Συνέκδοση. ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΡΕΥΝΩΝ προμηθεασ και Δικτύου RMF (Research on Money and Finance)

Συνέκδοση ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΕΡΕΥΝΩΝ προμηθεασ και Δικτύου RMF (Research on Money and Finance) Το Κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης Duncan Lindo, RMF Κυπριακό δημόσιο χρέος: Μια δύσκολη πορεία κάτω από τις υφιστάμενες πολιτικές, Ουρανία Δημάκου, SOAS και RMF Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Σε σημείο μη επιστροφής Duncan Lindo, RMF Σειρά Κειμένων Πολιτικής 2,3,4

Duncan Lindo, RMF Το Κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης Ουρανία Δημάκου, SOAS και RMF Κυπριακό δημόσιο χρέος: Μια δύσκολη πορεία κάτω από τις υφιστάμενες πολιτικές, Duncan Lindo, RMF Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Σε σημείο μη επιστροφής 2014, Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ (ΙΝΕΠ) Κείμενα Πολιτικής 2, 3, 4 Η σειρά Κειμένων Πολιτικής 2, 3 και 4 που δημοσιεύει το Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας αποτελούν τα πρώτα αποτελέσματα της επιστημονικής συνεργασίας του ερευνητικού δικτύου Research on Money and Finance (RMF) και του Ινστιτούτου Ερευνών Προμηθέας, σχετικά με την πορεία και τις δυνατότητες της κυπριακής οικονομίας σήμερα, ιδιαίτερα μετά την ένταξη της Κύπρου στο Μνημόνιο. Στόχος του προγράμματος συνεργασίας είναι η δημιουργία μιας ολοκληρωμένης, επιστημονικής μελέτης για την πορεία της Ευρωζώνης, με σκοπό τη διαμόρφωση ενός εναλλακτικού οικονομικού προγράμματος για την κυπριακή οικονομία. Η παρούσα δημοσίευση αποτελεί την ελληνική μετάφραση των τριών Κειμένων Πολιτικής. Την εποπτεία του προγράμματος έχει ο Δρ. Κώστας Λαπαβίτσας, Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμο SOAS του Λονδίνου. Οι μελέτες και τα αποτελέσματά τους (αγγλικά και σε ελληνική μετάφραση) είναι διαθέσιμα στο: http://www.inep.org.cy και στο http://www.researchonmoneyandfinance.org/ Μετάφραση κειμένων στα ελληνικά: Σωτηρούλα Γιασεμή Τα Κείμενα Πολιτικής που εκδίδει το Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ αποτελούν νέες δημοσιεύσεις, ή επαναδημοσιεύσεις σε ελληνική μετάφραση άρθρων ακαδημαϊκών, εμπειρογνωμόνων και ερευνητών που συνεργάζονται με το ΙΝΕΠ. Το περιεχόμενο των κειμένων αποτελεί προσωπική άποψη του συγγραφέα και δεν δεσμεύει καθ οιονδήποτε τρόπο το Ινστιτούτο. Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας Ανδρέα Παπακώστα 1, 1037 Καϊμακλί, Λευκωσία, Κύπρος τηλ. 22432111 φαξ.22432112 www.inep.org.cy

4 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 2 DUNCAN LINDO ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης Η ένταξη στο ευρώ, ακολουθούμενη από την κρίση χρέους της Ευρωζώνης και στη συνέχεια από την προβληματική διαχείριση της τραπεζικής κρίσης από την ΕΕ, έχει επιφέρει σοβαρές και αρνητικές συνέπειες στο τραπεζικό σύστημα της Κύπρου. Αυτό το σύντομο σημείωμα επισημαίνει πως η υιοθέτηση του ευρώ καθώς και η κρίση στην Ευρωζώνη έχουν διαμορφώσει από κοινού το κρίσιμο σκηνικό για την κυπριακή κρίση. Οι τραπεζικές κρίσεις συνήθως εμφανίζονται πρώτα ως κρίσεις ρευστότητας. Τα διαγράμματα 1 και 2 παρακάτω παρέχουν μια επισκόπηση του παθητικού των κυπριακών τραπεζών μεταξύ Δεκεμβρίου του 2005 και Σεπτεμβρίου του 2013 (σωρευτικές και μη σωρευτικές, αντίστοιχα). Η περίοδος αυτή μπορεί να διαχωριστεί σε μια παρατεταμένη άνθηση πριν από το 2008, μια εξαιρετικά μεγάλη άνθηση μετά την προσχώρηση της Κύπρου στο ευρώ το 2008 και το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, καθώς και μια εξίσου έντονη κατάρρευση, καθώς η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση μετεξελίχθηκε σε κρίση δημόσιου χρέους στην Ευρωζώνη - μια πτώση που έγινε εξαιρετικά οξεία το 2012. Η ανάλυση της κυπριακής κρίσης περιλαμβάνει τρεις κύριες ομάδες πελατών των τραπεζών: τις ελληνικές τράπεζες (γνωστές ως Νομισματικά Χρηματοπιστωτικά Ιδρύματα, ΝΧΙ), τους εγχώριους πελάτες και τους πελάτες εκτός Ευρωζώνης. Η καταστροφή του κυπριακού τραπεζικού συστήματος ωστόσο, πραγματοποιήθηκε στην Ευρωζώνη, και ειδικότερα συντελέστηκε μέσω των στενών δεσμών με την Ελλάδα: στην πορεία προς την κρίση μόνο «οι άλλοι πελάτες της Ευρωζώνης» με

