TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 74 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΥΠΕΡ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH ΤΕΥΧΟΣ 74 ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2015 ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ Αριστουργήματα με θερισμένα στάχυα Μουρί, το ψηλότερο χωριό της Κρήτης ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΙΚΡΟΣ Ο λόγιος αρχίατρος του Κρητικού Πολέμου > Το χειροκρότημα στον ήλιο που δύει Οι «ζαχαρωτές μαντινάδες» της Κρήτης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6 Φωτογραφήματα Φωτογραφίες και κείμενα: Νίκος Ψιλάκης 14 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ 16 Μια φωτογραφία - ένα ποίημα Φωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη 24 Οι ζαχαρωτές μαντινάδες της Κρήτης 40 Το χειροκρότημα στον ήλιο που δύει 46 Αθανάσιος Πικρός Ο λόγιος αρχίατρος του Κρητικού Πολέμου 54 Αριστουργήματα με θερισμένα στάχια 64 Μουρί: το ψηλότερο χωριό της Κρήτης 76 Παραδείγματα κι έμπνευση από τις παραδοσιακές αξίες του πολιτισμού μας 6 40 22 54 14 24 46 64 > Tριμηνιαία έκδοση των Σ/M XAΛKIAΔAKH τηλ. 2810 824 140 1o χιλ. Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο www.xalkiadakis.gr Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμο: ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ Eκδοτική φροντίδα: Tμήμα Δημοσίων Σχέσεων της A.E. XAΛKIAΔAKH Φωτογραφία εξωφύλλου: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σύμβουλος έκδοσης: NIKOΣ ΨIΛAKHΣ Υπεύθυνη Δημοσίων Σχέσεων της Α.Ε. Χαλκιαδάκη : ΤΙΝΑ ΜΥΛΩΝΑΚΗ Σχεδίαση εντύπου: NIKOΣ NTPETAKHΣ Φωτοστοιχειοθεσία Mακέτες - Eκτύπωση: TYΠΟΚΡΕΤΑ BI.ΠE. Hρακλείου Tηλ. 2810 380882 FAX: 2810 380887 Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατ ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού.

N Φωτογραφήματα ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Δρόμοι! Σπάρτοι και πικροδάφνες, χρώματα που καθρεφτίζουν το φως του καλοκαιριού. Εγκλιματισμένα στο φυσικό περιβάλλον της Κρήτης, δεν ζητούν τίποτα, μήτε πότισμα μήτε λίπασμα δεν ζητούν τίποτα και τα δίνουν όλα! Στο δρόμο της Σητείας, Ιούνιος μήνας. Πίσω μας σταματούν άλλα δυο αυτοκίνητα, ο ήλιος γέρνει προς τη δύση κι οι ακτίνες του γλυκαίνουν τα χρώματα. Οι επιβάτες κατεβαίνουν, κρατούν κινητά τηλέφωνα, αυτά με τις ενσωματωμένες φωτογραφικές μηχανές, προσπαθούν κι αυτοί να φωτογραφίσουν το μεγαλείο των χρωμάτων ασήμαντος ο δρόμος, ανεπαρκής για τους κατοίκους της ακριτικής επαρχίας, μα τ' αγριοθάμνια τον κάνουν να φαίνεται μαγικός. Πόσο λίγο κοστίζει, τελικά, η προσπάθεια να κάνομε τον κόσμο μας πιο όμορφο! Εγκλιματισμένα στο φυσικό περιβάλλον της Κρήτης, δεν ζητούν τίποτα, μήτε πότισμα μήτε λίπασμα δεν ζητούν τίποτα και τα δίνουν όλα! 6 >

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 > Βουτιές... Κρητικό καλοκαίρι! Με μια θάλασσα να την πιεις στο ποτήρι. Οι μύες σφύζουν, το σώμα σε θέση παράλληλη με την επιφάνεια, η άσκηση που γίνεται παιγνίδι. Καλοκαίρι στην Κρήτη. Ευτυχώς που οι χρηματοπιστωτικές αλχημείες δεν κατάφεραν ακόμη ν' αμαυρώσουν την ομορφιά! Κρητικό καλοκαίρι! Με μια θάλασσα να την πιεις στο ποτήρι. 7

N ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ > Υπάρχουν ακόμη... Υπάρχουν ακόμη παραλίες χωρίς τα απέραντα δάση των ομπρελών που, καρφωμένες σε τσιμεντένιες βάσεις, απειλούν όσους αφελείς πιστεύουν ακόμη πως οι ακτές ανήκουν σε όλους. Υπάρχουν ακόμη απόμερες ακτές, υπάρχουν μικροί παράδεισοι είναι τόσο μεγάλη η Κρήτη που δεν μπορείς να πεις ποτέ πως την ξέρεις. Τα τελευταία χρόνια πλήθυναν πολύ αυτοί που αναζητούν ερημικές ακτές, περπατούν για κάμποση ώρα κι όταν φτάνουν καταλαβαίνουν πως κάποιοι άλλοι τις ανακάλυψαν πριν απ' αυτούς. Να είναι η χαρά της εξερεύνησης; Ή, μήπως, η ανάγκη να ξεφύγει κανείς από την ασχήμια; άνομε τον κόσμο μας πιο όμορφο! Αυτό θα πει αναρρίχηση! Σ' ένα γκρεμό της Μαδάρας. Κάθετες πλαγιές, τεράστιοι βράχοι που σε κάνουν να τρέμεις. Και στη μέση όαση. Ένας θάμνος φυτρωμένος στου βράχου τη σχισμάδα, κατά πως λέει κι ο ποιητής. Τον κοιτάζω με τηλεφακό, τον αναγνωρίζω: Έβενος ο κρητικός! Αυτός ο υπέροχος θάμνος που βάφει κάθε άνοιξη την Κρήτη με μια ιδιότυπη απόχρωση του κόκκινου (κάτι ανάμεσα στο ροζ και το λεγόμενο «φούξια»), που κάθε Μάη στολίζει τις πλαγιές των βουνών και των λόφων. Κι άλλες φορές έχω φωτογραφίσει αίγες σκαρφαλωμένες σε απόκρημνα μέρη, ακόμη και πάνω σε δέντρα. Μα τούτη θαρρώ πως δεν καταλάβαινε από κινδύνους και φόβους. Στάθηκε στο «τσουγκρί» του βράχου, τινάχτηκε, βρέθηκε σε μια μικρή προεξοχή, σταμάτησε για λίγο δεν ξέρω κι εγώ πώς σκαρφάλωσε στα κάθετα τοιχώματα, πώς κατάφερε να βρεθεί σ' ένα κοίλωμα, να τεντώσει το κορμί της για να γευτεί τη μοναδική πρασινάδα του μαδαρίτικου γκρεμού. Μάταιο ν' αναρωτηθεί κανείς ποιος της δίδαξε αναρρίχηση, μάταιο να προσπαθήσεις με το ανθρώπινο μυαλό να κατανοήσεις το ένστικτο, μάταιο να ζυγίσεις με τα ανθρώπινα μέτρα την τόλμη την αποτυπώνεις μόνο σε μια φωτογραφία. Έτσι για να μπορείς να θυμάσαι! > 8

N ΦωΤΟΓρΑΦIΕΣ & ΚΕIΜΕΝΑ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Σήμερα, που γίνεται λόγος πολύς για την έξοδο από τη βαθιά κρίση, η γης μας δείχνει το δρόμο. Στις κρεβατίνες της Βόνης > Τον συνάντησα στη Βόνη, στο πλούσιο χωριό της άλλοτε κραταιάς επαρχίας Πεδιάδας. Ιούνιος μήνας, εποχή δουλειάς κι ας έκαιγε ο ήλιος. Κάποιοι Κρητικοί επιμένουν ακόμη στη μεγάλη παράδοση της κρεβατίνας, δηλαδή του επιτραπέζιου χοντρόρωγου σταφυλιού που έγραψε κάποτε χρυσές σελίδες στην οικονομική ιστορία της Κρήτης. Δύσκολη δουλειά, πολύμοχθη. Σκάψιμο, κλάδεμα, θειάφισμα, κουτσοκόρφισμα, τρύγος ο κύκλος κλείνει για να ξανανοίξει και πάλι, το καλαντάρι του αμπελουργού δεν προβλέπει μακρές περιόδους ανάπαυσης. Αρκεί να σκεφτεί κανείς την ιστορία τούτων των ιδιότυπων αμπελώνων που τους στήριξαν σε τσιμεντένιους στύλους κι έφτιαξαν υπέροχες κατασκευές για μα μπορούν να καλλιεργούνε σωστά και να ελέγχουν το κάθε στάδιο της παραγωγής. Δυστυχώς η καλλιέργεια της κρεβατίνας βρίσκεται σε κάμψη τις τελευταίες δεκαετίες. Όπως τόσες και τόσες παραδοσιακές καλλιέργειες που απαξιώθηκαν με το χρόνο κι αφανίστηκαν. Κι όμως! Κάποτε, στις καλές εποχές, η καλλιέργεια της κρεβατίνας, κυρίως το περίφημο ροζακί, στήριξε την αγροτική οικογένεια κι αποτέλεσε αληθινή πηγή πλούτου. Ο τρύγος άρχιζε κάπως αργά, Αύγουστο μήνα. Και συνεχιζόταν μέχρι τα τέλη του φθινοπώρου. Ποιος μπορεί να ξεχάσει τους τρυγητάδες, τα τελάρα (τα λεγόμενα «κασάκια»), ποιος μπορεί να ξεχάσει τα καράβια που φόρτωναν κι έφευγαν για τις ξένες αγορές, το συνάλλαγμα που ερχόταν; Ποιος μπορεί να ξεχάσει, ακόμη, πόσες φαμίλιες σπούδασαν κι αποκατέστησαν παιδιά, πόσοι άνθρωποι στήριξαν τις ελπίδες τους στο αμπέλι και δεν διαψεύστηκαν ποτέ! Σήμερα, που γίνεται λόγος πολύς για την έξοδο από τη βαθιά κρίση, η γης μας δείχνει το δρόμο. Καλημέρισα τον ρέχτη αμπελουργό της Βόνης, είδα τα σταφύλια να κρέμονται στα κλαδιά, άγουρα ακόμη, κι έβαλα τη φαντασία μου να ταξιδέψει σε μελλοντικές εποχές τότε που ο πολιτισμός μας θα μπορέσει ν' αναζητήσει το δικό του αύριο στις αξίες που καθαγίασαν το κοινό μας χτες. 10

