Τα άλλα Μετέωρα... Εισηγήτρια: Κρυσταλλία Μαντζανά (Διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Τρικάλων)

Τα άλλα Μετέωρα... Εισηγήτρια: Κρυσταλλία Μαντζανά (Διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Τρικάλων) Η περιοχή που θα αναφερθούμε γεωγραφικά εκτείνεται πίσω από το Μετεωρίτικο συγκρότημα, μνημείο εγγεγραμμένο στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Το παλίμψηστο, γεωλογικό μνημειακό μετεωρίτικο συγκρότημα με τις πολλές συστάδες βράχων, με τα 23 μοναστήρια στην αρχή της ακμής του, έξι ενεργά σήμερα, προσελκύει χιλιάδες εκατοντάδες επισκέπτες και προσκυνητές από όλο τον κόσμο. Εκεί ανάμεσα στα μνημειώδη αρχιτεκτονήματα, όπως αυτό του Μεγάλου Μετεώρου, έως του Αναπαυσά, συναντάμε και πολλά ασκητήρια, που λαξεύθηκαν με υπομονή και προσευχή μέσα σε σπήλαια ή ρωγμές βράχων, οι απλές κέλλες, κελλιά μοναχών ή προσευχάδια, που τα πρώτα ανάγονται στον 11ο αι. Την μετεωρίτικη εικόνα σε μικρογραφία τη συναντάμε στην περιοχή από τον Γάβρο έως και τον Άγιο Δημήτριο, όπου συστάδες βράχων που θεωρούνται συνέχεια ή και η απόληξη των μετεωρίτικων δεσπόζουν στην περιοχή και προκαλούν το ίδιο δέος την ίδια έκπληξη την ίδια περιέργεια για το σχηματισμό και την φυσική και γεωλογική ύπαρξή τους. Είναι τα άλλα μετέωρα, καθώς και εδώ συναντάμε

ασκηταριά, καθολικά αντάξια των μετεωρίτικων, εικονογραφικά σύνολα ενδιαφέροντα που έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον επιστημόνων και μελετητών, εικόνες και κειμήλια που αντίστοιχα εντοπίζουμε στις μονές των Μετεώρων. Όλα αυτά δικαιώνουν την ονομασία που υιοθετήσαμε για την περιοχή και αποτελεί και τον τίτλο της ανακοίνωσης. Μια πρώτη παρουσίαση των μνημείων του Δήμου Χασίων πραγματοποιήθηκε από την ομιλούσα στο Συμπόσιο Τρικαλινών Σπουδών το 2005. Στην περιοχή αυτή δημιουργήθηκε ένας από τους πιο ιστορικούς δήμους, ο δήμος Χασίων που αποτελεί φυσικό όριο ανάμεσα στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία και απλώνεται σε μια χαμηλή οροσειρά, η οποία ενώνει την Πίνδο με τα Καμβούνια όρη και τον Όλυμπο. Την περιοχή των Χασίων διασχίζει η επαρχιακή οδός, που από την Καλαμπάκα οδηγεί στη Δεσκάτη και την Ελασσόνα. Ακολουθώντας την διαδρομή προς τα Γρεβενά συναντά κανείς στα αριστερά αυτής, την Οξύνεια, τον Ξηρόκαμπο, το Κακοπλεύρι, τους Σταγιάδες, την Αγναντιά, τον Άγιο Δημήτριο, τον Γάβρο, το Σκεπάρι, την Αχλαδέα, την Ασπροκκλησιά, τους οικισμούς Ψήλωμα, Θεοτόκο, και τέλος το Αγιόφυλλο. Σύμφωνα με την συγγραφέα Άννα Αβραμέα, ο δρόμος αυτός από την αρχαιότητα ένωνε, όπως και σήμερα την Περραιβία με την περιοχή των Σταγών, ενώ στο ύψος της Ασπροκκλησιάς διασταυρωνόταν με μια από τις ορεινές διαβάσεις που διέσχιζαν τα Χάσια, οι οποίες διευκόλυναν την επικοινωνία της περιοχής