Duncan Lindo: Το Κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης 5 άλλα λόγια, τα ελληνικά ΝΧΙ παρουσίασαν σημαντική αλλαγή συμπεριφοράς. Το σημείο αυτό είναι εμφανές και στα δύο διαγράμματα και αποτελεί το επίκεντρο του παρόντος σημειώματος.

6 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 2 Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα αγκάλιασε τραπεζικές συναλλαγές υπεράκτιων εταιρειών στη δεκαετία του 1990. 1 Αυτό φαίνεται να έχει επιτρέψει τη σταθερή ανάπτυξη των τραπεζικών ισολογισμών πριν από το 2008. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, φαίνεται ότι τα ίδια κεφάλαια και οι καθαρές εισροές από χώρες εκτός της Ευρωζώνης (παθητικό > ενεργητικό) χρηματοδότησαν μια θετική θέση καθαρού ενεργητικού στους εγχώριους και «λοιπούς της ζώνης του ευρώ» ισολογισμούς. Με άλλα λόγια, η σταθερή αύξηση της εγχώριας τραπεζικής χρηματοδότησης (συχνά για κατοικίες), πιθανώς τροφοδοτούνταν, σε κάποιο βαθμό, από τις υπεράκτιες υποχρεώσεις. Οι εξελίξεις αυτές, ωστόσο, ωχριούν μπροστά στην αναταραχή που ξεκίνησε το 2008. Ο συνδυασμός της εισόδου στο ευρώ και της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη το 2008 διατάραξε δραματικά αυτό το σκηνικό. Ο συνδυασμός αυτός εξέθεσε τις κυπριακές τράπεζες σε εξαιρετικά μεγάλες χρηματοοικονομικές ροές, που δεν σχετίζονται άμεσα με την υποκείμενη οικονομική δραστηριότητα, καθώς οι μηχανισμοί της Ευρωζώνης διαμεσολάβησαν την παγκόσμια οικονομική κρίση. Αυτές οι νέες χρηματοδοτικές ροές άνοιξαν το δρόμο για την κυπριακή τραπεζική κρίση. Ξεκινώντας από το δεύτερο εξάμηνο του 2008, οι τράπεζες στον πυρήνα της ευρωζώνης άρχισαν να απαλλάσσονται από περιουσιακά στοιχεία που είχαν επηρεαστεί από το πρώτο κύμα της κρίσης, κυρίως τα αμερικανικά στεγαστικά ενυπόθηκα ομόλογα. Θεωρώντας ότι όλα τα περιουσιακά στοιχεία της Ευρωζώνης θα ενείχαν ανάλογο προφίλ κινδύνου, και δεδομένου ότι αυτή η άποψη ενισχύθηκε από τους οίκους αξιολόγησης και τους κανόνες του κεφαλαίου, οι τράπεζες του πυρήνα αύξησαν δραματικά την κατοχή ομολόγων δημοσίου χρέους καθώς και χρεογράφων των τραπεζών της Νότιας Ευρώπης. 2 1 Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 σύμφωνα με μια πηγή http://www.forbes. com/sites/jayadkisson/2013/03/25/cyprus-and-the-death-of-an-offshore-haven/ 2 Βλ. Crisis in the Eurozone, 2012, Lapavitsas et al.

