ΣΥΝΕ ΡΙΟ «ΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ: ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΕΣ» ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΙΓΙ Α ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΡΟΕ ΡΙΑΣ ΤΗΣ Ε.Ε. Αθήνα, Παρασκευή 23 - Σάββατο 24 Μαΐου 2003 «ΝΕΑ ΓΕΝΙΑ ΖΗΡΙ Η», Χριστούπολη Σπάτα ``Κοιτώντας µπροστά: ενδυναµώνοντας τους πρωταγωνιστές σε όλα τα επίπεδα (εθνικό, κλαδικό, τοπικό, επιχείρησης) για έναν αποτελεσµατικό διάλογο και αποφασιστική δράση για τη δια βίου ανάπτυξη ικανοτήτων και προσόντων του εργατικού δυναµικού Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ ΤΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΜΙΑΣ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗΣ ΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ Παρέµβαση: Χριστόφορος Κορυφίδης, ΕΟΚΕ
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κύριε Πρόεδρε, Θα ήθελα καταρχήν να ευχαριστήσω εσάς, καθώς και τους άλλους διοργανωτές, για την πρόσκλησή σας να συµµετάσχουµε ως ΕΟΚΕ σ αυτήν τη σηµαντική συνάντηση. Η εµπειρία µου από τη µέχρι τώρα συζήτηση µπορεί επιγραµµατικά συνοψιστεί ως εξής: ιαπίστωσα µια έντονη βούληση και αγωνία για την ανάπτυξη του θεσµού της δια βίου µάθησης. ιαπίστωσα επίσης µια σύγκλιση απόψεων σε σχέση µε την αντίληψη που υπάρχει για το θεσµό αυτόν και το ρόλο του, στην προοπτική της Ευρώπης του 21 ου αιώνα. ιαπίστωσα, τέλος, µια ωριµότητα στο να περάσουµε από τη θεωρία στην πράξη και σε δράσεις τοπικές και κατά περίπτωση, καθώς και σε δράσεις ενιαίες και συνολικές. Κλείνοντας την περιγραφή της εµπειρίας µου αυτής, θα ήθελα να υπενθυµίσω: Την επισήµανση του αντιπροέδρου του ΣΕΒ, για το ότι βρισκόµαστε µπροστά σε ένα νέο και υπό διαµόρφωση πεδίο δράσης, σε συνδυασµό µε τα σηµαντικά ερωτήµατα που έθεσε σε σχέση µε τους ρόλους και τις ευθύνες ιδιαίτερα των εκπαιδευτικών συστηµάτων. Την επισήµανση του προέδρου της ΓΣΕΕ για τη διασύνδεση της δια βίου µάθησης µε την ποιότητα ζωής και τον πολιτισµό. Την επισήµανση του Γενικού ιευθυντή του Ευρωπαϊκού Ιδρύµατος Κατάρτισης για την αναγκαιότητα µιας ολιστικής προσέγγισης στο πρόβληµα. Την επισήµανση, τέλος, του Υπουργού εργασίας, για µια θέση της δια βίου µάθησης στον Ευρωπαϊκό Συνταγµατικό Χάρτη. ΕΝΑΣ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΡΕΙΣ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ Κυρίες και κύριοι, Έχω την εντύπωση ότι απαιτείται να αρχίσω την παρέµβασή µου µε έναν προσδιορισµό και τρεις σύντοµες διευκρινίσεις: Ο ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΣ Μιλάµε για ένα ζητούµενο, δηλαδή τη δια βίου ανάπτυξη των δεξιοτήτων και των προσόντων του εργατικού δυναµικού και θεωρούµε το ζητούµενο αυτό αναγκαιότητα. Αυτόµατα, όµως, προκύπτουν δύο βασικά ερωτήµατα: Ερώτηµα πρώτο: Ερώτηµα δεύτερο: Αποτελεί πράγµατι αναγκαιότητα η ανάπτυξη και µάλιστα η δια βίου ανάπτυξη, των δεξιοτήτων και των