διάστημα. Αντιθέτως, κατά το χειμώνα και ιδιαίτερα το φθινόπωρο η διάρκεια της είναι πολύ μεγαλύτερη (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ομίχλη οριζόντιας μεταφοράς: Οι ομίχλες οριζόντιας μεταφοράς σχηματίζονται στην περίπτωση που θερμές και υγρές αέριες μάζες κινούνται πάνω από ψυχρές επιφάνειες. Οι μάζες αυτές ψύχονται, οπότε ένα μέρος των υδρατμών που περιέχουν συμπυκνώνεται. Οι ομίχλες μεταφοράς σχηματίζονται πάνω από την ξηρά, συχνά, κατά την ψυχρή περίοδο, όταν θαλάσσιες αέριες μάζες μεταφέρονται πάνω από ψυχρές ηπειρωτικές επιφάνειες. Πάνω από τις θάλασσες σχηματίζονται ομίχλες αυτού του τύπου, όταν θερμός και υγρός αέρας, προερχόμενος από ηπειρωτικές εκτάσεις, μετακινείται πάνω από ψυχρότερη θάλασσα ή όταν θερμός και υγρός αέρας από μια θαλάσσια θερμή περιοχή μετακινείται και φθάνει πάνω από μια ψυχρή. Οι ομίχλες που παρατηρούνται στις θάλασσες και στους ωκεανούς είναι κυρίως ομίχλες μεταφοράς. Στις ομίχλες του τύπου αυτού ανήκουν και εκείνες που δημιουργούνται πάνω από χιονοσκεπείς και παγωμένες εκτάσεις. Οι ομίχλες μεταφοράς, σε σύγκριση με τις ομίχλες των άλλων τύπων, παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη συχνότητα εμφάνισης (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ομίχλη ανάμιξης: Οι ομίχλες ανάμιξης σχηματίζονται όταν, κατά την ανάμιξη ψυχρών και θερμών αέριων μαζών, η θερμοκρασία της προκύπτουσας αέριας μάζας γίνει 6

μικρότερη από την αντίστοιχη του σημείου δρόσου. Είναι συχνές στις περιοχές συνάντησης ψυχρών και θερμών θαλασσίων ρευμάτων (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Μετωπική ομίχλη ή ομίχλη βροχής: Το είδος αυτό της ομίχλης σχηματίζεται όταν εξατμίζονται οι σταγόνες βροχές που σχηματίζονται στη θερμή αέρια μάζα καθώς αυτή διέρχεται μέσα από την υποκείμενη ψυχρή αέρια μάζα (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ομίχλη κλιτύος: Ο τύπος αυτός ομίχλης σχηματίζεται στην περίπτωση που υγρός, σχετικά, επιφανειακός αέρας κινείται ανοδικά στις πλαγίες ενός βουνού. Η ανοδική αυτή κίνηση ψύχει τον αέρα και εφόσον η ανοδική κίνηση συνεχιστεί τότε αυτός γίνεται κορεσμένος και σχηματίζεται ομίχλη κλιτύος (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Ομίχλη εξάτμισης: Σχηματίζεται κοντά στην επιφάνεια της θάλασσας, όταν η θερμοκρασία του αέρα είναι πολύ χαμηλή και υπάρχει μεγάλη θερμοκρασιακή διαφορά ανάμεσα στη θάλασσα και στον αέρα (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Το ύψος της κορυφής της ομίχλης μπορεί να φθάσει τα 300 500 μέτρα πάνω από την ξηρά και τα 15-20 μέτρα πάνω από την θάλασσα. Εξαίρεση αποτελεί η ομίχλη εξάτμισης που μπορεί να φτάσει και μέχρι τα 1500 μέτρα. Το φαινόμενο της ομίχλης εμφανίζει μικρή συχνότητα στη νησιωτική και πεδινή χώρα. Γενικά, με την αύξηση του υψομέτρου και του γεωγραφικού πλάτους παρατηρείται αύξηση και στη συχνότητα εμφάνισης της ομίχλης (Φλόκας 1990, Χρονοπούλου και Φλόκας 2010). Βιβλιογραφία Φλόκας Α.Α., (1990) Μαθήματα Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας. Εκδόσεις ΖΗΤΗ, σελ 465. Χρονοπούλου-Σερέλη Α., Φλόκας Α.Α., (2010) Μαθήματα Γεωργικής Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας, Εκδόσεις ΖΗΤΗ, σελ. 557. 7