Duncan Lindo: Το Κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης 7 Οι τράπεζες του πυρήνα δεν επένδυσαν απευθείας στην Κύπρο, αλλά επενδύσαν στην Ελλάδα. Επακόλουθο αυτής της εξέλιξης υπήρξε η αντίστοιχη αύξηση της κατοχής κυπριακών τραπεζικών υποχρεώσεων από τις ελληνικές τράπεζες, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 3. Οι τεράστιες εισροές προς τις κυπριακές τράπεζες από τα ελληνικά ΝΧΙ συνοδεύτηκαν από εξίσου μεγάλες αυξήσεις σε δάνεια των κυπριακών τραπεζικών προς τα ελληνικά ΝΧΙ και σε συμμετοχές σε ελληνικά χρεόγραφα, κυρίως ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου. Αν και είναι εύκολο να κάνει κανείς κριτική εκ των υστέρων, αυτή η αντιστοίχιση των ροών δεν επικρίθηκε από τους πλείστους επίσημους παρατηρητές εκείνη τη χρονική στιγμή. Οι προσομοιώσεις διαφορετικών σεναρίων (stress tests) τόσο του ΔΝΤ (2009) 3 όσο και της ΕΚΤ το 2010 & 2011, για παράδειγμα, έδωσαν στις κυπριακές τράπεζες ένα (σχετικά) καθαρό πιστοποιητικό υγείας. 4 Μεταξύ του 2008 και 2010 οι ελληνικές τραπεζικές καταθέσεις των κυπριακών τραπεζών αυξήθηκαν ταχύτερα από τον κυπριακό τραπεζικό δανεισμό σε ελληνικές τράπεζες και τις συμμετοχές ελληνικών χρεογράφων. Αυτή η υπερβάλλουσα ρευστότητα πιθανότατα διέρρευσε στο εγχώριο τραπεζικό σύστημα τροφοδοτώντας περαιτέρω την εγχώρια πιστωτική φούσκα στην Κύπρο. Η εκρηκτική ανάπτυξη των πιστώσεων εσωτερικού διευκολύνθηκε περαιτέρω από τις νέες υποχρεώσεις που αντιστοιχούσαν σε ευρώ - ένα παγκόσμιο νόμισμα - και ως εκ τούτου απαιτούσαν λιγότερα αποθεματικά από την Κεντρική Τράπεζα της Κύπρου. 3 http://www.imf.org/external/pubs/cat/longres.aspx?sk=23381.0 4 http://online.wsj.com/news/articles/sb10001424127887323501004578386762 342123182

8 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 2 Μέχρι τα μέσα του 2010, η οικονομική κρίση είχε επίσης μετατραπεί σε «κρίση στην Ευρωζώνη». Οι ελληνικές τράπεζες ήταν σε δύσκολη θέση και η εισροή ρευστότητας μετατράπηκε σε μια ραγδαία εκροή. Στη συνέχεια, στα τέλη του 2011 ανακοινώθηκε το σχέδιο επιβολής σημαντικού κουρέματος στο ελληνικό χρέος. Τον Σεπτέμβριο του 2011, οι κυπριακές τράπεζες κατείχαν ελληνικά χρεόγραφα (εξαιρουμένου των μετοχών) αξίας περίπου 9δις ευρώ, κυρίως κρατικά ομόλογα. Τον Μάρτιο του 2012, οι συμμετοχές αυτές αποτιμήθηκαν σε λιγότερο από 2δις ευρώ και εκτιμήθηκε ότι οι κυπριακές τράπεζες είχαν απώλειες άνω των 4 δις ευρώ σε Ελληνικά Κρατικά Ομόλογα. 5 Αυτό ήταν το έναυσμα για την εντατικοποίηση της κρίσης του κυπριακού τραπεζικού συστήματος καθώς και άλλες ομάδες άρχισαν να αποσύρουν τη ρευστότητα τους. Οι καταθέσεις των ελληνικών ΝΧΙ επίσης αποσύρθηκαν βίαια κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, σημειώνοντας μείωση ταχύτερη από ότι 5 http://online.wsj.com/news/articles/sb10001424127887323501004578386762 342123182

Duncan Lindo: Το Κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης 9 τα δάνεια και τα χρεόγραφα, όπως φαίνεται και στο Διάγραμμα 3. 6 Εν ολίγοις, η είσοδος στη ζώνη του ευρώ υπήρξε καταστροφική για το τραπεζικό σύστημα της Κύπρου. Εξέθεσε την Κύπρο σε τεράστιες και καταστροφικές οικονομικές ροές που υπήρξαν το άμεσο αποτέλεσμα του τρόπου με τον οποίο η ίδια η παγκόσμια οικονομική κρίση εκδηλώθηκε στην Ευρωζώνη. Ανεξαρτήτως από τα όποια άλλα προβλήματα είχαν συσσωρευτεί στο κυπριακό τραπεζικό σύστημα λόγω υπεράκτιων δραστηριοτήτων δύο δεκαετιών και πάνω, οι ροές αυτές έθεσαν τις βάσεις για την καταστροφική κυπριακή τραπεζική κρίση του 2013. Μόνο μετά τις απώλειες των ελληνικών ομολόγων (που αγοράστηκαν με καταθέσεις, οι οποίες είχαν προ πολλού χαθεί από τις ελληνικές τράπεζες) η κρίση καθεαυτή ξέσπασε στην Κύπρο. Για περαιτέρω ανάλυση της κρίσης θα καταστεί αναγκαίο να επικεντρωθεί η ανάλυση των κυπριακών τραπεζικών δραστηριοτήτων σε σχέση με τους εγχώριους πελάτες και αυτούς εκτός Ευρωζώνης, και όχι απλώς με αυτούς της υπόλοιπης Ευρωζώνης 6 Στο υπόλοιπο παθητικό της Ευρωζώνης κυριάρχησαν οι καταθέσεις από μη ελληνικά ΝΧΙ, οι οποίες σημειώνουν πτώση τον Ιούνιο του 2010, και πάλι μετά την ελληνική χρεωκοπία (Διάγραμμα 2).