11

ΤΑΝΕΑΜΑΣ > Γρήγορα, εύκολα, χωρίς αναμονή στις ουρές! Και εξοφλήσεις λογαριασμών στα super markets Χαλκιαδάκης! Στα super markets Χαλκιαδάκης γνωρίζουμε πόσο πολύτιμος είναι ο χρόνος σας και επιδιώκουμε να βρίσκουμε πρακτικές λύσεις για την καθημερινότητα όλων μας. Σε αυτό το πλαίσιο σκέψης εμπλουτίσαμε τις υπηρεσίες μας προς τους πελάτες μας με την δυνατότητα εξόφλησης λογαριασμών στα περισσότερα καταστήματά μας, ώστε, παράλληλα με τα ψώνια σας, να τακτοποιείτε και τις υποχρεώσεις σας. Έτσι, δεν θα έχετε το άγχος να προλάβετε τις υπηρεσίες πριν ή μετά τη δουλειά, ούτε να περιμένετε στις ουρές ατελείωτες ώρες, ενώ θα έχετε εξοικονομήσει λίγο παραπάνω χρόνο για εσάς και την οικογένειά σας! Συγκεκριμένα, μπορείτε να εξοφλήσετε λογαριασμούς ΔΕΗ, ΟΤΕ, COSMOTE, VODAFONE, NOVA, WIND, HOL, FORTHNET, CYTA, ΕΥΔΑΠ, ΕΠΑΑ και ΕΥΑΘ. Επιπλέον, μπορείτε να αγοράσετε χρόνο ομιλίας σταθερής και κινητής τηλεφωνίας, για να μην μένετε ποτέ από μονάδες, καθώς και προϊόντα ψηφιακού περιεχομένου, i-tunes και gift cards για πρωτότυπα, πρακτικά και οικονομικά δώρα! Μπορείτε να ενημερωθείτε σε ποια καταστήματά μας παρέχουμε τις παραπάνω υπηρεσίες από την ανάλογη σήμανση στα καταστήματα, ή να μας ρωτήσετε στο info@xalkiadakis.gr > Συνταγογραφημένα προϊόντα χωρίς γλουτένη και στα super markets Χαλκιαδάκης! Στην εταιρία Χαλκιαδάκης πάντα φροντίζαμε να καλύπτουμε τις ανάγκες και τις επιθυμίες των πελατών μας, έχοντας φροντίσει να παρέχουμε στα καταστήματά μας την δυνατότητα επιλογής από μεγάλη ποικιλία κωδικών σε όλες τις ομάδες προϊόντων. Πέρα από την εκτεταμένη γκάμα προϊόντων ευρείας κατανάλωσης, έχουμε σεβαστεί τις ειδικές ομάδες καταναλωτών, εμπλουτίζοντας τα ράφια μας με βιολογικά προϊόντα, προϊόντα χαμηλού γλυκαιμικού δείκτη, προϊόντα χωρίς λακτόζη, και προϊόντα χωρίς γλουτένη. Στα περισσότερα καταστήματά μας υπάρχουν ήδη ξεχωριστά τμήματα με την ένδειξη «χωρίς γλουτένη», με επιλογή προϊόντων πρωινού, σνακ, δημητριακά, ζυμαρικά, αλεύρι, γλυκίσματα και πολλά άλλα. Επιπλέον, θα θέλαμε να σας ενημερώσουμε ότι, βάσει νομοθεσίας, όποιος νοσεί από κοιλιοκάκη μπορεί πλέον να προμηθευτεί από τα super markets Χαλκιαδάκης σε οικονομικές τιμές τα ειδικά προϊόντα που έχουν εγκριθεί από τον ΕΟΠΥΥ και έχουν συνταγογραφηθεί. Τα συγκεκριμένα προϊόντα έχουν αυτοκόλλητο ή διάτρητο barcode ώστε να μπορείτε να τα προσκομίσετε μαζί με την απόδειξη στο ασφαλιστικό σας ταμείο και να αποζημιωθείτε από αυτό. Καθημερινά προσπαθούμε να κάνουμε τη ζωή μας ευκολότερη! Στα περισσότερα καταστήματά μας υπάρχουν ήδη ξεχωριστά τμήματα με την ένδειξη «χωρίς γλουτένη»...

> Η Αθήνα υποδέχεται τον Χαλκιαδάκη με μαντινάδες! Tο 3ο κατάστημα «Γεύσεις Κρήτης» άνοιξε τον Ιούλιο στο Περιστέρι συναντώντας πολλούς Κρητικούς και λάτρεις της κρητικής ΝΕΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΓΕΥΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ κουζίνας. Η «καυτή» Αθήνα υποδέχτηκε θερμά το κρητικό παντοπωλείο με μαντινάδες από τους πελάτες και πολλές απορίες όχι από τους Κρητικούς, αλλά κυρίως από τους φίλους της Κρήτης. Μερικές από τις ερωτήσεις που δεχτήκαμε χαμογελώντας ήταν: τι σημαίνει «σακάζω» τους χοχλιούς και εν πάση περιπτώσει πώς γίνεται, τι τυρί βάζουμε στα καλιτσούνια και ποια η διαφορά του καλιτσουνιού από το σκαλτσούνι... Προχωράμε μπροστά, ενωμένοι, στηρίζοντας ο ένας τον άλλον......γίναμε 1.030! Σε κάθε κατάσταση που φέρνει η ζωή έχουμε επιλογές - επιλογή να αντιμετωπίσουμε ό,τι μας δυσκολεύει, επιλογή να προσπεράσουμε ό,τι μας δυσκολεύει, επιλογή να λυγίσουμε σε ό,τι μας δυσκολεύει. Η οικογένεια Χαλκιαδάκη έχει αποδείξει ότι έχει δυνατό το κρητικό γονίδιο, που αγωνίζεται, που φροντίζει υπεύθυνα την οικογένεια και που κοιτάει μπροστά, ψάχνοντας την πρόκληση που θα φέρει το σύνολο πάνω από τις καταστάσεις. Μία τέτοια πρόκληση είναι οι δύσκολες μέρες που βιώνουμε και που εικάζεται ότι θα γίνουν δυσκολότερες. Σε αυτή την πρόκληση επιλέξαμε να γίνουμε ο δυνατός κρίκος, αποδεικνύοντας ότι «η ισχύς εν τη ενώσει». Έτσι προχωρήσαμε σε προσλήψεις φτάνοντας το δυναμικό του Ομίλου Χαλκιαδάκης στους 1.030 εργαζόμενους από 970 που ήμασταν την προηγούμενη χρονιά. Έγιναν προσλήψεις νέων σε μία προσπάθεια τονωτικής ένεσης στις ηλικίες 20-29, που μετά τις σπουδές τους το μέλλον έδειχνε άγονο. Επενδύουμε στη νέα γενιά και όλοι μαζί κοιτάμε μπροστά, με αισιοδοξία, γνωρίζοντας ότι όσο πιο ενωμένοι είμαστε τόσο πιο δυνατά στεκόμαστε στα πόδια μας. «Σε αυτή την πολύ δύσκολη συγκυρία η εταιρία Χαλκιαδάκης φροντίζει το προσωπικό της κάνοντας τους εργαζόμενους να νιώσουν για ακόμη μία φορά την ασφάλεια και τη δύναμη ενός κρητικού ομίλου, που ξέρει και ο ίδιος πως μεγάλη δύναμή του, εκτός από τους χιλιάδες πελάτες του, είναι και οι εργαζόμενοί του», όπως λέει η κυρία Χαλκιαδάκη. «Στέλνουμε ένα μήνυμα και προς τους εργαζόμενούς μας, αλλά και προς την ίδια την κοινωνία: στηρίζουμε ο ένας τον άλλον, είμαστε εδώ, τίποτε δεν αλλάζει και δεν έχουμε να φοβηθούμε τίποτε από τη δύσκολη κατάσταση που όλοι βιώνουμε». Στεκόμαστε γερά στα πόδια μας, αναπτυσσόμαστε και δυναμώνουμε. Θα τα καταφέρουμε. Εν τέλει, όλα είναι θέμα επιλογών και εμείς επιλέγουμε να κοιτάμε μπροστά, ενωμένοι, στηρίζοντας ο ένας τον άλλον. Γιατί είμαστε η μεγαλύτερη οικογένεια της Κρήτης! >

ΤΑΝΕΑΜΑΣ > Η δροσιά φαίνεται από... την ετικέτα Εμπνευσμένη από τον γαλάζιο ουρανό της Ελλάδας και τους κυματισμούς της θάλασσας της Κρήτης μας η νέα ετικέτα στο ΝΕΡΟ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ! Tο αγαπημένο σε όλους μας νερό Χαλκιαδάκης άλλαξε εμφάνιση! Μία νέα ετικέτα χαρακτηρίζει πλέον το νερό της σειράς προϊόντων Χαλκιαδάκης, εμπνευσμένη από τον γαλάζιο ουρανό της Ελλάδας και τους κυματισμούς της θάλασσας της Κρήτης μας. Το νερό Χαλκιαδάκης τυποποιείται στις κορυφαίες κρητικές επιχειρήσεις εμφιάλωσης και τηρούνται αυστηρά πρότυπα υγιεινής και ασφάλειας σε σύγχρονες μονάδες, ώστε να φτάσει στο τραπέζι του τελικού καταναλωτή με όλες τις εγγυήσεις για τη σταθερότητα και την ποιότητα του προϊόντος, σύμφωνα με τους κανονισμούς υγιεινής και ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τη νέα ετικέτα την βρίσκετε σε όλες τις φιάλες, στα 500 και 750 ml, όπως και στις συσκευασίες 1,5 και 2 λίτρων όλες οι φιάλες διατίθενται στα καταστήματά μας μονές ή σε εξάδες. Στην υγειά σας! Μας Scandalισε ο Στέλιος Παρλιάρος...Με lemon pie! O πολύ αγαπημένος μας Στέλιος Παρλιάρος βρέθηκε άλλη μία φορά κοντά μας να μας Scandalίσει με τη νέα γευστική πρόταση από την ΕΒΓΑ για το φετινό καλοκαίρι: βελούδινη γεύση λεμονιού, με σιρόπι λεμονιού, καραμελωμένα κομμένα αμύγδαλα με γεύση λεμόνι, τραγανά βουτυρένια κομμάτια μπισκότου και κομματάκια λεμονιού! Εμπειρία που πραγματικά, όπως την περιγράφει ο ίδιος ο δημιουργός της, «πλημμυρίζει από τη φρεσκάδα του λεμονιού, τα τραγανά βουτυρένια μπισκότα και τα υπέροχα lemon almond nougat. Η απόλυτη αρμονία γεύσεων!» Όσοι πελάτες είχαν την τύχη να βρίσκονται στο κατάστημά μας Max Αλικαρνασσού είδαν από κοντά την επίδειξη προετοιμασίας μιας lemon pie από τον Στέλιο Παρλιάρο και γεύτηκαν πρώτοι το ομώνυμο παγωτό με τη συνοδεία της απολαυστικής lemon pie. Εσείς, είστε έτοιμοι για ένα... Scandal?

