ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ 1 Όταν αναλύουμε συντακτικά μία πρόταση, βρίσκουμε αρχικά τους βασικούς όρους της, δηλαδή το Ρήμα, το Υποκείμενο, το Αντικείμενο, το Κατηγορούμενο και το Ποιητικό Αίτιο (φυσικά, κάποιοι από αυτούς μπορεί να παραλείπονται ή να εννοούνται). Όλες οι υπόλοιπες λέξεις της πρότασης αποτελούν τους προσδιορισμούς αυτών των όρων. Προσδιορίζουν τους βασικούς όρους της πρότασης, δηλαδή δίνουν συμπληρωματικές πληροφορίες για το Ρήμα, το Υποκείμενο κλπ. και ολοκληρώνουν το νόημα της πρότασης. Υ Ρ Κ Το σπίτι είναι διώροφο πρόταση χωρίς προσδιορισμούς Υ Ρ Κ Το παλιό σπίτι μας είναι διώροφο πρόταση με προσδιορισμούς Υ Ρ Α Ο Γιάννης αγόρασε αυτοκίνητο πρόταση χωρίς προσδιορισμούς Υ Ρ Α Ο Γιάννης χτες αγόρασε καινούργιο αυτοκίνητο πρόταση με προσδιορισμούς Όσοι προσδιορισμοί προσδιορίζουν ονόματα (ουσιαστικά και επίθετα) λέγονται ονοματικοί (στα παραπάνω παραδείγματα οι λέξεις παλιό, μας, καινούργιο είναι ονοματικοί προσδιορισμοί). Όσοι προσδιορισμοί προσδιορίζουν ρηματικές έννοιες (ρήματα, επιρρήματα, απαρέμφατα κλπ) λέγονται επιρρηματικοί προσδιορισμοί (στα παραπάνω παραδείγματα η λέξη χτες είναι επιρρηματικός προσδιορισμός). Αναλυτική κατάταξη των προσδιορισμών: ονοματικοί προσδιορισμοί ομοιόπτωτοι: -επιθετικός προσδιορισμός -κατηγορηματικός προσδιορισμός -παράθεση -επεξήγηση επιρρηματικοί προσδιορισμοί επιρρήματα: -επιρ. πρσδ. του τόπου -επιρ. πρσδ. του χρόνου -επιρ. πρσδ. του τρόπου -επιρ. πρσδ. του ποσού ετερόπτωτοι: -γενική προσδιοριστική -δοτική προσδιοριστική -αιτιατική προσδιοριστική -κτητική -περιεχομένου -διαιρετική -παραθετική, -αιτίας επεξηγηματική -αξίας -συγκριτική -ιδιότητας -υποκειμενική -δημιουργού -αντικειμενική -ύλης -αντικειμενική -της ουσιαστικά: -σε γενική πτώση -σε δοτική πτώση -σε αιτιατική πτώση -του τόπου -του σκοπού -του χρόνου -της αξίας -της αιτίας -της καταγωγής -της -του σημείου -της ποινής -του τόπου -του χρόνου -της αιτίας -της -του οργάνου -του ποσού -του τρόπου -της συνοδείας -προσωπική -του τόπου -του τρόπου -του χρόνου -της ποινής -της αιτίας -της προθετικά σύνολα: του τρόπου, του χρόνου, του τόπου, του ποσού, της αιτίας, του σκοπού, της, της προέλευσης, της συνοδείας, της συμφωνίας, της υπεράσπισης κλπ
2 Α. ΟΝΟΜΑΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί Ομοιόπτωτοι λέγονται οι ονοματικοί προσδιορισμοί που τίθενται στην ίδια πτώση με τη λέξη που προσδιορίζουν. Η σωματική άσκηση συμβάλλει στη διατήρηση της καλής κατάστασης του οργανισμού. Στο παραπάνω παράδειγμα η λέξη σωματική προσδιορίζει τη λέξη άσκηση και βρίσκεται στην ίδια πτώση με αυτή (ονομαστική). Επίσης, η λέξη καλής προσδιορίζει τη λέξη κατάστασης και βρίσκεται στην ίδια πτώση με αυτή (γενική). Επομένως, οι λέξεις σωματική και καλής είναι ομοιόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί. 1. Επιθετικός προσδιορισμός λέγεται το επίθετο (ή μια λέξη που ισοδυναμεί με επίθετο) που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και αποδίδει σ' αυτό μια σταθερή και γνωστή ιδιότητα. Ο επιθετικός προσδιορισμός μπορεί να λάβει τις ακόλουθες μορφές: Επίθετο Αντωνυμία Αριθμητικό Άρθρο+Γενική Άρθρο+Επίρρημα Άρθρο+Προθετικό Σύνολο Ουσιαστικά που δηλώνουν ηλικία, αξίωμα, επάγγελμα, εθνικότητα δίπλα από τα ουσιαστικά ἀνήρ, γυνή, ἄνθρωπος κττ Κύρια γεωγραφικά ονόματα που προσδιορίζουν γεωγραφικούς όρους και μπαίνουν μπροστά από αυτόύς μαζί με άρθρο Μισῶ τὸν κακὸν ἄνδρα. Αἱ δημοκρατούμεναι πόλεις διοικοῦνται τοῖς κειμένοις νόμοις. ὁ ἐμὸς πατὴρ δέκα νῆες οἱ Ἑλλήνων νόμοι Ἡ ἄγαν ἐλευθερία εἰς δουλείαν μεταβάλλει. οἱ ἐκ τῶν Ἀθηνῶν πρέσβεις γέρων ἀνήρ, γραῦς γυνή, ἄνθρωπος ὑφαντὴς τὸ Πήλιον ὄρος, ἡ Βόλβη λίμνη, ὁ Ἀχελῷος ποταμός, τὸ Κρητικόν πέλαγος, ὁ Κεράμειος κόλπος 2. Κατηγορηματικός προσδιορισμός λέγεται το επίθετο (ή μια λέξη που ισοδυναμεί με επίθετο) που προσδιορίζει ένα ουσιαστικό και αποδίδει σ' αυτό μια παροδική (όχι μια μόνιμη) ιδιότητα. Γενικά, αν ένα επίθετο χωρίς άρθρο προσδιορίζει ένα ουσιαστικό με άρθρο, τότε το επίθετο αυτό είναι κατηγορηματικός προσδιορισμός στο ουσιαστικό. Ο κατηγορηματικός προσδιορισμός μπορεί να λάβει τις ακόλουθες μορφές:
3 Επίθετο Μισῶ τὸν ἄνδρα κακόν. Μισώ τον άνδρα, όταν είναι κακός (δηλαδή ο άνδρας δεν είναι πάντα κακός, αλλά μόνο σε κάποιες περιπτώσεις). Ἀγησίλαος φαιδρῷ τῷ προσώπῳ ἐκέλευσεν. Ο Αγησίλαος με χαρούμενο το πρόσωπό του έδωσε τη διαταγή (δηλαδή το πρόσωπο του Αγησίλαου δεν ήταν πάντα χαρούμενο, αλλά μόνο τη στιγμή που έδωσε τη διαταγή). Κερκυραίοι ἐνέπρησαν τὰς σκηνὰς ἐρήμους. Οι Κερκυραίοι πυρπόλησαν τις σκηνές την ώρα που αυτές ήταν άδειες. Αντωνυμία Προσάγουσι τῷ Κύρῳ τοὺς αἰχμαλώτους δεδεμένους. Οδηγούν ενώπιον του Κύρου τους αιχμαλώτους δεμένους. Τοσαύτη ἡ παρασκευή πρὸς τὸν πόλεμον διέπλει. Τόσο ισχυρό αρμένιζε για τον πόλεμο το εκστρατευτικό σώμα. Τα επίθετα ἄκρος, μέσος, ἔσχατος, πᾶς, ἅπας, ὅλος, μόνος, αὐτός, ἕκαστος, ἑκάτερος, ἕτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ἀμφότεροι είναι πάντοτε σχεδόν κατηγορηματικοί προσδιορισμοί. Μόνο όταν έχουν μπροστά τους άρθρο θεωρούνται επιθετικοί προσδιορισμοί. Ἐν μέσοις τοῖς πολεμίοις ἀπέθανεν. Πᾶσα ἡ Ἑλλὰς ἐσιδηροφόρει. Αὐτὸς ὁ δῆμος δεσπότης τῶν πολιτευομένων ἦν. Ἕτερός με θυμὸς ἔρυκεν. αλλά: Ἐγὼ οὖν ὁ αὐτός εἰμι τῇ γνώμῃ. επιθ.