10 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 3 ΟΥΡΑΝΙΑ ΔΗΜΑΚΟΥ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ: Μια δύσκολη πορεί κάτω απότ ις υφιστάμενες πολιτικές Το δημόσιο χρέος αποτελεί ένα βασικό χαρακτηριστικό της κυπριακής κρίσης, το οποίο αυξήθηκε δραματικά από τη χαμηλή βάση του 2008. Η δραματική αύξηση του δημόσιου χρέους είναι ένα κοινό χαρακτηριστικό των τραπεζικών κρίσεων αφού η διάσωση των τραπεζών και η αποτροπή μιας βαθιάς ύφεσης αποτελούν τυπικές ανησυχίες της κυβέρνησης. Η Κύπρος δεν αποτελεί εξαίρεση και, ως αποτέλεσμα της τραπεζικής κρίσης της, το δημόσιο χρέος της έχει εκτιναχθεί ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η βιωσιμότητα των κυπριακού δημόσιου χρέους κάτω από τις τρέχουσες πολιτικές, όμως, είναι ένα αντικείμενο μεγάλης ανησυχίας. Υπάρχουν λόγοι να αναμένουμε ότι το δημόσιο χρέος θα αποδειχθεί μη βιώσιμο, αναγκάζοντας την Κύπρο να αναλάβει αποφασιστική δράση, συμπεριλαμβανομένης της σοβαρής αναδιάρθρωσης. Για να διερευνήσουμε τη βιωσιμότητα του κυπριακού δημόσιου χρέους, και ακολουθώντας στενά την ανάλυση βιωσιμότητας του χρέους (DSA) του ΔΝΤ για την Κύπρο (Έκθεση Χώρας αριθ. 13/293), χρησιμοποιούμε καταρχήν τις προβλέψεις για το συνολικό δημόσιο χρέος για την περίοδο 2013-2020. Ο σκοπός αυτής της άσκησης δεν είναι να αξιολογήσει τη βιωσιμότητα του χρέους καθεαυτή, αλλά για να διερευνήσει την εξέλιξη του χρέους, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή τόσο στο (ήδη) επικίνδυνα υψηλό επίπεδο του χρέους προς το ΑΕΠ και ιδιαίτερα, στον μεσοπρόθεσμο ορίζοντα της προβλεπόμενης τάσης. Περιττό να αναφέρουμε ότι υπάρχουν ευρέως αναγνωρισμένοι περιορισμοί στη θεωρητική και μεθοδολογική προσέγγιση DSA του ΔΝΤ,