της κοιλάδας του Αλιάκμονα με τη Δυτική Θεσσαλία. Άλλη διάβαση ήταν αυτή που αναφέρεται σε έγγραφο του 1163, η οποία οδηγούσε από τα Σέρβια στους Σταγούς. Σ αυτήν την περιοχή μέχρι σήμερα δεν έχουν αποκαλυφθεί κάστρα και οικισμοί, ώστε να μπορέσουμε να δημιουργήσουμε μια εικόνα της τοπογραφίας της περιοχής. Στη μετεωρίτικη θηβαΐδα ανήκει και η Παναγία η Σπηλαιώτισσα της Μήκανης ή Παλαιοπαναγιά. Το σπηλαιώδες μονύδριο της Παναγίας Μήκανης βρίσκεται επάνω σε βράχο σε υψόμετρο 630μ., βόρεια του χωριού Βλαχάβα και κοντά στον Ίωνα ποταμό. Αν και δεν γνωρίζουμε επακριβώς την ακριβή χρονολογία ανέγερσης, ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι ο ιερομόναχος Νείλος, καθηγούμενος και πρώτος της Σκήτης της Δούπιανης, υπήρξε κτίτορας τεσσάρων σπηλαιωδών μονυδρίων, μεταξύ των οποίων και το σπήλαιο της Παναγίας της Μήκανης ή του Κυρίλλου όπως είναι γνωστό στα εκκλησιαστικά κείμενα. Το σπήλαιο κληροδοτείται στον Νείλο με πρόσταγμα του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου (Ιωάσαφ) που χρονολογείται στα 1372. Στα μέσα του 16 ου αι. η Παναγία η Μήκανη υπάγεται ήδη στη Σκήτη του Μεγάλου Μετεώρου, όπως γίνεται γνωστό από σιγιλλιώδες γράμμα του μητροπολίτη Λαρίσης Νεοφύτου Α (1541). Στην ίδια σκήτη ανήκει και στις αρχές του 17 ου αι., όπως προκύπτει από το κατάστιχο δια την αποκοπήν των

κελλιωτών, ενώ από το 1995 ανήκει στην Μονή Αγ. Στεφάνου. Μια λαξευμένη στο βράχο κλίμακα με 50 σκαλοπάτια οδηγεί στον μικρό σπηλαιώδη ναΐσκο. Πάνω από την είσοδο και δίπλα σε κόγχη με την παράσταση της Παναγίας Βρεφοκρατούσας σημειώνεται: Σπιλεώτισα το οποίον όνομα το ευρήκαμεν στην παλεά ιστορία. Εσωτερικά κατάγραφος με τοιχογραφίες που τα τεχνικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά μας οδηγούν στον 18 ο αι. καθώς στην επιγραφή δεν διασώζεται το έτος ιστόρησης. Το τέμπλο και οι φορητές εικόνες είναι σύγχρονα ενώ το βημόθυρο και οι εικόνες του αρχικού φυλάσσονται στη μονή του Αγ. Στεφάνου Μετεώρων Για το εικονογραφικό πρόγραμμα της Παναγίας της Μύκανης ο ή οι ζωγράφοι επισκέφθηκαν και γνώρισαν από κοντά τα εικονογραφικά σύνολα των μετεωρίτικων μονών και μεταφέρουν αυτούσια ή με παραλλαγές αρκετά θέματα, όπως στην παράσταση του Ιωνά. Επίσης προσπαθούν να αποδώσουν όσο το δυνατόν πιστά τα εικονογραφικά προγράμματα και επειδή δεν τους το επιτρέπει ο σπηλαιώδης χώρος απλώνουν παραστάσεις και στην οροφή του αλλά και εξωτερικά στη νότια πλευρά. Εδώ στο Γάβρο λαξεύθηκαν σε κοιλώματα ασκηταριά εφάμιλλα των μετεωρίτικων, όπως του Αγ. Νικολάου και του Αγ. Θεοδοσίου. Μικρά κοιλώματα που με πολύ μοναστικό μεράκι και πολλή προσευχή μετατράπηκαν σε χώρο ανθρώπων

