H ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΛΑΡΙΣΑΣ

BRUNO HELLY H ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΛΑΡΙΣΑΣ (Έκταση, όρια, οργάνωση) ΑΝΑΤΥΠΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΟΜΟ ΤΩΝ ΠΡΑΚΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ «ΑΑΡ1ΣΑ: ΠΑΡΕΑΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΑΑΟΝ» 26-28)4)1985 ΛΑΡΙΣΑ 1985

Δεν ξέρουμε με ακρίβεια ποια ήταν η «πολιτική χώρα» της αρχαίας Λάρισας ούτε από τις επιγραφές ούτε από τα αρχαία κείμενα. Μερικές όμως μαρτυρίες (Στράβων κτλ.) μας οδηγούν να υποθέσουμε ότι τόσο η χώρα όσο και το «άστυ» (η πόλη του δήμου των Λαρισαίων αποτελείται και από τα δύο) έχουν καθορίσει τη σπουδαιότητα και την αξία, της Λάρισας στην ιστορία. Θέλουμε τώρα να δώσουμε μια συλλογή από σχετικές σημειώσεις πον αφορούν τη γεωγραφική ιιελέτια. τα επιγραφικά ευρήματα, τις έρευνες επί. ωπου, τη στατιστική μελέτη της οικιστικής αρχαιολογίας, και τέλος τα προλεγόμενα της τηλεσκόπησης (Χάρτης 1) για την έκταση, τα όρια και την οργάνωση της Λαρισαϊκής χώρας. 1) Από τις επιγραφικές έρευνες Για τη; μελέτη της Λαρισαΐκής χώρας από τις επιγραφικές έρευνες, δεν έχουμε τοπικά σημεία. Σ το μουσείο της Λάρισας είναι από χρόνια συγκεντρωμένα και ταξινομημένα τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής και πιο συγκεκριμένα οι επιγραφές. Ο τόπος προέλευσης των επιγραφών αυτών είναι κυρίως η Θεσσαλία και ειδικότερα ο ινομός Λάρισας. Η συλλογή όμως αυτή δεν μας δείχνει α- νάμεσα σε όλα τα κείμενα της Θεσσαλίας την ιδιαίτερη επιγραφολογία, την επιγραφική πράξη του δήμου Λαρισαίων. Από την μελέτη των επιγραφών, φαίνεται ότι. και στο παρελθόν, η κατάσταση ήταν η ίδια: Σχετικά με το υλικό, την πέτρα και τα μάρμαρα, φαίνεται ότι η πόλη Λάρισα είναι χτισμένη στην πεδιάδα, και ότι τα λατομεία δεν είναι κοντά στην πόλη. Έτσι το υλικό για τους μαρμαράδες και στηλοκοπάδες ήταν φερμένο από αλλού, από τα βουνά (Καστρί, Χασάμπαλι), και από άλλες πόλεις, παραδείγματος χάρη από τους Γόννους και από τον Άτραγα.

134 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Όσο δε για τα εργαστήρια, την εισαγωγή της πέτρας την ακολουθούσε η εισαγωγή των κατεργασμένων προϊόντων (επιτύμβιες στήλες από τον Άτραγα, τους Γόννους κτλ.) και η μεταφορά των ειδικών εργατών 1. Από τις σημειώσεις αυτές προκύπτουν δύο προβλήματα: Από τη μεν μελέτη των στηλών και επιγραηοών, q^αίvεται ότι η Αάρισα είναι τόσο η μητρόπολη της περιοχής όσο και μεγάλη αγορά για όλη την πεδιάδα και πιο πέρα ακόμη. Η Λάρισα σαν μητρόπολη παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά στα κατεργασμένα προϊόντα που έρχονται από τις άλλες πόλεις, χωρίς όμως να παρουσιάζει ένα τοπικό χαρακτηριστικό καθαυτού λαρισαϊκό. Ούτε στις στήλες, ούτε στα γλυπτά, ούτε στη διανομή ο& όλη την περιφέρεια της πόλης δεν βρίσκουμε ειδικά χαρακτηριστικά μιας Λαρισαϊκής χώρας. Από τη μελέτη της ιστορίας όμως και από την πολιτική οργάνωση της πεδιάδας, φαίνεται ότι η έκταση της ειδικής χώρας των Λαρισαίων δεν ταιριάζει με την οικονομική και γεωγραφική που κυριαρχούσε η πόλη. Η χώρα αυτή ήταν μικρότερη, με καθορισμένα όρια και ειδική οργάνωση. 