Ουρανία Δημάκου: Κυπριακό δημόσιο χρέος 11 αλλά η άσκηση αυτή είναι ωστόσο χρήσιμη για τον εντοπισμό των γενικών και ειδικών τομέων ανησυχίας όσον αφορά το κυπριακό δημόσιο χρέος. Συνολικά, προκύπτει ότι η εξέλιξη του δημόσιου χρέους στην Κύπρο υπό τις τρέχουσες πολιτικές είναι ασταθής και υπόκειται σε υψηλούς κινδύνους. Οι βασικές προβλέψεις του ΔΝΤ σχετικά με τις βασικές μακροοικονομικές μεταβλητές και έμμεσες προβλέψεις του δείκτη χρέους αντιστοιχούν με την πολύ κακή οικονομική προοπτική της Κύπρου. Το βασικό χρέος εκτιμάται ότι θα συνεχίσει την ανοδική τάση φθάνοντας στο 125,7% έως το 2015 και, στη συνέχεια, σιγά-σιγά θα μειωθεί στο 105 % μέχρι το 2020. Στο πλαίσιο αυτό, ακόμη και αν χρησιμοποιήσουμε τη μεθοδολογία και το πρότυπο προσομοίωσης διαφορετικών σεναρίων του ΔΝΤ, είναι πιθανό ότι το κυπριακό χρέος θα παραμείνει ιδιαίτερα ευάλωτο σε αντίξοα μακρο-οικονομικά σοκ (βλέπε Πίνακα 1 και Σχήμα 1). Ο πιο σημαντικός παράγοντας που θα μπορούσε να δημιουργήσει μια προβληματική πορεία για το δημόσιο χρέος μετά το 2015 θα είναι ένα «αρνητικό σοκ για την ανάπτυξη»: εάν η πραγματική ανάπτυξη του ΑΕΠ αποδειχτεί ακόμα και ελαφρώς πιο μειωμένη από τις προβλέψεις του ΔΝΤ, ο δείκτης του χρέους προς το ΑΕΠ θα παραμείνει πεισματικά υψηλός, όπως καταδεικνύεται στο Σχήμα 1(β). Σε αντίθεση, ένα «σοκ επιτοκίων», δηλαδή, μια αύξηση των επιτοκίων, δεν θα είναι αρκετή για να διαταράξει την προβλεπόμενη πτωτική πορεία του χρέους προς το ΑΕΠ, όπως φαίνεται στο Σχήμα. 1 (α). Η μειωμένη ανάπτυξη θα είναι επίσης ο βασικός παράγοντας που θα οδηγήσει σε επίμονα υψηλό δημόσιο χρέος ποσοστό του ΑΕΠ στην περίπτωση ενός «συνδυασμένου αρνητικού σοκ», περιλαμβάνοντας έναν αριθμό διαφορετικών παραγόντων, όπως φαίνεται στο Σχήμα. 1(γ).

12 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 3

Ουρανία Δημάκου: Κυπριακό δημόσιο χρέος 13

14 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 3 Είναι προφανές, επομένως, ότι η μεγαλύτερη ανησυχία για το κυπριακό δημόσιο χρέος προκύπτει από δυσμενείς εκβάσεις της ανάπτυξης. Για να διερευνήσουμε αυτές τις πιθανότητες, το Σχήμα 2 απεικονίζει ένα σύνολο προσαρμοσμένων στην κάθε περίπτωση προσομοιώσεων διαφορετικών σεναρίων (stress tests) σύμφωνα με εναλλακτικά σενάρια κλυδωνισμών (σοκ) της αύξησης του ΑΕΠ, διατηρώντας παράλληλα τις βασικές προβλέψεις του ΔΝΤ ανέπαφες. Ουσιαστικά, αξιολογούμε, πρώτον, τον αντίκτυπο μίας ύφεσης λίγο πιο παρατεταμένης και σοβαρής από ότι έχει προβλέψει το ΔΝΤ. Δεύτερον, αξιολογούμε τον αντίκτυπο αυτής της πιο παρατεταμένης ύφεσης σε συνδυασμό με υψηλότερη μεταβλητότητα στο ρυθμό μεταβολής του ΑΕΠ από τον ιστορικό μέσο όρο. Τρίτο, αξιολογούμε τον αντίκτυπο μιας περισσότερο εμπροσθοβαρούς ύφεσης μαζί με τις ενδεχόμενες δευτερογενείς επιπτώσεις από τον αποπληθωριστή του ΑΕΠ και το ποσοστό των εσόδων στο ΑΕΠ (για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με κάθε περίπτωση σοκ βλ. Πίνακα 2). Η απόδοση του δημόσιου χρέους είναι ανησυχητική. Οι δείκτες του χρέους αυξάνονται σημαντικά έως το 2015 περίπου και στη συνέχεια σταθεροποιούνται για ένα μικρό χρονικό διάστημα. Ωστόσο, το πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ότι η ανοδική τάση που επανέρχεται μετά το 2019. Ένα «συνδυασμένο σοβαρό σοκ», ειδικότερα, θα μπορούσε να εκτοξεύσει τον εκτιμώμενο δείκτη χρέους πέραν του 150%. Τέλος, σημειώνουμε ότι, αν η ελαφρώς παρατεταμένη και βαθύτερη ύφεση οδηγήσει σε επιπρόσθετα επισφαλή δάνεια και ανάγκη περαιτέρω ανακεφαλαιοποίηση για τις τράπεζες (δηλαδή, ένα συνδυαστικό σοκ ύφεσης και λοιπών έκτακτων υποχρεώσεων (contingent liabilities)) η τροχιά του χρέους μπορεί κάλλιστα να αποδειχθεί πολύ χειρότερη. Το κυπριακό δημόσιο χρέος βρίσκεται σε μια άκρως επικίνδυνη πορεία κάτω από τις υφιστάμενες πολιτικές. Η Τρόικα έχει επιβάλλει μια σοβαρή ύφεση στην οικονομία, μειώνοντας δραματικά τα ποσοστά ανάπτυξης. Οι πολιτικές της τρόικας έχουν επίσης αποδυναμώσει τις κυπριακές τράπεζες. Εάν η ύφεση αποδειχθεί έστω και ελαφρώς παρατεταμένη και βαθύτερη από τις προβλέψεις του ΔΝΤ, το κυπριακό δημόσιο χρέος έιναι πολύ πιθανό να αποδειχθεί μη βιώσιμο. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής καλό θα ήταν να αρχίσουν να προετοιμάζονται μια τέτοια έκβαση από τώρα.