πρσδ 3. Παράθεση ονομάζεται το ουσιαστικό (ή μια λέξη που ισοδυναμεί με επίθετο) που προσδιορίζει ένα προηγούμενο ουσιαστικό ή μια προηγούμενη αντωνυμία και φανερώνει το κύριο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα ή τη βασική τους ιδιότητα. Πάντοτε η παράθεση είναι γενικότερη έννοια από τη λέξη που προσδιορίζει. Στην περίπτωση της παράθεσης, δηλαδή, βαίνουμε από το συγκεκριμένο στο γενικό. Η παράθεση μπορεί να λάβει τις εξής μορφές: Ουσιαστικό Παυσανίας ὁ βασιλεύς, Πάρνης τὸ ὄρος (Ο Παυσανίας ήταν ένας συγκεκριμένος άνθρωπος - ο βασιλιάς είναι μια ιδιότητα που ανήκε και σε άλλους./ Η Πάρνηθα είναι ένα συγκεκριμένο βουνό - το όρος είναι ένας γενικός χαρακτηρισμός για όλα τα βουνά.) Ἔπραξαν ταῦτα δι' Εὐρυμάχου, ἀνδρὸς δυνατωτάτου. Ἀφικνοῦνται εἰς Κερασοῦντα, πόλιν Ἑλληνίδα ἐπὶ θαλάττῃ. Ἐπορεύθησαν εἰς Ἀπολλωνίαν, οὖσαν ἀποικίαν Κορινθίων. Περικλῆς στρατηγὸς ὤν ἔγνω. Σημείωση: Μετά τις προσωπικές αντωνυμίες ἐγώ, σύ, ἡμεῖς, ὑμεῖς ακολουθεί παράθεση. Οι παραπάνω αντωνυμίες μπορεί και να παραλείπονται. ή Σὺ ὁ παῖς ἀκολούθει μοι. Ὁ παῖς ἀκολούθει μοι. Εσύ, ο μικρός, ακολούθησέ με.
4 4. Επεξήγηση λέγεται το ουσιαστικό (ή μια λέξη που ισοδυναμεί με ουσιαστικό) που προσδιορίζει μια προηγούμενη λέξη με γενικό και ασαφές νόημα. Η επεξήγηση διασαφηνίζει τη λέξη αυτή και ξεκαθαρίζει το νόημά της. Επομένως, στην επεξήγηση βαίνουμε από το γενικό στο συγκεκριμένο. Η επεξήγηση μπορεί να λάβει τις εξής μορφές: Ουσιαστικό Απαρέμφατο Επίθετο Επίρρημα ή Προθετικό Σύνολο Ὁ βασιλεὺς Παυσανίας προδότης γέγονε. Ὁ κοινὸς ἰατρός σε θεραπεύσει, χρόνος. Τούτου τιμῶμαι, σιτήσεως ἐν πρυτανείῳ. Θανάτῳ τῷ ἀλγίστῳ ἀπώλετο, λιμῷ. Εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης. Τοῦτ' ἐστὶν ἀρετήν, τὸ σῴζειν αὑτόν. Πάντες οὕτω διεκείμεθα, τοτὲ μὲν γελῶντες ἐνίοτε δὲ δακρύοντες. Τοιοῦτον ἦν τὸ ἦθος τῆς πόλεως, ἀψευδὲς καὶ χρηστόν. Οἱ Ἀθηναῖοι ἠμύνοντο ἀμφοτέρωθεν, ἐκ τῆς γῆς καὶ ἐκ τῆς θαλάσσης. Ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί Ετερόπτωτοι ονομάζονται οι ονοματικοί προσδιορισμοί που τίθενται σε πτώση διαφορετική από την πτώση της λέξης που προσδιορίζουν. Το σπίτι του Γιάννη βρίσκεται στην άκρη του χωριού. Στο παραπάνω παράδειγμα οι λέξεις του Γιάννη και του χωριού προσδιορίζουν τις λέξεις το σπίτι και στην άκρη αντίστοιχα. Ενώ όμως οι προσδιορισμοί αυτοί βρίσκονται σε γενική πτώση (του Γιάννη, του χωριού), οι προσδιοριζόμενες λέξεις βρίσκονται σε ονομαστική και αιτιατική πτώση (το σπίτι, στην άκρη). Επομένως, οι λέξεις του Γιάννη και του χωριού είναι ετερόπτωτοι ονοματικοί προσδιορισμοί. 1. Γενική προσδιοριστική: Έτσι λέγεται ο ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός που βρίσκεται σε γενική πτώση. Αναλόγως με το τι εκφράζει, η γενική προσδιοριστική χαρακτηρίζεται με διάφορες ειδικότερες ονομασίες. Γενική κτητική Γενική διαιρετική Γενική της αιτίας Γενική της αξίας Γενική της ιδιότητας ή του μέτρου Γενική του δημιουργού ἱερὸς χῶρος τῆς Ἀρτέμιδος. οἶκος Περικλέους ἕκαστος τῶν στρατηγῶν δύο τῶν νεῶν αἴτιοι τοῦ φόνου ἔνοχος λιποταξίας οἰκία εἴκοσι μνῶν ἀγρὸς ταλάντου ἄξιος ἔργα ἀρετῆς πέντε ἡμερῶν σιτία ποιητῶν ἀγαθῶν ποιήματα νόμοι Σόλωνος
Γενική της ύλης Γενική του περιεχομένου Γενική συγκριτική Γενική υποκειμενική Γενική αντικειμενική στέφανος δάφνης ἔρυμα λίθων σωροὶ ξύλων τὸ πλῆθος τῶν ἐναντίων σοφώτερος τούτου Οὐδὲν κτῆμα κάλλιον φίλου ἐστί. νίκη τῶν Ἑλλήνων πόλεμος Πελοποννησίων καί Ἀθηναίων ὁ πόθος τῆς πατρίδος ἔμπειρος πολλῶν λόγων 5 2. Δοτική προσδιοριστική: Έτσι λέγεται ο ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός που βρίσκεται σε δοτική πτώση. Δοτική αντικειμενική δωρεὰ τῷ δήμῳ βοηθὸς τοῖς φίλοις Πάντες ἐγένοντο ὅμοιοι Ἀλκιβιάδῃ. 3. Αιτιατική προσδιοριστική: Έτσι λέγεται ο ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός που βρίσκεται σε αιτιατική πτώση. Αιτιατική της Ἦν ἰκανὸς τὴν γνώμην καὶ ἄλκιμος τὰ πολέμια. Β. ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Επιρρήματα Του τόπου Του χρόνου Του τρόπου Του ποσού Ἐνταῦθα ἔμεινεν ἡμέρας τρεῖς. Θίβρων ἀπῆλθε οἴκαδε. Ἄπειμι τήμερον Κατέβην χθὲς εἰς Πειραιᾶ. Βουλεύου μὲν βραδέως, ἐπιτέλει δὲ ταχέως τὰ δόξαντα. Πολλάκις συνερχόμεθα. Ουσιαστικά: Πολλές φορές κάποια ουσιαστικά σε μια πλάγια πτώση (γενική, δοτική, αιτιατική) προσδιορίζουν ένα ρήμα (ή ένα ρηματικό τύπο) και φανερώνουν τόπο, τρόπο, χρόνο κλπ. Χρησιμεύουν τότε ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί του τόπου, του τρόπου, του χρόνου κλπ. Αναλυτικά: 1. Σε γενική πτώση: Γενική του τόπου Ἀπέχει ἡ Πλάταια τῶν Θηβῶν σταδίους ἐβδομήκοντα.