προσόντων των εργαζοµένων; Είναι εφικτή η ανάπτυξη αυτή και µέσα σε ποιο ευρύτερο πλαίσιο; ΟΙ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ ιευκρίνιση πρώτη: Εµείς στην Ευρωπαϊκή Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή προσπαθήσαµε να δώσουµε απαντήσεις στα προηγούµενα ερωτήµατα. Απαντήσεις, οι οποίες προέκυψαν µέσα από έναν επίπονο και µακρόχρονο διάλογο. Έναν διάλογο στον οποίο συµµετέχουν όχι µόνον οι κοινωνικοί εταίροι, αλλά και οι άλλες οµάδες συµφερόντων που εκπροσωπούνται στην ΕΟΚΕ. 2
Σηµειώνω ότι στη σύνθεση της ΕΟΚΕ έγκειται και η ιδιαιτερότητα της οπτικής της. Οπτική, η οποία εµπεριέχει πολλούς, αλλά και δηµιουργικούς συµβιβασµούς οι οποίοι, θεωρητικά τουλάχιστον, τείνουν να εκφράσουν το σύνολο της οργανωµένης, ευρωπαϊκής, κοινωνίας των πολιτών. ιευκρίνιση δεύτερη: Χωρίς να υποβαθµίζουµε στο ελάχιστο τη σηµασία των προσόντων του εργατικού δυναµικού στην παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων, µιλάµε για αναγκαιότητα ανάπτυξης του θεσµού της δια βίου µάθησης. Ενός θεσµού που τον προσλαµβάνουµε όπως ακριβώς τον προσδιόρισε το Συµβούλιο 1 µετά από επιταγή του Ευρωπαϊκού Συµβουλίου της Βαρκελώνης. ηλαδή ως ``κάθε µαθησιακή δραστηριότητα η οποία αναλαµβάνεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής µε σκοπό τη βελτίωση των γνώσεων, των δεξιοτήτων και των εφοδίων, στο πλαίσιο µιας προσωπικής, κοινωνικής οπτικής και/ή µιας οπτικής που σχετίζεται µε την απασχόληση. ιευκρίνιση τρίτη: Εµείς στην ΕΟΚΕ θεωρούµε ότι, ούτως ή άλλως, ο ρόλος των κοινωνικών εταίρων στην ανάπτυξη γενικότερα του θεσµού της δια βίου µάθησης και όχι µόνον του τµήµατός της που σχετίζεται µε την ανάπτυξη των δεξιοτήτων και των προσόντων των εργαζοµένων, είναι καθοριστικός. Αυτό µε απλά λόγια σηµαίνει ότι αν οι κοινωνικοί εταίροι, ή οι κοινωνικοί συνοµιλητές, όπως επεσήµανε εχθές ο πρόεδρος της ΓΣΕΕ, δεν εµπλακούν, παρά µόνον µερικώς στη διαδικασία αυτή, είναι αδύνατη η ολοκλήρωσή της, µ ό,τι αυτό σηµαίνει, εκτός των άλλων, για την απασχόληση, ή και την ανταγωνιστικότητα και παραγωγικότητα των επιχειρήσεων. Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ Κυρίες και κύριοι, Στα πλαίσια των όσων αναφέρθηκαν προηγούµενα, καθώς επίσης και στα πλαίσια των νέων σχετικών πολιτικών της Ένωσης 2 και κυρίως στα πλαίσια των νέων αναγκών που δηµιουργούν η κοινωνία της πληροφόρησης, η παγκοσµιοποίηση της οικονοµίας και οι εξελίξεις στις επιστήµες και την τεχνολογία-ιδιαίτερα στις βίο-επιστήµες και στη βίο-τεχνολογία - αναγνωρίζουµε σαφώς ως αναγκαιότητα το συνεχή εκσυγχρονισµό των δεξιοτήτων και των προσόντων των εργαζοµένων. Επισηµαίνουµε, όµως, ότι η ως άνω διαδικασία δεν αρκεί στο να καλυφθούν οι ανάγκες της ανταγωνιστικότητας της Ευρώπης και των επιχειρήσεών της στον 21 ο αιώνα. Θεωρούµε γενικότερα ότι απαιτείται ένα νέο ευρωπαϊκό πλαίσιο επιχειρηµατικής δράσης που θα αξιοποιεί και θα στηρίζεται: στην καινοτοµία και συνακόλουθα στη σύγχρονη γνώση και τεχνολογία στα νέα δεδοµένα που δηµιουργεί η διευρυµένη Ευρώπη στη νοµιµοποίηση, κοινωνικά, του επιχειρηµατικού πνεύµατος 3 σ ένα ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο 4, όλο και πιο ισχυρό. 