που ήθελαν να επικοινωνήσουν αυστηρά και αποκλειστικά με το θεό. Δυστυχώς παλαιότερα στο ασκητήριο του Αγ. Θεοδοσίου εκτελέστηκαν κακότεχνες επεμβάσεις που σκοπό είχαν να καταστήσουν αυτό πιο προσπελάσιμο, και το μόνο που πέτυχαν ήταν να διαμορφώσουν μια αντιαισθητική οπτική εικόνα. Ο Δήμος Χασίων για να επαναφέρει το μνημείο στην αρχική του μορφή και στην ανάδειξη του περιβάλλοντος χώρου αυτού, προέβη στη σύνταξη μελέτης, η οποία και υλοποιήθηκε με την απομάκρυνση των κακότεχνων επεμβάσεων, ενώ παράλληλα αναδείχθηκε η αρχική πρόσβαση στο ασκηταριό από το φυσικό μονοπάτι, πολλά σημεία του οποίου διατηρούνται ανέπαφα μέχρι και σήμερα. Ανεβαίνοντας κανείς στο ασκηταριό, συναντά έναν ευρύχωρο εστεγασμένο χώρο, που λειτουργεί ως χώρος λειτουργίας και προσευχής οι διαστάσεις του οποίου είναι τόσο μικρές που δεν καλύπτουν, την προσέλευση πολλών προσκυνητών. Όλες οι βραχώδεις επιφάνειες έχουν καλυφθεί με τοιχογραφίες αλλά δυστυχώς ο αρχικός τοιχογραφικός διάκοσμος έχει επιζωγραφισθεί μεταγενέστερα. Έτσι τα μόνα τμήματα που απέμειναν από την αρχική αγιογράφηση είναι αυτό με τις παράστασεις της Βαϊφόρου και του Ιωνά με το κήτος. Λόγω της γειτνίασης με τις μονές των Μετεώρων ο καλλιτέχνης γνωρίζει τις αντίστοιχες απεικονίσεις αλλά δεν μπορεί να τις εφαρμόσει στον περιορισμένο χώρο που διαθέτει. Τα εικονογραφικά στοιχεία, όπως η απλή χρωματική σύνθεση, μας

οδηγούν στον 18ο αι.. H σκηνή του προφήτη Ιωνά είναι πολύ απλοϊκή: μια λαϊκή μορφή, ο Ιωνάς βγαίνει από το στόμα του κήτους, στο αριστερό τμήμα της παράστασης απεικονίζονται κτίρια της πόλης, ενώ η θάλασσα μόλις που διακρίνεται. Παρά τα καλά πρότυπα που αναφέραμε παραπάνω, οι καλλιτέχνες δεν μπορούν να αποδώσουν σωστά τόσο τις μεμονωμένες μορφές, όσο και τις σκηνές. Οι νεώτερες, όπως αυτή του Παντοκράτορα, της Πλατυτέρας και των ολόσωμων αγίων ανάγονται στον 19ο αι. και δυστυχώς ο καλλιτέχνης, για να επιβεβαιώσει την εποχή και την τέχνη του φθάνει σε ακρότητες, αφού τοποθετεί τις σκηνές πάνω στο πρώτο στρώμα σε εντελώς άσχετα με το τελετουργικό μέρος σημεία. Στο ίδιο οικισμό συναντάμε και το ασκητήριο του Αγ. Νικολάου. Πρόκειται για μικρών διαστάσεων μονόχωρο ναό που εσωτερικά διασώζει αποσπασματικό τοιχογραφικό διάκοσμο που χρονολογείται στον 18 ο αι. Ο διάκοσμος φέρει υπογραφή Σαμαριναίων ζωγράφων και είναι το πρώτο έργο που υπογράφουν οι ζωγράφοι στην καλλιτεχνική τους πορεία(1795). Εκτενέστερη αναφορά θα ακολουθήσει για το μνημείο και την αποκατάστασή του από τις αρχιτέκτονες Μηχανικούς κ. κ. Δήμητρα Βλαχάβα και Σοφία Φαραζούμη. Στα ΒΔ της Ασπροκκλησιάς και σε μια περιοχή που είναι γνωστή ως «Παλαιοχώρια» υφίστανται, οι ναοί της Παναγίας και του Αγ. Γεωργίου. Ο ναός της Παναγίας, μονόχωρος καμαροσκέπαστος, με νάρθηκα μεταγενέστερο στη δυτική