Γενική του χρόνου Γενική της αιτίας Γενική της Γενική της ποινής Γενική του σκοπού Γενική της αξίας Γενική της καταγωγής Γενική του σημείου Τῆς νυκτὸς ἐβουλεύοντο ἀναχωρεῖν. Ζηλῶ σε τοῦ πλούτου. Ἡ Κέρκυρα καλῶς κεῖται παράπλου. Κατεψηφίσθησαν θανάτου. Πᾶσ' ἀπάτη συνεσκευάσθη τοῦ περὶ Φωκέας ὀλέθρου. Ἡ λεία ἐπράθη ταλάντων πέντε καὶ εἴκοσι. Ἄνυτός ἐστι πατρὸς πλουσίου. πρόσθεν τοῦ στρατοπέδου πέραν τοῦ ποταμοῦ ἔξω τῆς πόλεως 6 2. Σε δοτική πτώση: Δοτική του τόπου Δοτική του χρόνου Δοτική της αιτίας Δοτική της Δοτική του οργάνου ή του μέσου Δοτική του τρόπου Δοτική του ποσού Δοτική της συνοδείας Δοτική προσωπική Μαραθῶνι μόνοι προεκινδυνεύσαμεν τῷ βαρβάρῳ. Πέμπτῃ δὲ ἡμέρᾳ ἐξέπλευσαν. Τῇ ὑστεραίᾳ τῆς μάχης ἀφίκοντο. Λιμῷ ἀπέθανεν. Ξέρξης ἥσθη τῇ ἐπιστολῇ. Ἐμπειρίᾳ προέχετε τῶν ἄλλων. Τὴν θύραν τῇ βακτηρίᾳ ἔκρουε. Ἡ πόλις νόμοις διοικεῖται. Ἐπορεύοντο σιγῇ. Θυμῷ καί ῥώμῃ ἐναυμάχουν. Πολλῷ μείζων ἐγίγνετο ἡ βοή. Ἀλκιβιάδης κατέπλευσεν εἰς Πάρον ναυσὶν εἴκοσιν. Εἰσὶν ἡμῖν σύμμαχοι ἀγαθοί. Πᾶς ἀνὴρ αυτῷ πονεῖ. Πάντες κακὰ νοοῦσι τῷ τυράννῳ. Διέφθαρτο τῷ Κροίσῳ ἡ ἐλπίς. Γέρων γέροντι γλῶτταν ἡδίστην ἔχει. 3. Σε αιτιατική πτώση: Αιτιατική του τόπου Ἀπέχει ἡ Πλάταια τῶν Θηβῶν σταδίους ἐβδομήκοντα.
Αιτιατική του χρόνου Αιτιατική της αιτίας Αιτιατική της Αιτιατική του τρόπου Αιτιατική της ποινής Ἐνταῦθα ἔμεινεν ἡμέρας ἑπτά. Ἐχώρει τὴν νύκταν. Κατεψηφίσαντο Περικλέους κλοπήν. Διαφέρει γυνὴ ἀνδρὸς τὴν φύσιν. Ἀξιοῦμεν ἀμύνειν τῇ πόλει προῖκα. Θάνατον κατέγνωσαν αὐτοῦ. 7 Προθετικά σύνολα: Αποτελούνται από μία πρόθεση (ἀμφί, ἀνά, ἀντί, ἀπό, διά, εἰς, ἐν, ἐκ-ἐξ, ἐπί, κατά μετά, παρά, περί, πρό, πρός, σύν, ὑπέρ, ὑπό, ἄνευ, χωρίς, πλήν) και ένα ουσιαστικό. Συνήθως χαρακτηρίζονται ως εμπρόθετοι προσδιορισμοί και φανερώνουν: τόπο τρόπο χρόνο κλπ Ἔρχεται ἐκ πόλεως. Καθέζεται ἐπὶ θρόνου. τεταγμένοι κατὰ τάξεις περὶ μέσας νύκτας