1 2002/C 163/01 2 Βλέπε νέα στρατηγική απασχόλησης και νέες κατευθυντήριες γραµµές-βιώσιµη ανάπτυξη 3 Ειδικότερα σ ό,τι αφορά στην κοινωνική νοµιµοποίηση του επιχειρηµατικού πνεύµατος επισηµαίνεται η σηµασία του διαλόγου στο επίπεδο της οργανωµένης κοινωνίας των πολιτών, σε σχέση µε το πλαίσιο, τα όρια και την ``ηθική της επιχειρηµατικής δράσης στη σύγχρονη εποχή. 4 Το ευρωπαϊκό κοινωνικό µοντέλο προσδιορίζεται από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο της Βαρκελώνης ως το µοντέλο που βασίζεται στις καλές οικονοµικές επιδόσεις, σε ένα καλό επίπεδο κοινωνικής προστασίας και εκπαίδευσης και στον κοινωνικό διάλογο. (Παράγραφος 22 των συµπερασµάτων της Βαρκελώνης, 15 &16 Μαρτίου 2002. 3
Θεωρούµε, επίσης, ότι το ως άνω επιχειρηµατικό πλαίσιο δράσης δεν αποτελεί το όλον. Αποτελεί µέρος µιας νέας µορφής οικονοµικής και κοινωνικής λειτουργίας της Ευρώπης, που προσδιορίζεται µε τους όρους: Ευρώπη της γνώσης. Ευρώπη της αειφόρου και βιώσιµης ανάπτυξης. Κοινωνική Ευρώπη. Ευρώπη-παράγοντας, µεταξύ των άλλων, ενός δικαιότερου καταµερισµού του συνολικού χρόνου εργασίας και του πλούτου σε παγκόσµιο επίπεδο. Θεωρούµε, τέλος, ότι το ως άνω επιχειρηµατικό πλαίσιο δράσης δεν αφορά µόνον στους ευρωπαίους επιχειρηµατίες. Αφορά και πρέπει να αναδειχθεί σε ένα πλαίσιο αποδεκτό από το σύνολο της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Αυτό σηµαίνει διάλογο συνεχή διάλογο και συµβιβασµούς συνεχείς, δηµιουργικούς συµβιβασµούς. Αναλυτικότερα: Σηµαίνει κατανόηση από πλευράς ευρωπαϊκής κοινωνίας των προβληµάτων που αντιµετωπίζουν σ αυτήν τη µεταβατική περίοδο οι επιχειρήσεις, ιδιαίτερα οι ΜΜΕ του πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα. Σηµαίνει, επίσης, επίδειξη από πλευράς επιχειρήσεων µιας ιδιαίτερης ευαισθησίας και κοινωνικής ευθύνης απέναντι στα προβλήµατα που αντιµετωπίζει ο ενεργός πληθυσµός και ιδιαίτερα στο µεγάλο πρόβληµα της ανεργίας. Σηµαίνει, ακόµη, κοινές µελέτες και προτάσεις των κοινωνικών εταίρων για έναν ορθολογικότερο τρόπο διακίνησης των κεφαλαίων, διακίνησης των θέσεων εργασίας και προώθησης των προϊόντων που παράγουν οι ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Σηµαίνει, τέλος, ανταπόκριση των διοικήσεων στις σηµαντικές απαιτήσεις της συγκυρίας, για επεξεργασία κεντρικών πολιτικών ανάπτυξης, δηµιουργία ευνοϊκού περιβάλλοντος επιχειρηµατικής δράσης και σταθερή πορεία, έως το 2010, προς την προσέγγιση των µεγάλων στόχων της Λισσαβώνας. Συµπερασµατικά, λοιπόν, σ ό,τι αφορά στην αναγκαιότητα ανάπτυξης των προσόντων και των δεξιοτήτων των εργαζοµένων µπορούµε να πούµε τα εξής: Το νέο παγκόσµιο οικονοµικό, και όχι µόνον, περιβάλλον