πλευρά, στον οποίο εσωτερικά εντοπίζουμε ένα σπάνιο αρχιτεκτονικό στοιχείο. Στους πλάγιους τοίχους του Ιερού και του κυρίως ναού, ανοίγονται τρία αψιδώματα, που το ένα διαδέχεται το άλλο. Ο μελετητής του μνημείου καθηγητής Νίκος Νικονάνος βάσει των κατασκευαστικών στοιχείων αλλά και με πολύ προσεκτική προσέγγιση των υπολειμμάτων του στρώματος του αρχικού τοιχογραφικού διακόσμου, τοποθετεί τον ναό στον 11ο αι. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που σύμφωνα με επιγραφή χρονολογούνται στα 1781. Σε μερικά σημεία λόγω της αποκόλλησης του νεότερου τοιχογραφικού διακόσμου έχουν αποκαλυφθεί και άλλα δύο στρώματα προγενέστερων τοιχογραφιών. Το δεύτερο στρώμα το εντοπίζουμε, κυρίως στην κόγχη του Ιερού, με την παράσταση των αγίων Κων/νου και Ελένης, ενώ στο κεντρικό αψίδωμα της ίδιας πλευράς διακρίνουμε την παράσταση με την Θεοτόκο ένθρονη, καθώς και έναν γονυπετή μοναχό. Τέλος, το πρώτο στρώμα που χρονολογικά τοποθετείται στην ίδια περίπου εποχή με την ανέγερση του ναού, δηλ. στον 11ο αι. το εντοπίζουμε στην κόγχη του Ιερού, με τμήματα από τις κάτω άκρες των αμφίων των Ιεραρχών, ενώ στο ανατολικό αψίδωμα στο σημείο, όπου η παράσταση των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, εντοπίζουμε το κεφάλι νέου αγίου. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων συνέταξε μελέτη αποκατάστασης για το ναό με θέμα: «Αποκατάσταση Ι. Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κ. Ασπροκκλησιάς, Δ. Ε. Χασιων, Δ. Καλαμπάκας, Π. Ε. Τρικαλων», η οποία υλοποιείται αυτό το

διάστημα από τις Τεχνικές Υπηρεσίες της Π. Ε. Τρικάλων, με την επίβλεψη της Εφορείας μας. Στην ίδια περιοχή και σε κοντινή απόσταση από τον ναό της Παναγίας συναντάμε το ναό του Αγ. Γεωργίου. Πρόκειται για μονόχωρο δρομικό ναό που διασώζει αποσπασματικά τοιχογραφίες στο Ιερό και εξωτερικά στην δυτική πλευρά, που παρά την κακή διατήρησή τους, διακρίνουμε δυο στρώματα τοιχογραφιών, με χρονολογική κατάταξη το αρχικό σύγχρονο με την ανέγερση του ναού, δηλ. τέλη 16ου αι. - αρχές 17ου αι. και το δεύτερο να τοποθετείται χρονολογικά στον 18ο αι. Για την συντήρηση και στερέωση των τοιχογραφιών θα πρέπει να προηγηθεί σύνταξη τεχνικής μελέτης για την αποκατάσταση των προβλημάτων που παρουσιάζει η τοιχοποιία του ναού και στη συνέχεια μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών, ώστε να είμαστε σε θέση να δώσουμε ακριβέστερη χρονολόγηση για το ναό. Στην Αχλαδέα, συναντάμε τον ναό του Γεννεσίου της Θεοτόκου. Πρόκειται για ναό μονόχωρο με εστεγασμένη στοά στη νότια πλευρά, που δυστυχώς έχει δεχθεί πολλές νεώτερες επεμβάσεις. Εσωτερικά διασώζει αξιόλογο εικονογραφικό πρόγραμμα, που με μια πρώτη τεχνοτροπική προσέγγιση, κυρίως βάσει των αγίων που εικονίζονται στις δυο πρώτες ζώνες, χρονολογείται στον 18ο αι. Στην είσοδο της Οξύνειας, ο ναός του Αγίου Γεωργίου, μας υποδέχεται με την ιδιαιτερότητα του αρχιτεκτονικού τύπου, καθώς αποτελείται από δυο επιμήκη τμήματα που καλύπτονται