2) Από τη γεωγραφία Η έρευνα για την οριοθέτηση της Λαρισαϊκής χώρας δεν βασίζεται στη μελέτη της τοπογραφίας. Τη μορφή της αρχαίας πόλης μας την έδωσε ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά 2 : Ένας οικισμός («άστυ») και Μια χώρα που αποτελείται από τρία μέρη: ένα για την αγροτική καλλιέργεια, ένα για τους οπωρώνες, και ένα για τους βοσκότοπους. Η μορφή αυτή είναι ένα θεωρητικό σχήμα της οικιστικής πράξης των αρχαίων Ελλήνων και ταιριάζει συνήθως στις αρχαίες πόλεις της μεσογειακής περιοχής της Ελλάδας, όπου βρίσκονται μικρές πεδιάδες και κοιλάδες που περιβάλλονται από βουνά, και περιλαμβάνουν μια «πόλι» και ένα οικισμό. Αλλα δεν ταιριάζει και τόσο καλά στη μεγάλη πεδιάδα της Θεσσαλίας, όπου υπήρχαν πολλές γειτονικές πόλεις, που δεν ήταν χωρισμένες μεταξύ τους από φυσικά όρια. Η οικιστική ή χωρική αρχαιολογία όμως έχει* δώσει περισσότερες σημειώσεις. Στο βαθμό που δεν υπάρχουν στοιχεία της οριογραφίας και της τοπο- 1) Βλ. C. Wolters, Recherches sur les stèles funéraires de Thessalie, in La Τ h e s- salie, Actes de la Table Ronde, Lyon 1975 (Edit. Maison de Γ Orient Lyon 1979). 2) Αριστοτέλης, Π ο λ ι τ ι κ ά Β '.

«ΛΑΡΙΣΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ» 135 γραφιάς στην πεδιάδα για να καθορίσουμε τα σημειωμένα όρια, μπορούμε να μελετήσουμε τη διανομή των αρχαίων πόλεων στη Θεσσαλία, με την υπόθεση ότι σε κάθε οικισμό αντιστοιχούσε και ένα μέρος της περιβάλλουσας χώρας. Η κατανομή των οικισμών μας δίνεται, όταν μετράμε την απόσταση μεταξύ τους, στη μορφή μιας θεωρητικής απόστασης της έκτασης της κάθε χώρας. Η απόσταση αυτή είναι στη Θεσσαλική πεδιάδα περίπου 5-8 χλμ. γύρω από τους οικισμούς. Έτσι μπορούμε να σχεδιάσουμε μια μορφή «δικτύου» που περιλαμβάνει τις διαφορετικές χώρες των αρχαίων πόλεων 3. 3) Η έρευνα τπς Λαρισαϊκής χώρας Η έρευνα της Λαρισαϊκής χώρας αρχίζει από τη σύγκριση ανάμεσα στα όρια των γειτονικών πόλεων που γνωρίζουμε καλύτερα. Οι αρχαίες θέσεις παλαιών πόλεων καθορίζουν το χώρο στην περιφέρεια της Λάρισας. Μερικές θέσεις τις έχουμε ταυτίσει με αρχαίες πόλεις: Κραννών Νοτιοδυτικά. Άργισσα Δυτικά. - Φάλαννα Βορειοδυτικά. ' Οταν σχεδιάζουμε στο χάρτη την θεωρητική έκταση της χώρας για κάθε πόλη, φαίνεται ότι οι χώρες αυτών των πόλεων καλύπτουν όλη την περιοχή από νοτιοδυτικά μέχρι βορειοδυτικά, και την αριστερή πλευρά του Πηνειού. Έτσι το ποτάμι ορίζει τη χώρα της Λάρισας στην κατεύθυνση αυτή. Εξάλλου έχουμε και άλλες αρχαίες πόλεις για τις οποίες οι ερευνητές έ- χουν προτείνει αρχαίες ονομασίες, αλλά κατά την γνώμη μας με λανθασμένη απόδοση. Σαν τέτοιες αναφέρονται: Μια στο χωριό Γυρτώνη βόρεια από τη Λάρισα, Μια στο χωριό Συκούριο βορειοανατολικά από τη Λάρισα, Μια ανατολικά, στο χωριό Αετόλοφο, μέσα στην πεδιάδα της Αγιας. Στα Νότια και Νοτιοανατολικά έχουμε τις κλασσικές πόλεις «Φεραί» και «Σκοτούσσα», αλλά πιο μακρυά. Το σχέδιο στο χάρτη δείχνει ότι η Λάρισα έ- χει χώρο να απλωθεί μόνο από βορειοανατολικά μέχρι νότια σε ένα ημικύκλιο, και ότι η πόλη δεν βρίσκεται στο κέντρο του ημικυκλίου, αλλά στην ά- κρη του 4. 