απαιτεί έναν επαναπροσδιορισµό του ευρωπαϊκού πλαισίου επιχειρηµατικής δράσης και έναν επαναπροσδιορισµό της στάσης του ευρωπαίου πολίτη απέναντι στη µισθωτή εργασία. Οι επαναπροσδιορισµοί αυτοί δεν µπορεί παρά να γίνουν µε όρους κοινωνίας της γνώσης, στα πλαίσια του ευρωπαϊκού κοινωνικού µοντέλου και µε προσανατολισµό τη συνεχή βελτίωσή του. Ο επαναπροσδιορισµός του ευρωπαϊκού πλαισίου επιχειρηµατικής δράσης στο βαθµό που σχετίζεται µε τη γνώση απαιτεί µεσοµακροπρόθεσµες πολιτικές επιχειρηµατικής ανάπτυξης, περισσότερες επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναµικό, µεγαλύτερο επενδυτικό ρίσκο και άρα καθαρότερο πεδίο δράσης, σ ότι αφορά στην επιχειρηµατική λειτουργία, στους όρους ανταγωνισµού και στα όριά του. Ο επαναπροσδιορισµός της στάσης του ευρωπαίου πολίτη απέναντι στη µισθωτή εργασία συνίσταται από µια υποχρέωση ενεργού συµµετοχής στο επιχειρησιακό γίγνεσθαι, µια ευθύνη για στήριξη της νόµιµης επιχειρηµατικής δράσης και συµµετοχή του σε διαδικασίες δια βίου µάθησης και µια συνευθύνη για την αξιοποίηση του διαλόγου ως µέσου επίλυσης των όποιων προβληµάτων συναντούν οι αναγκαίοι ως άνω επαναπροσδιορισµοί. Τόσο ο επαναπροσδιορισµός του ευρωπαϊκού πλαισίου επιχειρηµατικής δράσης, όσο και ο επαναπροσδιορισµός της στάσης του ευρωπαίου πολίτη απέναντι στη µισθωτή εργασία προϋποθέτουν έναν άλλον επαναπροσδιορισµό. Τον επαναπροσδιορισµό των διοικήσεων όλων των επιπέδων για τη δηµιουργία µιας δυναµικής ανάπτυξης και ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος επιχειρηµατικής δράσης. 4
Στις κεντρικές πολιτικές επιλογές για τη δηµιουργία δυναµικής ανάπτυξης κυριαρχούν οι επιλογές που σχετίζονται µε την νέα οικονοµία (προώθηση των σύγχρονων τεχνολογιών και της έρευνας), την αειφορία (προώθηση των νέων πηγών ενέργειας, των συγκοινωνιακών δικτύων κλπ) και τη βελτίωση της κοινωνικής προστασίας. Στις επιλογές για τον επαναπροσδιορισµό της στάσης τους ευρωπαίου πολίτη απέναντι στη µισθωτή εργασία κυριαρχεί η διασφάλιση της βιωσιµότητας του ευρωπαϊκού κοινωνικού µοντέλου και µια νέα προσέγγιση για τη δια βίου µάθηση που τείνει να την καταστήσει ατοµικό δικαίωµα και πολιτειακή υποχρέωση. Η ΙΑ ΒΙΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΝΤΩΝ: ΠΩΣ; Κυρίες και κύριοι, Το πώς της δια βίου απόκτησης δεξιοτήτων και προσόντων, όπως γενικότερα και εκείνο της δια βίου µάθησης, είναι ένα πολυσύνθετο πρόβληµα που δεν επιδέχεται, κατά βάση, κατευθυντήριες γραµµές: Εξαρτάται από τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή ή και σε κάθε επιχείρηση. Εξαρτάται, επίσης, από την ταυτότητα της µοναδικότητας του κάθε εργαζόµενου ή και του κάθε επιχειρηµατία. Εξαρτάται, ακόµη και κατά περίπτωση, από τη συλλογική µαθησιακή κουλτούρα και την τοπική παράδοση σε θέµατα που σχετίζονται µε την αντίληψη περί κοινών στόχων, διαλόγου και συµπράξεων. Εξαρτάται, τέλος, από το τελικό µείγµα που δηµιουργούν οι προηγούµενες