Syoss event στη Σητεία! ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 > Oχι μία, αλλά δύο δροσερές γιορτές Syoss στήσαμε για όλους τους πελάτες μας στο κατάστημα Max Χαλκιαδάκης στη Σητεία στην καρδιά του καλοκαιριού! Το ειδικά καταρτισμένο προσωπικό της Syoss πάνω στις νέες τάσεις μόδας και περιποίησης στα μαλλιά έφερε τον εξοπλισμό τους στο κατάστημά μας, όπου μας συμβούλεψαν όλους για τη σωστή φροντίδα των μαλλιών μας και πρόσφεραν δωρεάν χτενίσματα σε άνδρες και γυναίκες. Τα προϊόντα Syoss προσφέρουν ιδανική φροντίδα και περιποίηση, κρατώντας στη θέση του ακόμα και το πιο απαιτητικό χτένισμα και θρέφοντας παράλληλα τα μαλλιά μας. Οι hairstylists της Syoss έδωσαν τον καλύτερο εαυτό τους και προσέφεραν συνολικά 60 τσάντες με προϊόντα Syoss σε διαγωνισμούς μέσω ραδιοφωνικού σταθμού και εντός καταστήματος, ενώ ο dj έδινε τον ρυθμό στις δημιουργίες τους και όλοι περάσαμε πραγματικά υπέροχα! Νέο επιτραπέζιο νερό... Πηγαίο Από την πηγή αποκλειστικά στα super markets Χαλκιαδάκης! Tα super market Χαλκιαδάκης σας παρουσιάζουν σε αποκλειστικότητα το νέο επιτραπέζιο νερό Πηγαίο! Ένα νέο προϊόν που ήρθε να μας ξεδιψάσει προσφέροντάς μας δροσιά, ενυδάτωση και αναζωογόνηση σαν να βρισκόμαστε στην πηγή που αναβλύζει! Ο άνθρωπος χρειάζεται απόλυτη ισορροπία σώματος και πνεύματος για να νιώθει ευεξία το νερό χρειάζεται απόλυτη ισορροπία στα συστατικά του για να είναι πραγματικά πολύτιμο. Το νέο επιτραπέζιο νερό Πηγαίο σας προσφέρει αυτή την πολύτιμη ισορροπία σε εξαιρετική τιμή! Το νερό Πηγαίο θα το βρίσκετε μόνο στα super markets Χαλκιαδάκης, σε μόνιμη προσφορά 5+1 δώρο και μόνιμα σε low price, τιμή έκπληξη: μόνο 1,29 η εξάδα, για πάντα! Νερό Πηγαίο, μία ποιοτική συνεργασία και αποκλειστική προσφορά, μόνο για τους πελάτες των super markets Χαλκιαδάκης! 15

Μια φωτογραφία - ένα ποίημα ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Χρώματα που τα κατέβαζαν άγγελοι!...κι ακόμη λουλούδια που χόρευαν Ευλογημένα χρώματα που τα κατέβαζαν άγγελοι Ζέφη Δαράκη Άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα Άνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσα με φλέβες που μου θύμιζαν άλλες αγάπες γυαλίζοντας στ αργό ψιχάλισμα, άνθη της πέτρας φυσιογνωμίες που ήρθαν όταν κανένας δε μιλούσε και μου μίλησαν που μ άφησαν να τις αγγίξω ύστερ απ τη σιωπή μέσα σε πεύκα σε πικροδάφνες και σε πλατάνια. Γιώργος Σεφέρης 16

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Κούκλες! Φθονώ την τύχη σας, προνομιούχα πλάσματα, κούκλες ιαπωνικές. Κομψά, ρόδινα μέλη, πλαστικές γραμμές, μεταξωτά, διαφανή ρούχα. Κ. Καρυωτάκης 17

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Ορίζοντες παντού. Και μπροστά μας ο ουρανός Λουλούδια εξαίσια Θα σου φέρω απ' τα βουνά λουλούδια εξαίσια, κλέλιες, ζουμπούλια και βελανίδια γεράνια, κι ένα κοφίνι φιλιά. Πάμπλο Νερούντα Έπος Φύλλα δέντρου Φτερά πουλιού Άνεμος Έπειτα θάλασσα Κύματα Χρόνος γαλάζιος Ορίζοντες παντού Και μπροστά μας Ο ουρανός Γιώργος Σαραντάρης 18

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Κ' έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός... Άπλωνα, θάλασσα... Άπλωνα, θάλασσα, τα χέρια παντού, Ζητώντας απ' όλα βοήθεια κι αγάπη. Όλα μου έδωσαν. Κ' εκτός από τον ομιλούντα σου φλοίσβο και τον ρυακίζοντα ουρανό, η ψυχή μου πήρε απ' όλα, θησαύρισε πράγματα. Κ' έγινε ομοίωση, σώμα μικρό του παντός. Η φωνή του φωνή μου, φως μου το φως του. Η ψυχή μου, ο κόσμος που γίνεται λόγος. Η ψυχή μου, ο λόγος που γίνεται κόσμος. Νικηφόρος Βρεττάκος 19

ΦωΤΟΓρΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ Έχω δει τον ουρανό με τα μάτια μου Έχω δει τον ουρανό με τα μάτια μου Με τα μάτια μου άνοιξα τα μάτια του Με τη γλώσσα μου μίλησε Γίναμε αδελφοί και κουβεντιάσαμε Στρώσαμε τραπέζι και δειπνήσαμε Σαν να ήταν ο καιρός όλος μπροστά μας Και θυμάμαι τον ήλιο που γελούσε Που γελούσε και δάκρυζε θυμάμαι Κυρίες και κύριοι: το άλογο. Γιώργος Σαραντάρης

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Πού σ αυτόν τον πλατύ κόσμο ο άνθρωπος μπορεί να βρει ευγένεια χωρίς έπαρση, Φιλία χωρίς φθόνο, ομορφιά χωρίς ματαιοδοξία; Εδώ όπου η χάρη πλέκεται με το σφρίγος των μυώνων και η δύναμη περιορίζεται από την ευγένεια. Υπηρετεί χωρίς δουλικότητα μάχεται χωρίς έχθρα. Δεν υπάρχει τίποτα τόσο δυνατό, τίποτα λιγότερο βίαιο δεν υπάρχει τίποτα τόσο γρήγορο, τίποτα πιο υπομονετικό. Ronald Duncan 21

ΠΑΡΑΔΟΣΗ Οι «ζαχαρωτές μαντινάδες» της Κρήτης ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦωΤΟΓρΑΦΙΕΣ: ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ Κι όμως! Αυτό το ταπεινό γλύκισμα των φτωχών αποτελούσε έναν εξαιρετικό συνδυασμό της τοπικής παράδοσης και της τεχνολογίας. Χωρίς τις ιδέες της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής θα ήταν αδύνατο να παρασκευαστεί στη μορφή που το γνωρίσαμε. Και χωρίς την τυπογραφική επανάσταση, που εμφανίστηκε στην Κρήτη μετά τη δεκαετία του 1870, δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό. Εκατομμύρια τέτοια γλυκίσματα παρασκευάστηκαν, πουλήθηκαν και καταναλώθηκαν στην Κρήτη για πολλές δεκαετίες, μέχρι το 1970 περίπου. Εκατομμύρια μαντινάδες ακούστηκαν, τα πανηγύρια μας απέκτησαν το πιο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα, κι οι παλιότερες γενιές διασκέδασαν με μια στοιχειώδη μορφή οιωνοσκοπίας: προσπαθούσαν ν' ανακαλύψουν κρυμμένα νοήματα στη μαντινάδα που τους λάχαινε! 24

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015

ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ό ταν μιλούμε σήμερα για μαντινάδες εννοούμε το γνωστό ποιητικό είδος της Κρήτης, που συνεχίζει να γνωρίζει μέρες ακμής. Για τους Κρητικούς του 20ού αιώνα, όμως, (μέχρι το 1970 περίπου) μαντινάδες ήταν και τα μικρά πολύχρωμα γλυκίσματα που παράγονταν και καταναλώνονταν κατά χιλιάδες στο νησί. Ήταν μικρές ζαχαρωτές λιχουδιές χρωματισμένες με χρώματα ζαχαροπλαστικής και τυλιγμένες σαν δακτυλίδια γύρω από επίσης χρωματιστούς χάρτινους άξονες σε σχήμα και μέγεθος οδοντογλυφίδας. Οι άξονες αυτοί δεν ήταν τίποτ' άλλο από λεπτά χαρτιά γραφής σφιχτοτυλιγμένα ώστε να σχηματίζουν λεπτότατους κυλίνδρους. Όταν έτρωγε κανείς το γλύκυσμα και ξετύλιγε το χαρτάκι μπορούσε να διαβάσει μια μαντινάδα τυπωμένη στη μια του όψη. Οι ομοιοκατάληκτοι δεκαπεντασύλλαβοι στίχοι, γραμμένοι πάντα στην κρητική διάλεκτο, έδωσαν την ονομασία στο γλύκισμα: Μαντινάδα! Για πολλές δεκαετίες κυριαρχούσαν στα κρητικά πανηγύρια. Ήταν το πιο γνωστό κέρασμα, το πιο χαριτωμένο παιγνίδι, η πιο αυθόρμητη διασκέδαση της εποχής, στην οποία μπορεί να ανιχνεύσει κανείς σήμερα στοιχειώδεις μορφές οιωνοσκοπίας και μαντικής. Κανείς δεν ήξερε ποια μαντινάδα θα του τύχαινε πριν σπάσει το ζαχαρένιο περιτύλιγμά της και τη διαβάσει. Γυναίκες από τους Αποστόλους Πεδιάδος που "αναβίωσαν" τον τρόπο παρασκευής ζαχαρωτών μαντινάδων σε εκδήλωση των Πολιτιστικών Συλλόγων Πεδιάδας, στο "Κτήμα Καλαθάκη". Σήμερα είναι γνωστά σε όλον τον κόσμο τα κινέζικα «μπισκότα της τύχης» (fortune cookies) που προσφέρονται στα κινέζικα εστιατόρια της Δύσης στο τέλος κάθε γεύματος. Μέσα στο μπισκότο είναι κρυμμένο ένα μήνυμα γραμμένο σε λεπτό χαρτί, κάτι σαν πρόβλεψη για την τύχη του πελάτη. Τίποτα περισσότερο, δηλαδή, απ' ό,τι έκαναν κάποτε οι δικές μας ζαχαρωτές μαντινάδες. Κι επειδή η κάθε συνήθεια είναι προσαρμοσμένη στην ψυχοσύνθεση του λαού που τη δημιουργεί, οι κρητικές μαντινάδες ήταν συνήθως αμφίσημοι ποιητικοί χρησμοί που ερμηνεύονταν όχι μόνο από τους αποδέκτες, αλλά και από τον περίγυρό τους, την παρέα δηλαδή. Ας δούμε, όμως, τι είναι τα περίφημα κινέζικα «μπισκότα της τύχης». Πολλά έχουν γραφτεί κατά καιρούς γι' αυτήν την παράξενη συνήθεια, που όπως φαίνεται... μόνο κινέζικη δεν είναι! Στη σχετική αρθρογραφία αναφέρεται πως είναι εφεύρημα κάποιου επιχειρηματία, ο οποίος τα εμπνεύστηκε από ένα παλιό γιαπωνέζικο έθιμο. Στη χώρα του ανατέλλοντος ηλίου ζυμώνουν την πρώτη μέρα του χρόνου στρογγυλά μπισκότα με την ονομασία sujura senbei πιστεύοντας ότι φέρνουν τύχη. Κάποιος, λοιπόν, σκέφτηκε να μεταφέρει τη συνήθεια 26