3) Βλ. Hodder and Orton, S p a t i a l A n a l y s i s i n A r c h e o l o g y 1976, σελ. 54. Χουρμουζιάδης, Τ ο Ν ε ο λ ι θ ι κ ό Δ ι μ ή ν ι, σελ. 27, π. 1, και σελ. 169-171. J. C. Decourt, S i t e s A n t i q u e d e la v a l - l é e d e Γ E n i p e u s, Travaux de la RCP 561, Lyon, Maison de Γ O- rlent, 1982. 4) Δεν αποκλείεται να είχε η Λάρισα ένα μικρό τμήμα της πεδιάδας στην άλλη

136 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ 4) Η έκταση της χώρας Όπως είδαμε, τα φυσικά όρια είναι καθαρά μόνο στην κατεύθυνση του Πηνειού. Προς Βορρά τα φυσικά εμπόδια είναι η αρχαία λίμνη «Νεσσωνίς». Προς τις άλλες κατευθύνσεις μένουν, προς το παρόν, αμφιβολίες. Για τον καθορισμό της έκτασης της Λάρισας ανατολικά και νότια, μας βοηθά η πληροφορία που δίνεται από την τηλεπισκόπηση. Γνωρίζουμε ήδη ότι η μεγαλύτερη έκταση μιας αρχαίας χώρας για τη γεωργία ήταν καθορισμένη σε ένα διάστημα μεταξύ δ και 8 χλμ. από το κέντρο, τον οικισμό, το «άστυ». Εάν μετρήσουμε το μέσο διάστημα μεταξύ δυο θέσεων των αρχαίων πόλεων στη Θεσσαλία, βρίσκουμε πάντοτε αυτή την απόσταση. Έτσι σχεδιάσαμε στο χάρτη την έκταση που έχουν οι αντίστοιχες χώρες για την Κραννώνα, την Άργισσα, τη Φάλαννα, τους Γόννους, καθώς και τις αρχαίες θέσεις στα χωριά Ροδιά, Γυρτώνη, Συκούριο και Αετόλοφο. Εάν τώρα σχεδιάσουμε ένα ημικυκλικό όριο με υποθετική ακτίνα 8 χλμ. από τη Λάρισα, μπορούμε να κάνουμε τις παρακάτοο παρατηρήσεις: Η λίμνη «Νεσσωνίς» φαίνεται στα όρια της χώρας, βόρεια και βορειοανατολικά 5. Εντός του ημικυκλίου βρίσκονται, ανατολικά τα χωριά Μελισσοχώρι, Πλατύκαμπος, νότια Νίκαια από όπου και προέρχονται μερικές επιγραφές και αρχαιολογικά ευρήματα. Τα χωριά αυτά ήταν πιθανώς μέσα στη χώρα της Λάρισας, σαν κωμοπόλεις. Έξω από την έκταση αυτής της χώρας, μένουν τα λατομεία Χασάμπαλι, και ανατολικά τα χωριά Γλαύκη, Νιάματα, Καστρί, με τα λατομεία* η λίμνη «Βοιβηίς» βρίσκεται πιθανώς έξω από τη χώρα. Αλλά μπορούμε να προχωρήσουμε λίγο ακόμα* εάν συγκρίνουμε τη θεωρητική έκταση αυτής της χώρας στο χάρτη με μια τηλεπισκοπική φωτογραφία της Λαρισαϊκής πεδιάδας, διακρίνονται τόσο η οργάνωση των χωραφιών, όσο και τα όρια. Η δομή των παλαιών εδαφών χαρακτηρισμένη με διαφορετικά χρώματα στην εικόνα, μας βοηθά να διακρίνουμε δύο ζώνες με διαφορεπλευρά του Πηνειού στην κατεύθυνση του σημερινού χωριού Γιάννουλη, αλλά μάλλον δεν φαίνεται αυτό το τμήμα να είχε μεγάλη έκταση, σε σύγκριση με τις χώρες των γειτονικών πόλεων. 5) Ποια ήταν ακριβώς τα όρια της Νεσσοονίδας είναι άγνοοστο. Τποθέτουμε ότι τη μεγαλύτερη έκταση καταλάμβανε η λίμνη, ojtcoç τη σχεδίασε ο Stàhlin στο έργο του Das H e l l e n i s c h e T h e s s a l i e n, 1924, σελ. 93, ανάμεσα στη θέση «Σήμαντρα», στα νότια της Μπάκραινας - Γυρτώνης, και στο χωριό Κουλούρι της Λάρισας.

«ΛΑΡΙΣΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ)) 137 τικά χαρακτηριστικά. Η ζώνη κοντά στη Λάρισα έχει τη μορφή ακριβώς της ημικυκλικής χώρας, και το όριο του ημικυκλίου ταιριάζει με το θεωρητικό σχέδιο που φαίνεται στο χάρτη. Η διαπίστωση αυτή δεν μπορεί να θε<όρηθεί τυχαία μια και αποτελεί επισφράγιση του θεωρητικού σχεδίου που προκύπτει κυρίως από την τηλεπισκοπική η3ωτογραψία των στοιχείων της παλιάς οργάνωσης και έκτασης της Λαρίσαϊκής χώρας. Η έρευνα όμως και η εξήγηση πρέπει να προχωρήσει βαθύτερα και στον καθορισμό των κτηματολογικών χαρακτηριστικών της χώρας που θα δώσουν τη δομή της εσωτερικής της οργάνωσης. Θα πρέπει όμως να αναρωτηθούμε αν αυτή η ζώνη περιλάμβανε το σύνολο της χώρας των Λαρισαίων. Ήταν τουλάχιστον η αρχή της χώρας, μ' άλλα λόγια η χώρα που ήταν αναγκαία για το δήμο των Λαρισαίων. Τπάρχουν όμως στοιχεία και μαρτυρίες από τα οποία μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτή η χώρα έχει μεγαλώσει με το χρόνο από τους ίδιους τους Λαρισαίους σε επάλληλες φάσεις, για διαφορετικούς λόγους. Από τις μαρτυρίες της' ιστορίας μπορούμε να συμπεράνουμε λόγους πολιτικούς και οικονομικούς. Από τους πολιτικούς λόγους, βασικές ήταν οι πολιτογραφήσεις: η αύξηση των πολιτών και η επέκταση της χώρας συμβαδίζουν. Η πιο παλαιά πολιτογράφηση που γνωρίζουμε είναι στο τέλος του πέμπτου αιώνα π.χ. από το Γοργία το Σοφιστή, από τον οποίο αναφέρεται σαν το α- στείο των Λαρισαίων. Σ' ένα μέρος των Πολιτικών του Αριστοτέλη διασώθηκε ένα παράδοξο σκώμμα του Γοργία του Σοφιστή για τους Λαρισαίους πολίτες. «Ό Γοργίας φέρεται ειπών δτι, δπως ακριβώς οι όλμοποιοι της Λαρίσης κατεσκεύαζον εις τα εργαστήρια της αγοράς τους όλμους, τοιουτοτρόπως και ώρισμένοι άρχοντες της Λαρίσης εΐχον κατασκευάσει τότε τους Λαρισαίους πολίτας, γενόμενοι τρόπον τινά Λαρισοποιοί» Το σκώμμα του Γοργία αναφέρεται λοιπόν στις πολιτογραφήσεις ξένων που οφείλονταν μάλλον σε σοβαρή κυβερνητική μεταβολή. Στο σημείο αυτό είναι σαφέστατος ο Αριστοτέλης, διότι παραλληλίζει τις ομαδικές πολιτογραφήσεις που έγιναν με την τολμηρή κοινωνική μεταρρύθμιση που είχε εισάγει στην Αττική ο Κλεισθένης, αμέσως μετά την εκτόπιση των Πεισιστρατιδών, με την εγγραφή πολλών ξένων και μετοίκων στην Αθηναϊκή φυλή. 6 Εάν ο παραλληλισμός ισχύει, βλέπουμε, πέρα από την πολιτική μεταβολή, την σημασία αυτών των πολιτογραφήσεων για την οργάνωση της χώρας, μια που με την εγγραφή στις φυλές γίνεται αυτομάτως αλλαγή της διανομής των χωριών και επομένως μια καινούργια οργάνωση της χώρας. 6) Βλ. Θ. Δ. Αξενίδης, Π ε λ α σ γ ί ς Λ ά ρ ι σ α Λ', σελ. 131-132.