επισηµάνσεις σε συνδυασµό µε το αναµενόµενο ατοµικό όφελος από τη συµµετοχή. Οι προηγούµενες επισηµάνσεις προσδιορίζουν σε µεγάλο βαθµό την εικόνα µιας διαδικασίας ανάπτυξης προσόντων και δεξιοτήτων σε µια πχ επιχείρηση. Η ίδια εικόνα, µε επί µέρους ίσως διαφορετικά χαρακτηριστικά µπορεί να αποτελέσει παράδειγµα για την ανάπτυξη µιας τέτοιας διαδικασίας σε µια οµάδα ΜΜΕ, ή στο επίπεδο πχ ενός νοµού. Επιγραµµατικά η εικόνα αυτή µπορεί να περιγραφεί ως εξής: Συνείδηση και γνώση των συνθηκών που επικρατούν στην επιχείρηση σε σύγκριση και µε τις άλλες οµοειδείς επιχειρήσεις ανά τον κόσµο. Η δηµιουργία ενός ηλεκτρονικού δικτύου διακίνησης των σχετικών πληροφοριών στο προσωπικό της επιχείρησης αποτελεί τον ιδανικότερο τρόπο απόκτησης αυτής της συνείδησης, αφού διασφαλίζει τη δυνατότητα πρόσβασης στις πηγές και τον έλεγχο της εγκυρότητας των πληροφοριών. Αξιοποίηση των ιδιαίτερων τοπικών και ατοµικών στοιχείων, αλλά και των ιδιαίτερων στοιχείων της επιχείρησης, για συµφωνίες σ ό,τι αφορά στον προσδιορισµό των στόχων και της διαδικασίας που θα ακολουθηθεί για την προσέγγισή τους. Είναι φανερό ότι η διασύνδεση της όλης διαδικασίας µε την ποιοτική διάσταση της ζωής των εργαζοµένων στην επιχείρηση δηµιουργεί ευνοϊκό κλίµα για τέτοιου είδους συµφωνίες. ιασφάλιση των κατάλληλων εκπαιδευτικών µηχανισµών µε ίδια µέσα, ή στα πλαίσια συνεργασιών µε έξω-επιχειρησιακούς εκπαιδευτικούς φορείς δηµόσιους ή ιδιωτικούς. ιασφάλιση της χρηµατοδότησης κάθε συγκεκριµένου προγράµµατος. Συλλογικός έλεγχος της πορείας υλοποίησής του, των αποτελεσµάτων του και της προστιθέµενης αξίας που αυτό προσέφερε στην παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα της επιχείρησης. Επιµερισµός της υπεραξίας αυτής, µε βάση τα όσα είχαν συµφωνηθεί αρχικά. Η εικόνα που περιγράψαµε προηγούµενα δείχνει ότι όλα τα πρακτικά προβλήµατα που σχετίζονται µε τις συγκεκριµένες δεξιότητες και τα συγκεκριµένα προσόντα που πρέπει, κατά περίπτωση, να αποκτηθούν, µπορούν να επιλυθούν µέσα στην ίδια την επιχείρηση, ή στο βαθµό που αυτό δεν είναι δυνατό, σ ένα επίπεδο κοντά στην επιχείρηση. 5
Για ένα ευρωπαϊκό κίνηµα δια βίου µάθησης Το τελευταίο συµπέρασµα δεν σηµαίνει βέβαια ότι οι επιχειρήσεις µπορούν να λύσουν από µόνες τους το πρόβληµα της µετάβασης των ευρωπαίων πολιτών σε µια Ευρώπη της γνώσης. Μπορούν να επιλύσουν, µε βάση τα όσα περιγράψαµε, τα προβλήµατα που σχετίζονται µε τις δικές τους αντίστοιχες, επιχειρηµατικές ανάγκες. Και αυτό υπό την προϋπόθεση ότι θα υπάρχει ένα γενικότερο κλίµα αποδοχής της πορείας προς την Ευρώπη της γνώσης, καθώς και αποδοχής της δια βίου µάθησης ως στάσης ζωής και ως εργαλείου για την κατάκτησή της. Το τελευταίο, όµως δεν αποτελεί ευθύνη των επιχειρήσεων. εν είναι εύκολο να οικοδοµηθεί µια κοινωνία της γνώσης. Ούτε, βέβαια, δηµιουργείται, µε µοναχικές πορείες ή και µε εντολές κορυφής. Οικοδοµείται στην κοινωνική βάση µε πολιτική