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Ένα πανέρι μαντινάδες! 27

ΠΑΡΑΔΟΣΗ στα φημισμένα γιαπωνέζικα ιερά, στους ναούς όπου συναθροίζονται χιλιάδες άνθρωποι. Έτσι άρχισε η διάθεση μπισκότων με γρίφους και ρητά έξω από τους ναούς και στη συνέχεια κάποιος επιχειρηματίας από την Αμερική τα... βάφτισε κινέζικα και άρχισε η βιομηχανική τους παραγωγή. Μια εταιρεία παραγωγής στο Μπρούκλιν της Αμερικής κατασκευάζει και διαθέτει σήμερα 4,5 εκατομμύρια τέτοια μπισκότα τη μέρα! Οι δικές μας ζαχαρωτές μαντινάδες Διασκέδαση, παιγνίδι, αλλά και στοιχειώδης μαντική, που γνώρισε ημέρες μεγάλης δόξας και χάθηκε ξαφνικά, μέσα σε λίγα χρόνια, στις αρχές της δεκαετίας του 1970. Κανείς δεν ξέρει πώς και πότε ξεκίνησε, κανείς δεν ξέρει πώς χάθηκε. Ξέρομε μόνο πως από τη δεκαετία του 1920 μέχρι το 1970 περίπου τυπώθηκαν, πουλήθηκαν και καταναλώθηκαν εκατομμύρια «μαντινάδες» σε όλο το νησί. Εργαστήρια ζαχαροπλαστικής δούλευαν νύχτα και μέρα, ειδικευμένοι τεχνίτες μάλασσαν τη ζάχαρη με το δραγάντι, νεαρές κοπέλες τύλιγαν σφιχτά με τις παλάμες των χεριών τους χιλιάδες τυπωμένα χαρτάκια! Δυστυχώς είναι πολύ αργά πια για να γραφτεί ολοκληρωμένα η ιστορία της ζαχαρωτής μαντινάδας. Ελάχιστοι παλιοί τεχνίτες Πάνω: Τυλίγοντας χαρτάκια με μαντινάδες. Η κυρία Θεανώ Μεταξά. Κάτω: Ζυμώνοντας ζάχαρη στο ζαχαροπλατείο Μεταξά, στο Ηράκλειο (δεκαετία 1960). Αριστερά ο κ. Γιάννης Φραγκάκης. είναι ακόμη στη ζωή και, σίγουρα, απουσιάζουν οι πρωτεργάτες απουσιάζουν, δηλαδή, οι εμπνευστές του ζαχαρωτού, οι επιχειρηματίες που ασχολήθηκαν με αυτό, οι άνθρωποι που είχαν μνήμες από παλιότερες εποχές, από τις πρώτες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, τότε που, κατά πως φαίνεται, είχε αρχίσει να διαδίδεται ευρύτατα το έθιμο. Ασχοληθήκαμε για πρώτη φορά με τις ζαχαρωτές μαντινάδες στις αρχές της δεκαετίας του 1990, σ' ένα σχετικά σύντομο σημείωμά μας, τυπωμένο στο βιβλίο «Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα». Ήταν, ίσως, το έναυσμα για το ξεσκάλισμα της μνήμης. Αναζητήθηκαν οι παλιές συνταγές, αναζητήθηκε και η βασική πρώτη ύλη, αυτή που έδινε την πλαστικότητα στην «μαντινάδα», ένα κόμμι με την ονομασία δραγάντι (το γνωστό comme adraganthe της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής). Η πρώτη που επιχείρησε τότε (μέσα δεκαετίας του 1990) την αναβίωση της ζαχαρωτής μαντινάδας ήταν η κυρία Θεανώ Μεταξά. Κατάφερε να παρασκευάσει με επιτυχία το ξεχασμένο ζαχαρωτό και να το προσφέρει σε διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις ως ξεχασμένη λιχουδιά της τοπικής μας παράδοσης. 28

Τα κρητικά ζαχαροπλαστεία είχαν γράψει τη δική τους σελίδα στην ντόπια οικονομική και κοινωνική ιστορία. Η αρχική ιδέα της μαντινάδας φαίνεται να πηγάζει από τις ζαχαροπλαστικές τεχνικές. Στη μέση δεξιά, ο Γιάννης Φραγκάκης γύρω στο 1953, δεκατριάχρονος τότε. Κρατά τούρτα σε σχήμα ανεμόμυλου πλασμένη με ζάχαρη και δραγάντι. ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Ιστορία χαμένη στα ζαχαροπλαστεία του 19ου αιώνα Ηιστορία της ζαχαρωτής μαντινάδας φαίνεται να ξεκινά στα εργαστήρια των επαγγελματιών ζαχαροπλαστών της Κρήτης κάπου προς τα τέλη του 19ου αιώνα. Ήταν η εποχή ωρίμανσης της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής, οι καταναλωτές των αστικών κέντρων αναζητούσαν προϊόντα που να ταιριάζουν με τις νέες ταυτότητες που δομούνταν εκείνη την εποχή στο νησί. Μια διαρκώς αναπτυσσόμενη αστική τάξη αποτελούμενη από μεγαλοκτηματίες και εμπόρους επέβαλε τα πρότυπά της, έχοντας στραμμένο το βλέμμα στη Δύση. Τα νέα γαστριμαργικά πρότυπα ήταν κυρίως γαλλικά ή, γενικότερα, ευρωπαϊκά, γαλλικά γλυκίσματα και γερμανικές μπύρες διαφημίζονταν στα αστικά κέντρα του νησιού, τα πλοία που συνέδεαν τα μεγάλα λιμάνια με το Τριέστι και τη Σμύρνη δεν έφερναν μόνον επιβάτες, αλλά και εμπορεύματα. Και έπιπλα ευρωπαϊκά για τις μεγαλοαστικές οικογένειες. Και ιδέες! Η σχεδόν ακμαία τάξη των μεγαλοκτηματιών και εμπόρων επιχειρούσε την πολιτιστική αποστασιοποίηση από κάθε τι που της θύμιζε Ανατολή. Αυτή η νέα εποχή αποτυπώθηκε πρωτίστως στην αστική αρχιτεκτονική με λαμπρά κτήρια που στόλισαν κυρίως τα μεγάλα αστικά κέντρα, τα Χανιά και το Ηράκλειο. Οι νέες τεχνικές της ζαχαροπλαστικής έρχονταν κι αυτές από τη Δύση. Το πρώτο ζαχαροπλαστείο αυτού του τύπου άνοιξε στο Ηράκλειο, και άνοιξε πολύ νωρίς, στα χρόνια της Αιγυπτιοκρατίας, το 1832 ή το 1833 ανήκε στον Γεώργιο Μεταξά, που είχε έρθει από την ελεύθερη Ελλάδα, από τη Σύρο. Οι μυημένοι στη γαλλική και γενικότερα στην ευρωπαϊκή ζαχαροπλαστική τεχνίτες δημιουργούσαν γλυπτική με ζάχαρη, έφτιαχναν διάφορα σχήματα, παρουσίαζαν παρασκευάσματα και γεύσεις προσαρμοσμένα στις απαιτήσεις της νέας εποχής. 29