Ουρανία Δημάκου: Κυπριακό δημόσιο χρέος 15

16 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 4 DUNCAN LINDO ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ: Μια κρίση εντός Ευρωζώνης Η είσοδος στην ΟΝΕ το 2008, ακολουθούμενη από την κρίση στην Ευρωζώνη μετά το 2010, προετοίμασε το έδαφος για την κυπριακή τραπεζική κρίση. Η είσοδος στο ευρώ διευκόλυνε μια τεράστια εισροή κεφαλαίων, κυρίως από τις ελληνικές τράπεζες καθώς απορρόφησαν τις αυξημένες ροές από τις τράπεζες του πυρήνα της Ευρωζώνης. Αυτό σύντομα μετατράπηκε σε κατάρρευση όταν επήλθε η κρίση στην Ευρωζώνη: οι κυπριακές τράπεζες κατέγραψαν καταστροφικές απώλειες σε Ομόλογα Ελληνικού Δημοσίου και όταν τα κεφάλαια έφυγαν από την Ελλάδα, οι ελληνικές καταθέσεις έφυγαν από την Κύπρο. Το Διάγραμμα 1 δείχνει ότι οι εγχώριοι ισολογισμοί των κυπριακών τραπεζών, καθώς και οι καταθέσεις από χώρες εκτός της Ευρωζώνης, άρχισαν να αντιδρούν στα τέλη του 2012, μόνον αφού οι τράπεζες είχαν καταγράψει ζημιές σε ελληνικά περιουσιακά στοιχεία. Το υπόλοιπο του παρόντος σημειώματος εξετάζει πιο προσεκτικά τις εξελίξεις στα τέλη του 2012 και του 2013.

Duncan Lindo: Τ Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Σε σημείο μη επιστροφής 17 Οι εγχώριες υποχρεώσεις αποτελούν την πιο σημαντική ομάδα υποχρεώσεων για τις κυπριακές τράπεζες, όπως δείχνει το Διάγραμμα 1. Είναι επίσης ίσως οι πιο πολύπλοκες. Όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 2, μετά το κούρεμα των Ομολόγων Ελληνικού Δημοσίου (μετά το Μάρτιο του 2012) η πρώτη σημαντική μεταβολή στις εγχώριες υποχρεώσεις ήταν, στην πραγματικότητα, μια αύξηση. Αυτή η αύξηση επήλθε χάρη στην παροχή των 8 δισ. ευρώ της βοήθειας έκτακτης ανάγκης ρευστότητας (ELA) από την κεντρική τράπεζα μεταξύ Μαρτίου και Ιουνίου 2012 (Διάγραμμα 2 και Διάγραμμα 3). Αξίζει να σημειωθεί ότι το υπόλοιπο των ελληνικών χρεογράφων αυξήθηκε επίσης κατά 1,6 δισ. ευρώ κατά την ίδια περίοδο - δεν είναι απίθανο οι κυπριακές τράπεζες, τουλάχιστον σε πρώτη φάση, να επένδυσαν κεφάλαια του ELA σε Ελληνικά Κρατικά Ομόλογα. Η επακόλουθη κατάρρευση των εγχώριων, και μάλιστα των συνολικών, κυπριακών τραπεζικών υποχρεώσεων άρχισαν το Νοέμβριο του 2012 με την απόσυρση της ρευστότητας από την κεντρική τράπεζα που έφθασε σχεδόν 4 δισ. ευρώ μεταξύ Σεπτεμβρίου και Δεκεμβρίου του 2012 (Διάγραμμα 2 και Διάγραμμα 3). Κατά το πρώτο τρίμηνο του 2013 φάνηκαν οι ρωγμές στις εγχώριες καταθέσεις και τελικά άρχισε η κατάρρευση. Η πτώση επιταχύνθηκε στο δεύτερο τρίμηνο του 2013, μετά την παρέμβαση της τρόικας τον Μάρτιο του 2013. Στις εγχώριες καταθέσεις, το μερίδιο των επιχειρήσεων είχε αρχίσει να μειώνεται από το 2010. Οι εταιρικές καταθέσεις σημείωσαν πιο γρήγορη πτώση από ό, τι οι καταθέσεις των νοικοκυριών μετά την παρέμβαση της τρόικας (Διάγραμμα 2).