βούληση και δράση, ανοιχτή, συστηµατική και συλλογική προσπάθεια και ενεργό παρουσία των πολιτών. Με άλλα λόγια, δηµιουργείται µε όρους ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ. Στο σηµείο αυτό εντοπίζεται µια µεγάλη ευθύνη των κοινωνικών εταίρων και γενικότερα της οργανωµένης κοινωνίας των πολιτών: Η ευθύνη της δηµιουργίας ενός ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΣ ΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ. Ενός κινήµατος, µε ενεργούς πολίτες, ικανούς να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των καιρών, για αειφόρο και βιώσιµη ανάπτυξη, ατοµική, κοινωνική και ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Μεγαλύτερη όµως ευθύνη αντιστοιχεί στις ηµόσιες ιοικήσεις, αφού αυτές χρεώνονται την εισαγωγή και την πολύπλευρη στήριξη της όλης προσπάθειας. Αυτές, λοιπόν, θα πρέπει στα πλαίσια του κοινωνικού διαλόγου και γιατί όχι των συλλογικών διαπραγµατεύσεων να ανοίξουν το θέµα και να συζητήσουν σχετικά µε τους εργαζόµενους και τις επιχειρήσεις τόσο τους ενδιάµεσους στόχους, όσο τα µέσα και την πορεία που θα ακολουθηθεί για την κατάκτησή τους. Η ευρωπαϊκή διάσταση Οι επισηµάνσεις, εποµένως, που έγιναν για ανάπτυξη σε επιχειρησιακό επίπεδο τρόπων δια βίου απόκτησης δεξιοτήτων και προσόντων δεν αναιρούν-αντίθετα προϋποθέτουν- την αναγκαιότητα διαµόρφωσης ενός γενικού πλαισίου αρχών και δράσης για την ανάπτυξη του θεσµού της δια βίου µάθησης στο ευρωπαϊκό επίπεδο. Τα ζητήµατα της διασύνδεσης των τοπικών, περιφερειακών και εθνικών αναπτυξιακών δράσεων µε εκείνα των κεντρικών ευρωπαϊκών αναπτυξιακών επιλογών, τα ζητήµατα του πλαισίου των αλλαγών που πρέπει να γίνουν στα εκπαιδευτικά συστήµατα, τα ζητήµατα των αποκλεισµών (κοινωνικών και γεωγραφικών) και των διακρίσεων, ή ακόµη και τα ζητήµατα που σχετίζονται µε τη διακίνηση των σχετικών πληροφοριών και µε την πρόσβαση στις πηγές γνώσεων αποτελούν, µεταξύ των άλλων, το αντικείµενο ενός ευρωπαϊκού χώρου δια βίου µάθησης. Οι ίδιες ως άνω επισηµάνσεις δεν αναιρούν, επίσης, την αναγκαιότητα και την υποχρέωση των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών διοικήσεων των εθνικών, περιφερειακών και τοπικών κοινωνιών, να ενταχθούν στον ως άνω ευρωπαϊκό χώρο δια βίου µάθησης µε τις δικές τους πρωτοβουλίες και σχήµατα. Πρωτοβουλίες και σχήµατα που µπορεί να εµπεριέχουν απλές δράσεις, ή και δράσεις σύνθετες, που θα διασυνδέουν άµεσα τη δια βίου µάθηση µε την τοπική ανάπτυξη. Αυτό, όµως, είναι ένα θέµα για µια άλλη συζήτηση. Μια συζήτηση που θα εξετάζει τη σχέση µεταξύ δια βίου µάθησης και ανάπτυξης. Το πώς, δηλαδή, µια τοπική-περιφερειακή κοινωνία, µε τις παραγωγικές δυνάµεις της και τα κινήµατά της, την αποµόνωσή της, ίσως και τις µοναχικές πορείες των µελών της, µπορεί µε εφαλτήριο τη δια βίου µάθηση να περάσει από τη σχετική αδράνεια στην ένταση της πορείας µετάβασης προς την κοινωνία της γνώσης και την αειφόρο ανάπτυξη. 6