138 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ Μια άλλη πολιτογράφηση έγινε στο τέλος του τρίτου αιώνα π.χ., όταν ο Φίλιππος, βασιλιάς των Μακεδόνων, έστειλε στους Λαρισαίους γραπτή εντολή να εκλέξουν νέους πολίτες. Οι νέοι αυτοί πολίτες ήταν από την Κραννώνα και την Γυρτώνη, γειτονικές πόλεις της Λάρισας. Στο 217 π.χ. ο βασιλιάς των Μακεδόνων, ο Φίλιππος Ε', έγραψε στην πρώτη του επιστολή στην πόλη των Λαρισαίων, ότι εκτός από τα άλλα οφέλη, που θα προέκυπταν από τις πολιτογραη:>ήσεις, θα βελτιωνόταν επίσης και η γεωργική παραγωγή: «Πέπεισμαι ετέρα τε πολλά των χρησίμων εσεσθαι και εμοι και ττ\ πόλει και την χώραν μάλ?ιθν εξεργασθήσεσθαι» (I.G, 1X2, 517, στ. 8-9). Και ακόμη πιο παραστατικότερα υπογραμμίζεται το θέμα αυτό στη δεύτερη επιστολή του, όπου, μιλώντας για την κατάσταση της Πελασγικής γης, αναφέρει τα εξής: «Και την χώραν μη ωσπερ νυν αισχρώς χερσεύεσθαι» (όπ. παρ., στ. 30). Ο επίσημος κατάλογος που διασώθηκε με τα ονόματα των τότε πολιτογραφηθέντων ξένων, περιλαμβάνει εκατόν σαράντα δύο Κραννωνίους και πενήντα εννέα' τουλάχιστον Γυρτώνίους. Οι παρακάτω λόγοι; της απόφασης του βασιλιά Φιλίππου ήταν πολιτικοί, στρατιωτικοί και οικονομικοί: Η προετοιμασία του πολέμου κατά των Ρωμαίων, Η ελάττωση του σώματος των ελευθέρων πολιτών από ολιγανθρωπία και λειψανδρία, Η χαμηλή στάθμη της καλλιέργειας και της σιτοπαραγωγής της Πε~ λασγιώτιδας, και γενικότερα η παραμέληση της αγροτικής καλλιέργειας στην Ελλάδα κατά την τελευταία δεκαετία της Μακεδόνικης ηγεμονίας και τους μετέπειτα χρόνους 7. Ο Αξενίδης νόμισε ιδικαίως ότι η παραμέληση της γεωργίας την περίοδο αυτή; ήταν επακόλουθο όχι τόσο της έλλειψης? εργατικού δυναμικού όσο της υπερτροφικής ανάπτυξης της μεγάλης ιδιοκτησίας στη Θεσσαλία που παρατηρήθηκε την ίδια περίοδο, και ήταν η) ίδια που ακολούθησε αργότερα κατά την αυτοκρατορική Ρωμαϊκή περίοδο σε ολόκληρη την Ελλάδα και σε πολλές άλλες χώρες του Ρωμαϊκού κράτους. Γιατί πράγματι αυτοί που είχαν αποκτήσει τις εκτάσεις στην πεδιάδα της Πελασγιώτιδας, δηλ. οι Λαρισαίοι «ευπατρίδαι», όπως ήταν φνοιχό δεν φρόντιζαν για την τακτική και συστηματική καλλιέργεια. Έτσι η πολιτογράφηση που ζήτησε ο βασιλιάς Φίλιππος είχε σχέση με την οικονομική σύσταση της χώρας και είχε επιπτώσεις στην οργάνωση της. Δεν είναι τυχαίο ότι την ίδια περίοδο, τέλος του τρίτου αιώνα ή αρχή του δευ- 7) Βλ. Θ. Δ, Αξενίδης, Π ε λ α σ γ ί ς Λ ά ρ ι σ α Β', σελ. 39-42.

«ΛΑΡΪΣΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ)) 139 τέρου, οι Λαρισαίοι έκαναν κτηματοκαταλόγους τους οποίους μπορούμε σήμερα να διαβάζουμε στις επιγραφές. Το κτηματολόγιο αυτό ακολουθεί την πολιτογράφηση σε περιπτώσεις καινούργιας διανομής της χώρας ή αύξησης της χώρας με τους καινούργιους πολίτες, οι οποίοι προήλθαν από τις γειτονικές πόλεις. Όπως προκύπτει από διαφορετικές μαρτυρίες, το αυτοκρατορικό κράτος είχε συγκεντρώσει τους κατοίκους όλων των πόλεων της Πελασγιώτιδας., σε μια ενότητα, μέσα στην οποία είχε διακρίνει μερικά τμήματα. Τα τμήματα αυτά τα γνωρίζουμε κυρίως από τις επιγραφές της εποχής, που μας αναφέρουν μια «πρώτη χώρα» που συγκέντρωνε εκτός από τους Λαρισαίους και κατοίκους από τη Γυρτώνη, ίσως και από άλλες πόλεις του βορείου τμήματος όποος το Μόψιον, Συκούριον κτλ. Δεν ξέρουμε δυστυχώς τίποτα για τις άλλες χώρες, αλλά η λέξη «πρώτη χώρα» σημαίνει ότι υπήρχε και δεύτερη ίσα)ς και τρίτη ή και περισσότερες ακόμα. Και σαν τέτοιες μπορούμε να υποθέσουμε προς τα βόρεια τη Φαλαννα, την Άργισσα, στα δυτικά τον Άτραγα, ενώ προς τα νότια την Κραννώνα 8. Οι Λαρισαίοι μεγάλωσαν τη χώρα τους Λ /αι με τεχνικά μέσα. Ένα κείμενο του Στράβωνα αναφέρει ότι οι Λαρισαίοι κατασκεύαζαν «αντιπλημμυρικά έργα εις την περιοχήν του Άμυρίου πεδίου» για να προστατεύουν και βελτιώνουν με τον τρόπο αυτό τη γεωργική παραγωγή τους. Τότε, όπως με επιτυχία παρατηρεί ο Στράβων, «ενέμοντο οΰτοι τα εύδαιμονέστατα μέρη των πεδίοον, εκτός μερικών χαμηλών εκτάσεων παρά την Νεσσωνίδα λίμνην, εις τας όποιας ΰπερκλύζων δ ποταμός άφηρεΐτό τι της άροσίμου τους Λαρισαίους». Αλλά και αυτές τις εκτάσεις τις έκαναν με το χρόνο παραγωγικές οι Λαρισαίοι χτίζοντας «παραχώματα» 9. Ο Στράβοον δεν μας έδωσε σημεία για να χρονολογήσουμε αυτή την ε- νέργεια των Λαρισαίων. Ο Αξενίδης νομίζει ότι η ενέργεια αυτή ήταν σύγχρονη με τη γεωργική κρίση και τον παραγωγικό μαρασμό του τρίτου αιώνα π.χ. Αυτό είναι πιθανόν, αλλά δεν είναι ασφαλές. Κατά τη γνώμη μας, η πηγή του Στράβωνα σε τούτο το σημείο αναη:>έρεται μάλλον σε νεότερη εποχή του δευτέρου αιώνα π.χ. Αλλά πραγματικά δεν είναι η χρονολόγηση αυτή το περισσότερο ενδιαφέρον σημείο, γιατί μπορούμε να δεχτούμε ότι η αύξηση αυτή της χώρας για «αντιπλημμυρικά έργα» χρειάστηκε πολύ χρόνο, ίσοος δεκαετίες ή γενιές, 8) Η λέξη «χώρα», σε αυτή την περίπτωση, έχει τη σημασία της λατινικής «regio» που χρησιμοποίησαν οι Ρωμαίοι για τη Ρώμη και άλλες πόλεις, για να διακρίνονται τα διαφορετικά τμήματα του δήμου (Regio prima, regio secunda...). 9) Στράβων, Γ ε ω γ ρ α φ ι κ ά, IX, 440.