Η μαστόρισσα της ζαχαρωτής μαντινάδας! Φωτογραφίες από το ζαχαροπλαστείο Μεταξά. Δεξιά η Χρυσούλα Φραγκάκη. Από μικρή ειδικεύτηκε να ζυμώνει και να πλάθει μαντινάδες. Κι όταν χρειάστηκε να αποχωρήσει από τη δουλειά της, ανέλαβε να τις φτιάχνει στο σπίτι της! Τίποτα το περίπλοκο δεν είχαν οι ταπεινές ζαχαρωτές μαντινάδες ένα λεπτό φτηνό χαρτί κι ένα βωλαράκι ζάχαρη. Είχαν, όμως, κι αυτές το μυστικό τους. Κι αυτό το μυστικό λεγόταν δραγάντι! Χωρίς αυτήν την πρώτη ύλη της επαγγελματικής ζαχαροπλαστικής, αυτό το ευρύτατα διαδεδομένο κόμμι που μαλασσόταν με τη ζάχαρη και της προσέδιδε πλαστικότητα, δεν μπορούσε να παρασκευαστεί ζαχαρωτή μαντινάδα. Είναι πολύ ενδιαφέρουσα η ιδέα του αρχικού εμπνευστή: συνδύασε με έναν πολύ ευρηματικό τρόπο την τεχνολογία με την παράδοση. Η μαντινάδα ήταν το πιο διαδεδομένο ποιητικό είδος της Κρήτης όπου και να πήγαινε κανείς μαντινάδες θα άκουγε. Γνωμικές, ερωτικές, σκωπτικές... Υπήρχε, όμως, κι άλλο ένα σπουδαίο μυστικό, κι αυτό παρμένο από την τεχνολογία της εποχής: η τυπογραφία! Χωρίς τυπογραφικά πιεστήρια δεν θα μπορούσε να εξελιχθεί η παράδοση της ζαχαρωτής μαντινάδας. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, η τυπογραφία άργησε πολύ να διαδοθεί στην Κρήτη λόγω των ειδικών συνθηκών που επικρατούσαν στο νησί (Οθωμανοκρατία, διαρκείς επαναστάσεις). Σήμερα ξέρομε πως υπήρχε τυπογραφείο από τα χρόνια της Αιγυπτιοκρατίας (1830-1840), τότε που οι τοπικές αρχές τύπωναν τη δίγλωσση (επίσημη) εφημερίδα τους. Όμως, αυτό το τυπογραφείο εξαφανίστηκε κατά τρόπο που δεν καταγράφεται στις γνωστές ιστορικές πηγές. Στα επόμενα χρόνια εμφανίζονταν σποραδικά τυπογραφικές εγκαταστάσεις, όπως έγινε με το φορητό τυπογραφείο του Μεγάλου Σηκωμού του 1866. ωστόσο, η μεγάλη τυπογραφική επανάσταση παρατηρήθηκε κατά τη δεκαετία του 1880 τότε λειτούργησαν οργανωμένα εργαστήρια, όπως των αδελφών Αλεξίου στο Ηράκλειο, του Καλαϊτζάκη στο ρέθυμνο κ.α. Δεν τύπωναν μόνο εφημερίδες και βιβλία, αλλά αναλάμβαναν πολλών ειδών εκτυπώσεις. Κάποιος, λοιπόν, άγνωστο πού και πότε, τύπωσε σε κάποιο φύλλο χαρτιού τις πρώτες μαντινάδες! Ο ρόλος των εγγράμματων: «Έλα, παιδί μου, να μου διαβάσεις κι εμένα τη μαντινάδα μου» Απ' ό,τι φαίνεται, οι μαντινάδες που τυλίγονταν σε ζαχαρωτά δακτυλίδια ήταν κυρίως ερωτικές. Οι νέες γενιές των Κρητικών είχαν αρχίσει να μορφώνονται. Από τα οργανωμένα σχολεία που ιδρύθηκαν από τις Χριστιανικές Δημογεροντίες μετά το 1858 αποφοίτησαν άνθρωποι εξοικειωμένοι με τη γραφή και την ανάγνωση και στο πέρασμα του χρόνου άρχισαν να λειτουργούν ακόμη και σχολεία θηλέων, τα περίφημα παρθεναγωγεία, ένα από τα οποία, «το τρίτο χριστιανικό παρθεναγωγείο», μας περιέγραψε με τόσο παραστατικό τρόπο η Έλλη Αλεξίου. Οι ταπεινές ζαχαρωτές μαντινάδες απευθύνονταν σε εγγράμματες κοινωνίες. ωστόσο, οι παλιοί θυμούνται ακόμη τις αγράμματες γριούλες των κρητικών χωριών που οιωνοσκοπούσαν κι αυτές πάνω στα μικρά πολύχρωμα χαρτάκια. Καλούσαν τους νεότερους της παρέας: «έλα, παιδί μου, να μου διαβάσεις κι εμένα τη μαντινάδα μου». Και φυσικά, η ανάγνωση (ή μάλλον απαγγελία) ήταν δημόσια. Η κάθε μαντινάδα προσφερόταν για σχολιασμό. Κατά τη δεκαετία του 1920 οι μαντινάδες ήταν αρκετά διαδεδομένες στο Ηράκλειο, όπως τουλάχιστον γνωρίζομε από διάφορες προφορικές πηγές. Πλανόδιοι μικροπωλητές γυρνούσαν τις γειτονιές και διαλαλούσαν τις πραμάτειες τους. Ήταν 30

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 οι ίδιοι που κάθε Μάη φορτώνονταν μάτσα με φρέσκα ροβίθια και τα πουλούσαν, οι ίδιοι που διαλαλούσαν κατά καιρούς σποράκια και πασατέμπους. Έβαζαν τις ζαχαρωτές μαντινάδες σε μικρά χωνάκια, συνήθως φτιαγμένα από παλιές εφημερίδες, δέκα ή είκοσι στο κάθε χωνάκι. Σε κάποιες περιοχές του νησιού, στα χωριά του Σελίνου για παράδειγμα, οι μαντινάδες αγοράζονταν από τα ζαχαροπλαστεία και προσφέρονταν ως κεράσματα στα σπίτια μαζί με ξηρούς καρπούς, καρύδια κι αμύγδαλα. Μόλις έμπαινε κάποιος στο σπίτι, τον περίμενε το απέριττο κέρασμα: μια ρακή και μια μαντινάδα! Στα μέσα της ίδιας δεκαετίας (1920) φαίνεται πως άρχισαν να παρατηρούνται κάποιες αλλαγές στο περιεχόμενο των μαντινάδων. Οι πλανόδιοι μικροπωλητές που περιφέρονταν στις γειτονιές των προσφύγων διαπίστωσαν πολύ γρήγορα τη νοσταλγία των ανθρώπων αυτών για τους τόπους τους. Τότε φαίνεται πως τυπώθηκαν για πρώτη φορά δίστιχα με πατριωτικό περιεχόμενο, στίχοι που πυροδοτούσαν τη νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες και την ελπίδα του γυρισμού, αλλά η συνήθεια δεν επικράτησε. Σε σακιά των 40 οκάδων! Σκηνή από κρητικό ανοιξιάτικο πανηγύρι, δεκαετία 1970 (Άγιος Γεώργιος Μεσάδας, Κασταμονίτσα, δίπλα στο αυτοσχέδιο υπαίθριο καφενείο). Από το ζαχαροπλαστείο Μυλωνάκη στα Χανιά πουλήθηκαν εκατομμύρια μαντινάδες από το 1925 μέχρι το 1952, όταν το διηύθυνε ο πατέρας του σημερινού ιδιοκτήτη. Όπως είπε ο ίδιος στον φίλο λαογράφο κ. Σταμάτη Αποστολάκη, το δικό τους εργαστήρι δεν παρασκεύαζε μαντινάδες. Τις αγόραζε μέσα σε μεγάλα λευκά σακιά των 40 οκάδων (!) και τις μεταπωλούσε. Ο προμηθευτής δεν είναι γνωστός, ίσως κάποιο εργαστήρι της Αθήνας, όπως θυμάται ο κ. Μυλωνάκης. Η πληροφορία φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα. Δεν ξέρομε αν πράγματι υπήρχαν εργαστήρια στην Αθήνα που να ασχολήθηκαν με κρητικές μαντινάδες, αν και δεν αποκλείεται καθόλου, η ζήτηση δημιουργεί την παραγωγή (ας θυμηθούμε πως τα ελληνικότατα τουριστικά ευζωνάκια κατασκευάζονται σήμερα σε χώρες της Άπω Ανατολής). Δεν αποκλείεται, όμως, να τις προμηθεύονταν και από τα οργανωμένα εργαστήρια του Ηρακλείου, όπου υπήρχε ολόκληρη γραμμή παραγωγής ζαχαρωτών μαντινάδων. Ο ιδιοκτήτης του καταστήματος Τζεδάκη στα Χανιά, που κι αυτό, όπως και το προηγούμενο, έχει δημιουργήσει μεγάλη παράδοση με τα προϊόντα του, θυμάται πως πουλούσαν μαντινάδες πριν από το 1940 και μέχρι τη δεκαετία του 1970. Όλοι συμφωνούν πως η μεγάλη κάμψη στην παραγωγή παρατηρήθηκε εκείνην ακριβώς την εποχή: αρχές της δεκαετίας του 1970. «Δάκτυλος» της Χούντας; Όταν ασχοληθήκαμε για πρώτη φορά με την παράδοση της ζαχαρωτής μαντινάδας είχαμε ακούσει πολλές απίθανες πληροφορίες για τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ήρθε το τέλος ενός προϊόντος που είχε γνωρίσει μέρες μεγάλης ακμής και είχε διαδοθεί από τη μιαν άκρα της Κρήτης μέχρι την άλλη. Τότε, αρχές της δεκαετίας του 1990, μας είχε πει κάποιος τεχνίτης που δούλευε σε μεγάλο εργαστήρι του Ηρακλείου ότι «οι μαντινάδες απαγορεύτηκαν και γι' αυτό σταμάτησαν». Την εποχή εκείνη η τεχνική της μαντινάδας είχε διαδοθεί στα χωριά και πολλοί πανηγυράδες παρασκεύαζαν οι ίδιοι τα ζαχαρωτά που πουλούσαν σε αυτοσχέδια εργαστήρια. Σύμφωνα με τον πληροφορητή μας (Γ. Μ. από το Ηράκλειο), κάποιοι δεν αρκούνταν στο ερωτικό περιεχόμενο της μαντινάδας, αλλά τύπωναν στιχάκια με πολιτικά υπονοούμενα τα οποία στρέφονταν ευθέως εναντίον του καθεστώτος, δηλαδή της χούντας των συνταγματαρχών που είχε καταλάβει την εξουσία από τον Απρίλη του 1967 με στρατιωτικό πραξικόπημα. Σύμφωνα με τον ίδιο πληροφορητή, γύρω στο 1970-1972 ένας αξιωματούχος της χούντας είχε καλέσει τους ιδιοκτήτες των μεγάλων ζαχαροπλαστείων του 31

ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ηρακλείου στο γραφείο του, είχε καλέσει μαζί και τους ιδιοκτήτες των τυπογραφείων που τύπωναν μαντινάδες, δεν ήταν δύσκολο για τη Χούντα να επιβάλει μια τέτοια απαγόρευση. Αν και η πληροφορία αυτή δεν διασταυρώθηκε από άλλες πηγές, δεν αποκλείεται να απηχεί αλήθεια κάποιας μορφής. Άλλωστε, πολλές φορές μια φαινομενικά αθώα μαντινάδα μπορούσε να πει πολύ περισσότερα από τον ευθύ πολιτικό λόγο. Και, φυσικά, να έχει πολύ μεγαλύτερη απήχηση. Ποιος δεν θυμάται τη γνωστή μαντινάδα που δημοσιεύτηκε από σκιτσογράφο σε αθηναϊκή εφημερίδα και ήταν αυτή που αποδόμησε ουσιαστικά ολόκληρο το δημοψήφισμα του Παπαδόπουλου; Ανάθεμά το για κουτί και να γενεί ρημάδι να βάνεις όχι το πρωί να βγάνει ναι το βράδυ! Τα ερωτηματικά που γεννούνται σχετικά με το τέλος της παράδοσης που είχαν δημιουργήσει αυτά τα γλυκίσματα είναι πολλά: Αν υπήρχε εμφανής απαγόρευση, τότε οι μαντινάδες θα επανεμφανίζονταν θριαμβευτικά μετά το 1974 και την πτώση της Χούντας. Αλλά, αν υπήρξε πράγματι απαγόρευση, αυτή δεν θα ήταν εμφανής, δεν θα γινόταν ευρύτερα γνωστή... Τυπωμένο μονόφυλλο με μαντινάδες, διαστάσεων 35 Χ 50 εκατοστά, από τη συλλογή της κυρίας Θεανώς Μεταξά. Περιέχει 140 δίστιχα. Τα τυπογραφεία Κατά τη δεκαετία του 1950 οι μαντινάδες τυπώνονταν σε χρωματιστό, φτηνό και λεπτό χαρτί γραφής των 60 γραμμαρίων, του εργοστασίου Λαδόπουλου (Πάτρα), διαστάσεων 50 Χ 70 εκατοστών. Τυπώνονταν σε επίπεδα πιεστήρια και στη συνέχεια κόβονταν με κοπτικές μηχανές σε μικρά χαρτάκια πλάτους ενός και μήκους δέκα εκατοστών. Το κάθε φύλλο περιείχε περίπου 300 μαντινάδες! Ο κ. Κώστας Καζανάκης, γόνος γνωστής τυπογραφικής οικογένειας και σημερινός επιχειρηματίας (ιδιοκτήτης λιθογραφικού εργοστασίου), είχε αναλάβει κατά τη δεκαετία του 1950, παιδί ακόμη, τις εκτυπώσεις των μαντινάδων στο εργαστήρι της οικογένειάς του, στην οδό Κόσμων στο Ηράκλειο. Σύμφωνα με 32