18 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 4

Duncan Lindo: Τ Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Σε σημείο μη επιστροφής 19 Έτσι, το καθοριστικό γεγονός στην εξέλιξη της κρίσης ήταν στην πραγματικότητα η διάσωση που συνομολόγησε η Τρόικα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η ΕΚΤ και το ΔΝΤ. Είναι πλέον καλά τεκμηριωμένο ότι αυτός ήταν ένας αδέξιος χειρισμός της υπόθεσης, κυρίως, λόγω της αρχικής πρότασης για επιβολή φόρου σε όλους τους καταθέτες που εξυπηρέτησε μόνο στην περαιτέρω υπονόμευση της εμπιστοσύνης στις κυπριακές τράπεζες. Η πρόταση αυτή απορρίφθηκε τελικά για να αντικατασταθεί με μια ηπιότερη εκδοχή, η οποία προέβλεπε επίσης την εκκαθάριση της Λαϊκής τράπεζας. Συνέπεια αυτού ήταν να συγκεντρωθεί περίπου το 50 % των κυπριακών τραπεζικών συναλλαγών σε μία μόνο τράπεζα, την Τράπεζα Κύπρου. Τέλος, οι κάτοχοι υποχρεώσεων εκτός ευρωζώνης, συμπεριλαμβανομένου φυσικά και των Ρώσων καταθετών, αποδείχθηκαν οι πιο ανθεκτικοί από όλους. Οι καταθέσεις από χώρες εκτός της Ευρωζώνης άρχισαν να πέφτουν μόνο μετά την παρέμβαση της τρόικας (Διάγραμμα 4 κατωτέρω). Πράγματι, οι καταθέσεις εκτός της ζώνης της ΕΕ συνέχισαν να αυξάνονται μέχρι και το Δεκέμβρη του 2012. Είναι μόνο μετά την καταστροφική επιβολή φόρου στους καταθέτες που συμφωνήθηκε τον Μάρτιο 2013, όταν αυτή η ομάδα δέχθηκε περικοπή στην αξία των καταθέσεων, που άρχισε να φεύγει, παρά τους ελέγχους κεφαλαίου.

20 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 4 Για να συνοψίσουμε, η χειρότερη φάση της κυπριακής τραπεζικής κρίσης υπήρξε αποτέλεσμα των ζημιών από ομόλογα του Ελληνικού Δημοσίου, της αντίστοιχης απώλειας ρευστότητας από τις ελληνικές τράπεζες και της επακόλουθης επέκτασης του ELA. Η εξέλιξη της κρίσης στη συνέχεια φάνηκε να είναι: (i) η απόσυρση της ρευστότητας της Κεντρικής Τράπεζας της Κύπρου, (ii) η απώλεια της εμπιστοσύνης από εγχώριους καταθέτες, (iii) η αδέξια παρέμβαση από την τρόικα, (iv) η απώλεια της εμπιστοσύνης των καταθετών εκτός Ευρωζώνης. Είναι σαφές ότι, αντί να βοηθήσει μια ήδη δύσκολη κατάσταση, η επίσημη παρέμβαση της Τρόικας προκάλεσε την επιδείνωση της κρίσης. Μετά από αυτές τις εξελίξεις, που βρίσκεται το κυπριακό τραπεζικό σύστημα καθώς μπαίνουμε στο 2014; Πριν από την υιοθέτηση του ευρώ, οι πιο σημαντικοί πελάτες των κυπριακών τραπεζών ήταν εγχώριοι πελάτες και πελάτες εκτός ευρώ, συν κάποιους άλλους καταθέτες εντός της ζώνης του ευρώ στη τρίτη θέση, όπως φαίνεται στο Διάγραμμα 5. Λοιπόν, αυτή η κατάσταση έχει επιστρέψει σήμερα, ύστερα από την παρέμβαση της τρόικας.