140 ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ σον ήταν έργο μακρυάς διάρκειας, όποος βλέπουμε σήμερα με τα έργα στη λίμνη Βοιβηΐδα. Μπορούμε με τον ίδιο τρόπο να υποθέσουμε αύξηση της χώρας της αρχαίας Λάρισας προς την κατεύθυνση της Βοιβηίδας λίμνης στα ανατολικά. Έ- τσι άρχισε στην αρχαιότητα μια κίνηση που τελειώνει σήμερα με την αποξήρανση της λίμνης και την καλλιέργεια του τόπου. Η αύξηση αυτή της χώρας έχει γίνει, όπως είδαμε, προς βορειοανατολικά και νοτιοανατολικά, μέσα στην πεδιάδα. Είναι πιθανόν ότι τελικά η χώρα της Λάρισας είχε απλωθεί μέχρι τα βουνά της Όσσας, μέχρι τα λατομεία του Χασάμπαλι και του Καστριού. Οι άξονες της αύξησης ακολουθούν το οδικό δίκτυο: δρόμος για Γυρτώνη στα βορειοανατολικά (όπου βρισκόταν και η θέση του τάφου του Ιπποκράτη), δρόμος για την Γλαύκη και Καστρί στα ανατολικά, και δρόμος για τις Φερές στα νοτιοανατολικά. Συμπεράσματα Έτσι έγινε η χώρα της πόλης της Λάρισας από μια μικρή ημικυκλική έκταση κοντά στην πόλη, με ένα> σύστημα κλειστής οικονομίας που επικρατούσε για αιώνες στην αρχαία Ελλάδα, μια πολιτική και οικονομική ενότητα που περιλάμβανε όλη την πεδιάδα της Πελασγιώτιδας. Το τμήμα αυτό αποτέλεσε μια από τις ευφορότερες περιοχές της Ελλάδας, την πεδιάδα της «εριβώλακος» Λάρισας. Για την εξαιρετική ευφορία και τον μυθώδη πλούτο της αρχαίας Πελασγιώτιδας, μιλούν με θαυμασμό όλοι σχεδόν οι αρχαίοι συγγραςοείς: «Ταν Πηνειού σεμνάν χώραν, κρηπΐδ' 'Ολύμπου καλλίσταν, ολβω βρίθειν φάμαν ηκουσ' εύθαλεΐ τ' εύκαρπεία» διακηρύσσει ο Ευριπίδης, μέσα στο στόμα του χορού των Τρωάδων. «Εύβωτάτη χώρα, κράτιστα πεδία και τελεσφόρα έχουσα και Λάρισαν εύτυχεστάτην πόλιν», διαπιστώνει ο Σκύμνος. «Γαίης μεν' πάσης το Πελασγικόν "Αργός, αμεινον» τονίζει ένας περίφημος χρησμός προς τους Μεγαρείς (ΑΡ, XIV, 73). «Larisae campus optimae» άδει ο λυρικός ποιητής Οράτιος. Αλλά ο ιστορικός, ο αρχαιολόγος, πέρα από τα «άσματα» των ποιητών, βλέπει ότι πραγματικά η χώρα αυτή είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης προσπάθειας, που σταδιακά αγωνιζόταν να διασώσει το περιβάλλον της.

«ΛΑΡΙΣΑ: ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ» 141 THE DISTRICT OF ANCIENT LARISA An attempt is made to restore the land which belonged to ancient Larisa in Classical, Hellenistic and Roman times. The effort is based on ancient literary sources, on archaeological finds, geological investigations and data of télédétection (Map. 1), It seems that the district, which mainly extends to the East of the Peneios river, gradually expanded from a limited crescentic area on the N.E. of Larisa, in Early Classical times, to nearly the whole of the Northeastern Thessalian plain (Pelasgiotis), up to the banks of the lakes Nessonis and Boibe in Late Hellenistic and Roman times. Bruno Helly

ΧΑΡΤΗΣ Ι. Χάρτης της βορειοανατολικής Θεσσαλικής πεδιάδας με στοιχεία τηλεανίχνευσης από δορυφορική φωτογραφία Landsat. Ο Μ