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Ο κ. Κώστας Καζανάκης, ιδιοκτήτης λιθογραφικής επιχείρησης (ΤΥΠΟΚρΕΤΑ). Κατά τη δεκαετία του 1950, παιδί ακόμη, τύπωνε σε πιεστήριο διαστάσεων 0,50 Χ0,70 μ. τα φύλλα με τις μαντινάδες. Στις άλλες φωτογραφίες: εργαζόμενοι στο τυπογραφείο (δεκαετία 1960). τον ίδιο, κάθε φορά τύπωνε πάνω από 1.000 φύλλα! Συχνά και πάνω από 3.000! Ούτε λίγο ούτε πολύ, πάνω από 1.000.000 μαντινάδες! Και αυτό γινόταν πολλές φορές τον χρόνο. Απίστευτες ποσότητες, εξωπραγματικές. Σύμφωνα με τον κ. Καζανάκη, οι περισσότεροι πελάτες τους εκείνα τα χρόνια ήταν κάτοικοι μακρινών χωριών. Προέρχονταν κυρίως από τα χωριά του Καστελλίου (ανέφερε χαρακτηριστικά την Κασταμονίτσα και το Αβδού, όπου υπήρχε ένας γνωστός παρασκευαστής με το όνομα Γερώνυμος), τα χωριά του Αρκαλοχωρίου, του Πύργου, των Μοιρών και άλλων περιοχών. Είναι γνωστό, ακόμη, ότι στους Αποστόλους υπήρχαν αυτοσχέδια εργαστήρια που έπλαθαν μαντινάδες και τις πουλούσαν σε πανηγύρια των κοντινών χωριών. Πριν από δύο χρόνια, μάλιστα, γυναίκες απ' αυτό το χωριό έκαμαν επίδειξη κατασκευής μαντινάδων σε εκδήλωση παραδοσιακής γαστρονομίας που έγινε στο Κτήμα Καλαθάκη. Μαντινάδες τύπωναν και άλλα τυπογραφεία, κυρίως των αδελφών Αλεξίου, πάλι σε χρωματιστό χαρτί. Φαίνεται, όμως, ότι εκτυπώσεις αναλάμβαναν και μικρότερα τυπογραφεία με πιεστήρια μικρότερων διαστάσεων. Το τυπωμένο φύλλο της συλλογής της κυρίας Θεανώς Μεταξά έχει διαστάσεις 35 Χ 50 εκατοστά και περιέχει 140 μαντινάδες. Ο τελευταίος τεχνίτης. Η άνθηση της τοπικής βιοτεχνίας και η οικονομική ανάπτυξη της Κρήτης Ο κ. Γιάννης Φραγκάκης, 76 χρονών σήμερα, είναι ένας από τους τελευταίους ζαχαροπλάστες που ασχολήθηκαν με τη ζαχαρωτή μαντινάδα και γνώρισε πολύ καλά τα ζαχαροπλαστικά εργαστήρια του μετακατοχικού Ηρακλείου. Για πρώτη φορά εργάστηκε το 1953, δεκατριών χρονών παιδί, στο εργοστάσιο Με- 33

ΠΑΡΑΔΟΣΗ ταξά. Ήταν η εποχή της μεγάλης ακμής της μαντινάδας. Αλλά εκείνη που είχε ήδη πολύ μεγαλύτερη εμπειρία ήταν η αδερφή του, 86 χρονών σήμερα. Δούλευε κι εκείνη στου Μεταξά κι είχε ως κύρια εργασία της τη μαντινάδα. Ο κ. Φραγκάκης δούλεψε σε πολλά εργαστήρια, μέχρι που κατέληξε στο δικό του, στη Μασκωτίτσα του Πόρου, στο Ηράκλειο, ζαχαροπλαστείο που λειτουργεί και σήμερα. Οι αναμνήσεις του από τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες της κοινωνικής και της οικονομικής ιστορίας της πόλης. Δεν ήταν μόνο οι απίστευτες ποσότητες των ζαχαρωτών μαντινάδων που παρασκευάζονταν. Ήταν μια μεγάλη σειρά προϊόντων που παρασκευάζονταν στα τοπικά εργαστήρια και σηματοδότησαν την ανάπτυξη της βιοτεχνικής παραγωγής. Η οικονομία στηρίχτηκε σε ντόπια χέρια, ελάχιστα αγαθά εισάγονταν τότε. Υπήρχαν εργαστήρια, όπως του Τσικουράκη στο Πανάνειο και του Κατσούγκρη στο Καμαράκι, που ασχολούνταν αποκλειστικά με τα γλυκά κουταλιού, άλλο σπουδαίο είδος της τοπικής ζαχαροπλαστικής. Μεγάλες ποσότητες φρούτων τοπικής παραγωγής οδηγούνταν σ' αυτά (και σε άλλα) εργαστήρια. Ο κ. Φραγκάκης Ο κ. Γιάννης Φραγκάκης. Δούλεψε σε πολλά ζαχαροπλαστεία και κατέληξε στο δικό του, τη Μασκωτίτσα του Πόρου. εξελίχτηκε σε μαέστρο των γλυκών κουταλιού και ξενυχτούσε στα παραπάνω εργαστήρια κατά τον καιρό της παραγωγής. Κι οι μαντινάδες; «Μην τα ρωτάς! Με το τσουβάλι τις πουλούσε ο Μεταξάς, εκεί δούλευα εγώ, το εργοστάσιο βρισκόταν στο Λάκκο, κοντά στο σημερινό Υγειονομικό. Έρχονταν από τα χωριά και φορτώνανε. Μαντινάδες έφτιαχναν όλα τα οργανωμένα εργοστάσια του Ηρακλείου, εμείς, ο Κιούλπαλης, ο Μπαλαμούτσος, πολλοί... Κι όταν έφυγε η αδελφή μου από το εργαστήριο την παρακάλεσε το αφεντικό να μη σταματήσει τη δουλειά. Έστησε κι αυτή εργαστήρι στο σπίτι της κι έκανε μόνο μαντινάδες...» Ο πωλητής (πανηγυράς) Ο κ. Νίκος Ανδριανάκης, φωτογράφος και ανθοπώλης σήμερα, υπήρξε κατά τη δεκαετία του 1960 πωλητής μαντινάδων. Τις αγόραζε ο ίδιος από τα ζαχαροπλαστεία του Ηρακλείου και τις συσκεύαζε σε χωνάκια των δέκα ή των δεκαπέντε. Σε ηλικία οκτώ χρονών είχε ήδη δημιουργήσει την πρώτη του αυτοσχέδια επιχείρηση, αφού γυρνούσε στα πανηγύρια της ανατολικής Πεδιάδας και πουλούσε το εμπόρευμά του. Μαζί με τις μαντινάδες διέθετε και άλλα είδη, όπως καραμέλες, στραγάλια και πασατέμπους. - Άρχισα με τους πασατέμπους στο χωριό μου, την Κασταμονίτσα, σε ηλικία μόλις έξι χρονών. Γύριζα και τους πουλούσα σε χωνάκια, στο κάθε χωνάκι που έφτιαχνα με εφημερίδες έβαζα κι από ένα κρασοπότηρο πασατέμπους. Τα άλλα παιδιά μου βγάλανε τραγούδι: «Πασατέμπους, αστραγάλια που πουλεί το Νικολιό δυο δεκάρες το χωνάκι, μα και πάλι είν' ακριβό». Με τις μαντινάδες καταπιάστηκε δυο χρόνια μετά. Όλο κι όλο το «κατάστημα» ήταν ένα ξύλινο κιβώτιο από ρέγγες, καθαρισμένο καλά και ντυμένο με μπλε χαρτί, απ' αυτό που ντύνανε τότε τα τετράδια και τα βιβλία. Περνούσε ένα πλατύ κορδόνι (λουρί) στις στενότερες πλευρές, το κρεμούσε στο σβέρκο του και περιφερόταν στα πανηγύρια διαλαλώντας το εμπόρευμα: «Μαντινάδες... Τυχερές, καλορίζικες. Με μια μαντινάδα μαθαίνεις την τύχη σου». Ο ίδιος θυμάται: - Ήταν απερίγραπτη η χαρά των κοριτσιών όταν τους τύχαινε μια καλή μαντινάδα. Ανάλογη ήταν κι η στενοχώρια όταν δεν ήταν καλή. Τότε στα εξοχικά πανηγύρια κάθονταν παρέες - παρέες οι άνθρωποι, τρώγανε και πίνανε. Με φώναζαν, κερνούσε ο ένας, κερνούσε ο άλλος, όλοι οι άντρες συναγωνίζονταν μεταξύ τους ποιος θα κεράσει πρώτος. Σπάνια περνούσα από παρέα και να μη με φωνάξουν να αγοράσουν μαντινάδες. Οι άνθρωποι ήταν τότε φτωχοί, αλλά αυτό το ταπεινό πραματάκι τους έδινε χαρά κι ευχαρίστηση. Το διασκέδαζαν. Πολλές φορές τύχαινε να ταυτίσουν πρόσωπα και πράγματα: «Είδες, σε σκέφτεται ο καλός σου». Έχουν περάσει τόσα χρόνια και δεν έχω ξεχάσει το πανηγύρι που γινόταν σε κάθε παρέα όταν άρχιζε ο καθένας να διαβάζει τη μαντινάδα του. Ξεσπούσαν σε γέλια, φώναζαν... 34