Duncan Lindo: Τ Το κυπριακό τραπεζικό σύστημα: Σε σημείο μη επιστροφής 21 Τα τελευταία στοιχεία καταδεικνύουν ότι οι περιορισμοί στην κίνηση κεφαλαίων κατόρθωσαν να επιβραδύνουν την εκροή καταθέσεων. Ωστόσο, παραμένει δύσκολο να προβλέψουμε πως οι Ρώσοι και άλλοι καταθέτες εκτός ΕΕ θα αντιδράσουν εάν και όταν αρθούν οι περιορισμοί κεφαλαίου. Δεν θα αποτελούσε καθόλου έκπληξη αν ο υπεράκτιος τραπεζικός κλάδος της Κύπρου έχει δεχτεί οριστικά καταστροφικό πλήγμα από την αδέξια διαχείριση της κρίσης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Σε αυτή την περίπτωση, είναι λογικό να αναμένουμε ότι τα ισοζύγια εκτός Ευρωζώνης θα μειωθούν σε μηδαμινά επίπεδα. Από την άλλη πλευρά, μια συνέπεια, (πιθανώς ακούσια) του «bail-in» από τους καταθέτες ήταν να καταστήσει τους Ρώσους σημαντικούς μέτοχους σε κυπριακές τράπεζες. Είναι αρκετά σημαντικοί αφού, για παράδειγμα, 6 από τα 16 μέλη του διοικητικού συμβουλίου της Τράπεζας Κύπρου είναι Ρώσοι. 1 Επιπλέον, το κατά πόσο ο υπεράκτιος τραπεζικός κλάδος θα εξακολουθήσει να είναι σημαντικός, θα εξαρτηθεί επίσης από γεγονότα που θα διαδραματιστούν έξω και πέραν από τον έλεγχο της Κύπρου. Το εγχώριο τραπεζικό σύστημα φαίνεται επίσης να συρρικνώνεται καθώς η βαθιά ύφεση οδηγεί σε απώλειες στον εγχώριο δανεισμό. Η συνεπακόλουθος περιορισμός των τραπεζικών πιστώσεων θα βλάψει περαιτέρω την ευρύτερη οικονομία, και ως εκ τούτου τα περιουσιακά στοιχεία της τράπεζας. Οι καταθέσεις εξακολουθούν να συρρικνώνονται, παρά τους περιορισμούς, κυρίως καθώς τα δάνεια αποπληρώνονται και η οικονομία οδηγείται σε απομόχλευση. Επιπλέον, το πακέτο διάσωσης έχει αφήσει το κυπριακό τραπεζικό εξαιρετικά συγκεντρωμένο αφού το 50% όλων των τραπεζικών συναλλαγών βρίσκεται στα χέρια της Τράπεζας Κύπρου και το υπόλοιπο μοιράζεται ανάμεσα σε ένα μικρό αριθμό εμπορικών τραπεζών και του συνεταιριστικού τομέα, ο οποίος επίσης υπόκειται σε αναδιάρθρωση και συρρίκνωση. Τέλος, είναι δύσκολο να δούμε πως η στήριξη ρευστότητας της κεντρικής τράπεζας μπορεί να αφαιρεθεί υπό 1 http://www.dw.de/russias-rich-dominate-cyprus-largest-bank/a-17146540

22 RMF και Ινστιτούτο Ερευνών ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ, Κείμενο Πολιτικής 4 τις παρούσες συνθήκες. Λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα τάση απομόχλευσης των τραπεζών, η ρευστότητα της κεντρικής τράπεζας φαίνεται ότι θα γίνει ένα σχετικά μεγαλύτερο μέρος των ισολογισμών των τραπεζών. Είναι σαφές ότι το κυπριακό τραπεζικό σύστημα δεν μπορεί εύκολα - ή και καθόλου να επιστρέψει σε αυτό που ήταν πριν από την καταστροφική είσοδο της χώρας στην ΟΝΕ. Όταν τα συντρίμμια σταθεροποιηθούν, είναι πιθανό ότι, πρώτον, οι πελάτες από την υπόλοιπη ευρωζώνη θα είναι μηδαμινοί, δεύτερον, θα παραμείνει μόνο μια χλωμή σκιά της προηγούμενης επιχειρηματικής δραστηριότητας των υπεράκτιων εταιρειών και, τρίτον, ο εγχώριος τραπεζικός τομέας θα αντιμετωπίσει μια παρατεταμένη εγχώρια απομόχλευση με αυξανόμενη εξάρτηση από τη ρευστότητα της κεντρικής τράπεζας. Ένα τραπεζικό σύστημα σε μια τέτοια κατάσταση δεν θα είναι σε θέση να στηρίξει την ταχεία οικονομική ανάκαμψη. Η διαπίστωση αυτή θα πρέπει να αποτελέσει τη βάση για την οικονομική πολιτική και προγραμματισμό της Κύπρου.

Εκδόσεις Ινστιτούτο Ερευνών Προμηθέας Ιανουάριος, 2014