με τρούλλους, ενώ στη νότια και δυτική πλευρά του υφίσταται εστεγασμένη στοά. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος που σύμφωνα με επιγραφή ιστορήθηκε το 1779 από τους Χιονιαδίτες ζωγράφους. Το ίδιο έτος οι ίδιοι ζωγράφοι υπογράφουν και το εικονογραφικό πρόγραμμα της Αγίας Παρασκευής στην Καλομοίρα Καλαμπάκας. Το εικονογραφικό πρόγραμμα παρουσιάζει ενδιαφέρον αλλά είναι δύσκολο να αναλυθεί, αφού οι τοιχογραφίες είναι πολύ αμαυρωμένες και απολεπισμένες. Στον προαύλειο χώρο του ναού υψώνεται πέτρινο κωδωνοστάσιο, που η τοπική παράδοση, αναφέρει πως κτίσθηκε την ίδια εποχή με τον ναό, από Ηπειρώτες μαστόρους. Μελέτη που έχει συνταχθεί και έχει εγκριθεί, προβλέπει την επιδιόρθωση των ζημιών που παρουσιάζει η τοιχοποιία του και την ανάδειξη ενός από τα πλέον αντιπροσωπευτικά δείγματα πετρόκτιστων κωδωνοστασίων που διασώζονται όχι μόνο στην περιοχή αυτή αλλά και στην ευρύτερη περιοχή των Τρικάλων. Επιπλέον, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Τρικάλων στα πλαίσια των Μελετών Ωρίμανσης και Προετοιμασίας, συνέταξε μελέτη αποκατάστασης του ναού, η οποία απεστάλη στα αρμόδια όργανα του Υπουργείου Πολισμού για τη σχετική έγκριση. Στο Κακοπλεύρι στο κέντρο του οικισμού συναντάμε τον ναό του Αγίου Νικολάου, που σύμφωνα με εντοιχισμένο λιθανάγλυφο στη δυτική πλευρά χρονολογείται στα 1703. Εσωτερικά ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες, οι

οποίες βάσει επιγραφής που διασώζεται στη δυτική πλευρά χρονολογούνται στα 1803, έργο των ζωγράφων Μιχαήλ και Γεωργίου. Η διάταξη και το θεματολόγιο του τοιχογραφικού διακόσμου του ναού ακολουθεί σε γενικές γραμμές το εικονογραφικό πρόγραμμα του Αγίου Γεωργίου Οξυνειας. Οι ζωγράφοι Μιχαήλ και Γεώργιος δεν αναφέρουν τον τόπο καταγωγής τους αλλά, αν λάβουμε υπόψη μας το θεματολόγιο, όπως και τα τεχνικά και τεχνοτροπικά στοιχεία που μας δίνει μια πρώτη ανάλυση των τοιχογραφιών, μας οδηγούν στην οικογένεια των Χιοναδιτών, που αυτήν την εποχή δουλεύουν ασταμάτητα στην ΒΔ Ελλάδα, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Στην οικογένεια των Χιονιαδιτών ανήκει και ο Μιχαήλ που στα 1791 υπογράφει το πλούσιο εικονογραφικό πρόγραμμα στον Άγιο Δημήτριο στο Ψήλωμα αλλά και τις τοιχογραφίες στον νάρθηκα του καθολικού της I. Μ. Κοιμήσεως Θεοτόκου, στον μικρό οικισμό των Σταγιάδων γνωστή περισσότερο ως Μονή Σταγιάδων. Η Ιερά Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Σταγιάδων είναι κτισμένη στην άκρη ενός μικρού ανδήρου στα πρόβουνα των Χασίων, σε υψόμετρο 700μ. Η άλλοτε ανδρώα μονή, που έγινε γυναικεία το 1968, διέθετε πλούσιο αρχειακό υλικό, από το οποίο ελάχιστα έγγραφα και κειμήλια διασώζονται, αφού τα περισσότερα καταστράφηκαν ή αφαιρέθηκαν από τα γαλλικά στρατεύματα το 1917. Το μοναστηριακό συγκρότημα αποτελείται από τρεις ισόγειες και διώροφες πτέρυγες κελιών, αποθήκες και άλλους