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Το δραγάντι, η τραγάκανθα και ο αστράγαλος ο Κρητικός Στον Θεόφραστο οφείλομε την πρώτη περιγραφή της τραγάκανθας, της πρώτης ύλης που σ' αυτήν βασίστηκε η παρασκευή της ζαχαρωτής μαντινάδας. Ο σπουδαίος αυτός φιλόσοφος και μελετητής της φύσης συνέδεσε την τραγάκανθα με την Κρήτη. Μιλώντας για τα φυτά που παράγουν κομμιώδη δάκρυα, σημειώνει: «Όταν τα φυτά αυτά δεν είναι ελαιώδη η κολλώδης ουσία τους είναι άοσμη, όπως συμβαίνει με το κόμμι της αμυγδαλιάς. Κομμιώδες δάκρυ βγάζει και η ιξία της Κρήτης και η καλούμενη τραγάκανθα. Παλιότερα νόμιζαν ότι φυτρώνει μόνο στην Κρήτη, αλλά τώρα είναι γνωστό ότι υπάρχει και στην Αχαΐα της Πελοποννήσου και αλλού, καθώς και στη Μηδεία της Ασίας. Σε όλα αυτά το δάκρυ βγαίνει από τους καυλούς (βλαστούς), από τα στελέχη, αλλά σε μερικές περιπτώσεις παράγεται και στις ρίζες...» (Περί Φυτών Ιστορίας ι, 1, 3). Οι γιατροί του αρχαίου κόσμου χρησιμοποίησαν την τραγάκανθα για τη θεραπεία πλήθους νοσημάτων, όπως φαίνεται από τις αναφορές του Γαληνού, του Αέτιου, του Ορειβάσιου, του Διοσκουρίδη, του Παύλου Αιγινίτη και άλλων. Το κόμμι της τραγάκανθας συνεχίστηκε για πολλούς αιώνες να χρησιμοποιείται ως φαρμακευτική ουσία, συνήθως για κοιλιακές παθήσεις (διάρροια, αλλά και δυσκοιλιότητα!) καθώς και για νοσήματα του αναπνευστικού (βήχας κ.α.): «Εις πόνον και εισέ βήχαν. Αψινθίαν, πήγανον, ξυλοκέρατα, βράσον ομού μετά ύδατος και πότιον τρεις πρωίας και ας τρώγη και το ίγλιμα ό παρά Λατίνων λέγεται λόκο, και το δι' αδραγάντε..» (Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας, τόμος Α, 102). Στο φαρμακείο του Γιάννη Χλουβεράκη, στο Ηράκλειο, βρήκαμε το 1995 τις τελευταίες ποσότητες από κόμμι τραγάκανθας που χρησιμοποιήθηκε παλιότερα ως πρώτη ύλη της φαρμακευτικής. Σήμερα είναι γνωστό ότι υπάρχουν πολλά φυτά του ίδιου γένους. Το γνωστό μας δραγάντι είναι το κόμμι που παράγεται από κλαδιά και στελέχη του φυτού Astragalus gummifer Labillardiere και άλλων ασιατικών ειδών του γένους Astragalus (οικογένεια Leguminosae). Εκρέει από πληγές ή τομές που γίνονται πάνω στο θάμνο, όπως συμβαίνει και με τη μαστίχα. Βγαίνει σε λεπτή σκωληκοειδή μορφή και συλλέγεται στο τέλος του καλοκαιριού, από τον Ιούλιο μέχρι τον Σεπτέμβρη. Κύρια χώρα παραγωγής είναι το Ιράν, όπου χρησιμοποιείται στην παραγωγή μεταξένιων υφασμάτων, αλλά και στη ζαχαροπλαστική. Πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο παράγονταν, μόνο στο Ιράν, περισσότεροι από 4.000 τόνοι, αλλά σήμερα η παραγωγή του έχει περιοριστεί. Λέγεται πως το ακανθώδες φυτό πήρε το όνομά του από το κόμμι που, όταν το τραβήξει κανείς, μοιάζει με κέρατο τράγου. Το είδος που φυτρώνει στην Κρήτη είναι ο Αστράγαλος ο κρητικός (Astraglus creticus) και είναι γνωστό ως Κεντούλα (προφανώς από το ρήμα κεντώ, που σημαίνει νήσσω, τσιμπώ, κεντρώνω). Παλιότερα ήταν περιζήτητο από τους λαϊκούς θεραπευτές, που το χρησιμοποιούσαν για να φτιάχνουν έμπλαστρα. Φαίνεται πως η χρήση του αυτή ξεκίνησε από κάποια μοναστήρια της κεντρικής Κρήτης. Φτιάχνοντας ζαχαρωτές μαντινάδες... Το κόμμι της τραγάκανθας είναι στερεό και δεν διαλύεται στο νερό μπορεί να «σηκώσει», όμως, πολύ μεγάλες ποσότητες, 20 φορές περισσότερο από το βάρος του. Με την προσθήκη νερού δημιουργείται εύπλαστη πάστα που σκληραίνει και στερεοποιείται όταν στεγνώσει. Σ' αυτήν ακριβώς τη λογική στηρίχτηκε η παρασκευή της ζαχαρωτής μαντινάδας. Σύμφωνα με τη συνταγή που δημοσιεύεται στο βιβλίο μας Κρητική Παραδοσιακή Κουζίνα, οι παλιοί ζαχαροπλάστες έβαζαν αφεσπέρας μια χούφτα δραγάντι σε ένα σκουτέλι με νερό, άλλοι χλιαρό κι άλλοι κρύο. Μέσα σε λίγη ώρα σχηματιζόταν μια παχύρευστη κολλώδης μάζα, ζελατινώδους υφής. Την επόμενη μέρα το ανακάτευαν με άχνη ζάχαρη μέχρι να δημιουργηθεί μια εύπλαστη πάστα. Απορροφούσε τουλάχιστον ένα κιλό ζάχαρη. Τη χρωμάτιζαν με φυτικά χρώματα ζαχαροπλαστικής και έπλαθαν ένα μακρύ κορδόνι, αρκετά λεπτό. Το έκοβαν σε κομμάτια, τόσο όσο αρκούσε για να «αγκαλιάσει» το χαρτάκι με τη μαντινάδα και να σχηματίσει ένα ζαχαρωτό δακτυλίδι γύρω του. Άπλωναν τις ζαχαρωτές μαντινάδες πάνω σε σήτες ή σε καθαρά σεντόνια, τις άφηναν σε ευάερο μέρος ή και στον ήλιο, για να στεγνώσουν πιο γρήγορα. Μετά το στέγνωμα ήταν έτοιμες για κατανάλωση. Τα μαντέματα Η ποσότητα της ζάχαρης με την οποία τύλιγαν το χαρτάκι της μαντινάδας ήταν ελάχιστη. Η τέρψη που προκαλούσε, όμως, δεν ήταν μόνο γευστική. Οι καταναλωτές αυτού του ιδιότυπου προϊόντος είχαν την αγωνία να διαβάζουν τη μαντινάδα που τους λάχαινε. Όπως είπαμε ήδη, ήταν μια στοιχειώδης μορφή μαντικής, αλλά και διασκέδαση μαζί. Δεν ξέρω αν απέδιδαν τόση σημασία στο ίδιο το μάντεμα ή στον παιγνιώδη χαρακτήρα του εθίμου. Νομίζω ότι μπορούμε να μιλήσομε για έθιμο που διαμορφώθηκε κάτω από ορισμένες συνθήκες και εξελίχθηκε στον κοινωνικό χώρο: Η μαντινάδα δεν διαβαζόταν ποτέ (ή σχεδόν ποτέ) μόνο από ένα άτομο. Συνήθως διαβάζονταν όλες μεγαλόφωνα, σχολιάζονταν από την παρέα, οι άνθρωποι γελούσαν, διασκέδαζαν. Έτσι η ίδια η μαντινάδα αποτελούσε σύμβολο της σχέσης του ατόμου με το σύνολο, που μπορεί να ήταν οικογένεια, φιλική συντροφιά ή παρέα. 35

ΠΑΡΑΔΟΣΗ Μαντινάδες Δεν είναι γνωστό από πού αντλούσαν τα τυπογραφεία όλον αυτόν τον ποιητικό πλούτο που τύπωναν πάνω στα πολύχρωμα χαρτάκια και τα πουλούσαν στους παρασκευαστές ζαχαρωτών μαντινάδων. Υποθέτω πως άλλες προέρχονταν από γνωστές συλλογές και άλλες ήταν αυτοσχέδιες προέρχονταν δηλαδή από τη μεγάλη παρακαταθήκη της μνήμης. Στη μνήμη του φίλου και εξαίρετου λαογράφου κ. Σταμάτη Αποστολάκη είναι καταγεγραμμένες μερικές από τις μαντινάδες που είχε διαβάσει στα πολύχρωμα χαρτάκια μιας άλλης εποχής: Άντρας χωρίς αισθήματα έναν παρά δεν κάνει στον ψεύτη κόσμο τουτονέ μόνο τον τόπο πιάνει. Δεν είν ο κόσμος ψεύτικος γιατί εδώ θα μείνει μόνο ναι ψεύτρα η ζωή που χάνεται και σβήνει. Την ομορφιά σου προσκυνώ, τα κάλλη σου δοξάζω κι ένα σου βλέμμα με τση γης τα πλούτη δεν αλλάζω. Μελετώντας πάντως το υλικό που μπορέσαμε να βρούμε (όπως το τυπωμένο φύλλο που προέρχεται από τη συλλογή της κυρίας Θεανώς Μεταξά και τις παλιές ζαχαρωτές μαντινάδες που φυλάσσονται σε διάφορες άλλες συλλογές), καταλαβαίνει κανείς ότι η μεγάλη διάδοση του γλυκίσματος επέφερε μια, μάλλον αναμενόμενη, ποιοτική κάμψη. Υπάρχουν δίστιχα που φαίνονται αντιγραμμένα από τους ημεροδείκτες της εποχής (στην πίσω όψη του κάθε χαρτιού ήταν τυπωμένο κι από ένα δίστιχο), πολλά από τα οποία ήταν άτεχνα. Δυστυχώς τα δείγματα που έχομε σήμερα δεν είναι πολλά και δεν επιτρέπουν μια καλύτερη μελέτη των πηγών. Αρκετές, όμως, από τις μαντινάδες που καταγράψαμε από ανθρώπους που έζησαν αυτήν την εποχή και απομνημόνευσαν δίστιχα από τυπωμένα χαρτάκια προέρχονται από γνωστές συλλογές, κυρίως από το βιβλίο του Αρ. Κριάρη "Πλήρης Συλλογή Κρητικών Δημωδών Ασμάτων" (1909 και 1920 και επανέκδοση Α. Πούντζα - Γρηγ. Πετράκη, 1970). Βλέπετε, το αλάνθαστο λαϊκό ένστικτο μπορούσε να ξεχωρίσει τα πράγματα. Στη μνήμη έμειναν, τελικά, οι καλές μαντινάδες, όχι τα δίστιχα του συρμού. Κι άλλες μαντινάδες (απ' αυτές του τυπώνονταν στα κρητικά τυπογραφεία κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960): Τον έρωτά σου στην καρδιά τον έχω κλειδωμένο κι αν τονε τάξεις αλλουνού, του τάσσεις πράμα ξένο. Παραπονιούμαι σου πολά, μα χω το γω το δίκιο γιατί ναι το χειλάκι μου πρικό σαν το ροδίκιο. Εμείς τα δυο αγαπιόμαστε κι απού ζηλεύγει ας σκάσει τσ άνυδρης σφάκας το ζουμί να πιει να του περάσει. Αγάπα με κι έχε και νου να μη μαςε γνωρίσουν κείνοι που μας ορίζουνε, για θα μας ξεχωρίσουν. Αγάπα με, πουλάκι μου, γιατί κι εγώ αγαπώ σε μιαν ώρα μόνο αν δε σε ιδώ, κλαίω κι αναζητώ σε. Ξανοίξετε το μπόι του, δείτε και τη θωριά του και θέλει κι αγαπητικιά, διάλε την αθρωπιά του. Αλάργο είναι και μακριά το ρόδο απού μ αρέσει κι οι μυρωδιές του έρχονται και την καρδιά μου καίσι. Δυο παραδώ γαρόφαλα τσικίνια κι αν τση δώσεις δεν την πλανάς την κοπελιά σαν έχει νου και γνώση. Ανάθεμα τη μάνα σου είντα κακό δεντρό ναι κι όντε προβάλλω να σε δω στο πορτομάγουλό ναι. Ετούτα ναι τα βάσανα κι όχι τα περασμένα π ανοίξαν οι παλιές πληγές και βγάνουν μαύρο αίμα. Απάντρευτος σαν παντρευτεί δε πρέπει να χορεύγει μόνο σακί στον ώμο του κριθάρι να γυρεύγει. Απήτις μ ήψες τη φωθιά ήπιασες το λαήνι και κάνεις πως τη λαντουράς, μα κείνη μπλιο δε σβήνει. Τι τονε μέλλει το μπαξέ που του φυγε τ αηδόνι που με λογιών λογιών πουλιά βραδιάζει, ξημερώνει; Τοίχος παλιός δεν χτίζεται, καινούργιος δεν χαλιέται καινούργια αγάπη πιάνεται, παλιά δεν λησμονιέται. Δεν είδα μάθια όμορφα, φρύδια χαριτωμένα ως είναι του προσώπου σου γραμμένα με την πένα. Τα μάθια σου είναι θάλασσες π άνεμος δεν τις πιάνει χαρά στο ναύτη που θα βρει μέσα σ αυτά λιμάνι! Εγώ μαι κείνο το δεντρό που χει τα φύλλα μαύρα που χει καημό στα σωθικά και στην καρδιά του λάβρα. Ξανοίγεις με, ξανοίγω σε, πράμα χομε στο νου μας έλα να το θαρέψομε, πουλί μου, ο γεις τ αλλού μας. Ένα κλαδί βασιλικό εφύτεψα στ αυτί μου κι εγύρισε κι εσκέπασε ούλη την κεφαλή μου. Ο ουρανός να κατεβεί κι η γης να πάει απάνω δε σ απαρνούμα, μάθια μου, όξω κι αν αποθάνω. Όλο μου λες να μ αρνηθείς, κάμε το να ξεγνοιάσω δε τη βαστώ τέθοια ζωή να τρέμω μη σε χάσω. Σα μου τον ήπηρες το νου, πάρε με σκιας κι εμένα τι να με κάμει κουζουλό η μάνα που μ εγέννα; Μου κλεψες, κλέφτρα, την καρδιά χωρίς να με ρωτήσεις χαλάλι σου την κάνω εγώ την κλέφτρα ανέ μ αφήσεις. 36

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙρΙ 2015 Εσύ σαι τ άνθη των ανθώ και τση μηλιάς το μήλο εσύ σαι που γεννήθηκες αντάμα με τον ήλιο. Βάλε με, λέω, βάλε με στσι δροσερές σου αγκάλες μα μαθημένος είμ εγώ κι εβάλασί με κι άλλες. Είντα ψυχή κι απομονή την έχει το κορμί σου να βγάνεις το φουστάνι σου να θέτεις μοναχή σου; Μα συ θαρρείς πως σ αγαπώ και κάνεις τόσο νάζι να μη χαρώ τη νειότη μου ανε σε κάνω χάζι. Οι μαντινάδες του Κιούλπαλη ρωτήσαμε πρόσωπο που συνδέθηκε πολύ στενά με γνωστή οικογένεια ζαχαροπλαστών του Ηρακλείου, την οικογένεια Κιούλπαλη, και μας έστειλε το παρακάτω σημείωμα. Το παραθέτομε αυτούσιο: Οι «μαντινάδες» και τα κρυμμένα μυστικά Προϊόν των Κιούλπαλη ήταν και οι «μαντινάδες». Το κατ εξοχήν είδος που δεν έλειπε ποτέ από τις πραμάτειες των πανηγυριών! Ήταν εντυπωσιακές ριγέ καραμέλες, με ωραία χρώματα: κόκκινο με άσπρο, μπλε με κόκκινο, ή κίτρινο με πράσινο. Ο συνδυασμός ήταν αποκλειστική έμπνευση του ζαχαροπλάστη. Η καραμέλα αυτή περιτυλισσόταν όσο ακόμα ήταν μαλακή γύρω από ένα στριμμένο σαν οδοντογλυφίδα χαρτάκι, που έγραφε μια μαντινάδα. Κρίμα που καταργήθηκαν, γιατί είχαν «σπουδαιότατο» λόγο ύπαρξης. Μάθαινες, από το νόημα της μαντινάδας, «εκ του ασφαλούς», τα αισθήματα που έτρεφε για σένα το πρόσωπο της «καρδιάς» σου! Μεγάλο το ενδιαφέρον! Με τις φούχτες τις αγοράζαμε. Καμιά φορά τα μαντάτα δεν ήταν καθόλου ευχάριστα και σε έβαζαν σε μεγάλους προβληματισμούς και μπελάδες. Άλλοτε πάλι άκουγες και κάτι λόγια που σε ανέβαζαν στους εφτά ουρανούς: Πάνω στα διπλοτριπλωτά, στα διπλοτριπλωμένα, εκειά θα διπλοτριπλωθώ, αγάπη μου για σένα. (Μεγάλες δηλώσεις!) Έμαθα πως μ αρνήθηκες. Καλά καμες παιδί μου. μπελά χα κι ήβγαλά τόνε από την κεφαλή μου... (Κλαφ τα, Χαράλαμπε!) Σεβντά χεις κακορίζικο, μα ήντα μπορ ά σου κάμω, απού τονέ βαστώ κι εγώ στην κεφαλή μ απάνω (Προσβολή) Ξύλα θα πάρω απ το βουνό και φλόγα απ την καρδιά μου και δάκρυα απ τα μάτια μου για να λουστείς, κερά μου. (Ποιος τις χάρες σου!) Ψεγάδια δεν μπορ ά σου βρω κι αν έχεις δε θωρώ τα γιατί κι αυτά μου φαίνουνται όμορφα κι αγαπώ τα. (Τι παινέματα!) Ως και τα παραθύρια σου αμάχη μου κρατούνε κι ως να γυρίσω να σε δω, δίχως αέρα κλειούνε. (Χριστέ μου, παράπονο!) Αρνήθηκες βασιλικό κι αγάπησες τον τσόχο, απού φυτρώνει σ τσι αυλές, σ τσι τοίχους των ανθρώπω (Πίκρα...) Γίνου στον κάμπο λεμονιά κι εγώ στα όρη χιόνι να λιώνω να ποτίζουνται οι δροσεροί σου κλώνοι! (Τρυφερότητα!) Όντε σου θέλω θυμηθεί στα όρη που γυρίζω με τσ ασπαλάθους τσι ξερούς τα μάθια μου σκουπίζω. (Πάθος!) Δε ρώτησα και δεν έμαθα το λόγο που σταμάτησε ξαφνικά, μετά από τόσες δόξες, η «αλάθητη» αποκρυπτογράφηση των ασφαλώς καλά κρυμμένων ερωτικών μυστικών στα τρίσβαθα κάθε καρδιάς. Μήπως, άραγε, επειδή μετά ήρθαν τα ωροσκόπια και οι αστρολόγοι; Ο Tournefort για την τραγάκανθα Ο περιηγητής J. P. De Tournefort, που ήρθε στην Κρήτη το 1700, περιγράφει το φυτό τραγάκανθα, σημειώνοντας: Είχαμε την ευχαρίστηση να παρατηρήσουμε με την άνεσή μας εδώ το τραγακάνθινο κόμμι, gomme Adragant, ουσία που χρησιμεύει στους φαρμακοποιούς και σε όσους ζωγραφίζουν μινιατούρες. Η ουσία αυτή ονομάζεται επίσης τραγάνι και παράγεται από την κρητική τραγάκανθα (Astragalus creticus ή Astracantha cretica). [...] Το φυτό αυτό δίνει με φυσικό τρόπο κόμμι στο τέλος Ιουνίου και στους επόμενους μήνες. Τότε, ο θρεπτικός χυμός του φυτού, που έχει γίνει πιο παχύρρευστος εξαιτίας της ζέστης, προκαλεί σκάσιμο των περισσότερων αγγείων στα οποία περιέχεται. Ο χυμός πήζει σε μορφή νηματίων και μέσα στους πόρους του φλοιού. Τα νημάτια διαπερνούν τον φλοιό και βγαίνουν σιγάσιγά, καθώς εξωθούνται από τον νέο χυμό που παράγουν οι ρίζες. Όταν εκτεθεί στον αέρα η ουσία αυτή, στερεοποιείται και σχηματίζει είτε σβώλους είτε περιεστραμμένα ελάσματα, που μοιάζουν με μικρούς σκώληκες, περισσότερο ή λιγότερο επιμήκεις, ανάλογα με την ποσότητα του υλικού που υπάρχει. Φαίνεται μάλιστα ότι η συστολή των ινών του φυτού συμβάλλει στην εξαγωγή του κόμμεως. Τις ίνες, που είναι λεπτές σαν του λιναριού, τις αποφλοιώνουν και τις συνθλίβουν οι βοσκοί με τα πόδια τους και με τα πόδια των αλόγων. Έτσι οι ίνες συρρικνώνονται από τη ζέστη και διευκολύνεται η εξαγωγή και άλλου χυμού. (Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους, μετάφρ. Μάκης και Μυρτώ Απέργη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003, σελ. 65). 37