βοηθητικούς χώρους, που διατάσσονται γύρω από το καθολικό σε σχήμα Π. Το καθολικό παρουσιάζει ενδιαφέρον αρχιτεκτονικό τύπο, σπάνιο για την ευρύτερη περιοχή, στα δυτικά προστέθηκε σε μεταγενέστερη φάση νάρθηκας, ενώ ο εξωνάρθηκας προστέθηκε το 1906. Η διαμόρφωση του εικονογραφικού προγράμματος χρονολογείται τον 18 ο αι. και ακολουθεί σε γενικές γραμμές, τη διάταξη εικονογραφικών προγραμμάτων που συναντάμε από τα Παλαιολόγεια χρόνια έως τα μεταβυζαντινά. Ο νάρθηκας είναι επίσης κατάγραφος και στην επιγραφή, διακρίνουμε το όνομα του ζωγράφου Μιχαήλ του Μιχαήλ και το έτος 1779. Ο Χιονιαδίτης ζωγράφος τολμά να παρουσιάσει με όλα τα γραφικά και αφηγηματικά στοιχεία, μέσα σε ομοιόμορφα πλαίσια, εν είδει πινάκων, τα μαρτυρία πολλών αγίων. Έχοντας ως βάση τα μαρτύρια του νάρθηκα της Μονής Ρουσσάνου στα Μετέωρα, δεν διστάζει να αποτυπώσει όχι μόνο τον τρόπο και τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν για να μαρτυρήσουν οι άγιοι αλλά και το τέλος του μαρτυρίου τους. Παρά το γεγονός, ότι όλο το εικονογραφικό πρόγραμμα του νάρθηκα γεμίζει με τρόμο και δέος, ο Χιονιαδίτης ζωγράφος προσπαθεί να το απαλύνει με απαλές και όχι ιδιαίτερα τονισμένες χρωματικές διαβαθμίσεις. Στην Αγναντιά και στο κεντρικό σύγχρονο ναό του Αγ. Γεωργίου φυλάσσονται εικόνες και κειμήλια, τα οποία ανήκαν

σε παλιότερο ναό, που καταστράφηκε από πυρκαγιά και σύμφωνα με την τοπική παράδοση χρονολογούνταν στα 1820-1850. Αξιόλογο είναι το τέμπλο του ναού, το οποίο κοσμούν οι δεσποτικές εικόνες του προγενέστερου ναού. Στο τέλος της διαδρομής συναντάμε το Αγιόφυλλο. Πάνω σε ύψωμα που πιθανότατα κρύβει στοιχεία κατοίκησης προηγουμένων εποχών, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ανανασίου. Πρόκειται για μονόχωρο επιμήκη ναό με μεταγενέστερο νάρθηκα στη δυτική πλευρά. Εσωτερικά διασώζει αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο, ο οποίος ακολουθεί την διάταξη των προγραμμάτων της μεταβυζαντινής τέχνης. Τα μνημεία της περιοχής των Χασίων αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα και σημεία αναφοράς για την περιοχή, καθώς καλύπτουν ένα ευρύ χρονικό φάσμα από τη βυζαντινή εποχή ως τα μεταβυζαντινά χρόνια. Μερικά από αυτά άντεξαν και αντέχουν στο πέρασμα των αιώνων, άλλα βρίσκονται στο στάδιο ανάδειξής τους, ενώ δυστυχώς κάποια από αυτά έχουν υποστεί τις συνέπειες του χρόνου. Οι ναοί της Ασπροκκλησιάς, τα ασκηταριά του Γάβρου, οι ναοί που υπογράφουν οι Χιοναδίτες ζωγράφοι αλλά και η μονή Σταγιάδων, θα μπορούσαν με την ανάδειξή τους να συμβάλουν στην γνωριμία και με νέους, άγνωστους μέχρι σήμερα αρχιτεκτονικούς και εικονογραφικούς τύπους, οι οποίοι θα συμπληρώσουν την εικόνα της μνημειακής τοπογραφίας και ιστορίας του ευρύτερου θεσσαλικού χώρου. Από τα παραπάνω πιστεύουμε, ότι πείσαμε όποιον

αμφισβητεί, ότι για την περιοχή πίσω και πάνω από τα Αγια Μετέωρα υπάρχουν τα άλλα Μετέωρα. Βραχώδεις σχηματισμοί, ασκηταριά, μονύδρια, ναοί και μονές συνθέτουν έναν μνημειακό πίνακα αντίστοιχο, ανάλογο και αντάξιο του Μετεωρίτικου συμπλέγματος, που με τη σωστή διαφύλαξη και διαχείριση θα αποτελέσει επισκέψιμο και προσκυνηματικό πόλο, ενώ κάλλιστα θα μπορούσαν να φιλοξενήσουν δράσεις και δραστηριότητες που αυτή τη στιγμή έχουν υπερκεράσει την περιοχή των Μετεώρων και τα άλλα μετέωρα είναι δω και αναμένουν και περιμένουν.