Mεταμοσχεύσεις-Παρόν, Μέλλον και Ηθικοί φραγμοί.

ΚΟΛΛΕΓΙΟ ΤΕΡΡΑ ΣΑΝΤΑ Mεταμοσχεύσεις-Παρόν, Μέλλον και Ηθικοί φραγμοί. 1 P a g e Μάθημα: Βιολογία Μαθητής: Σταύρος Πετρίδης Καθηγητής: Μάνος Βλασίου

Περίληψη: Έχουν περάσει γύρω στα πενήντα χρόνια από την πρώτη μεταμόσχευση, η οποία πραγματοποιήθηκε σε άνθρωπο και είναι βέβαιο ότι αποτελεί την τελευταία επιλογή όταν ένα όργανο μας σταματήσει να λειτουργάει πια. Ανεξάρτητα από την σημαντική εξέλιξή που σημειώθηκε, υπάρχουν πολλές ακόμη δοκιμασίες για να καλύψουν οι μεταμοσχεύσεις τις ανάγκες του ανθρώπου που αυξάνονται συνεχώς. Όμως καλούνται να το κάνουν δίχως μεγάλους κινδύνους, και στην καλύτερη περίπτωση να το κάνουν γρήγορα και με θετικά αποτελέσματα. Υπάρχει μεγάλη εξέλιξη, καθώς οι επιστήμονες ανακαλύπτουν νέους τρόπους οι οποίοι προσφέρουν ασφαλή παράκαμψη του ανοσολογικού συστήματος των πειραματόζωων. Η πιθανότητα της κλινικής αποδοχής τον μοσχευμάτων του οργανισμού που τα δέχεται, χωρίς να υποχρεώνεται στη διαδικασία της χρόνιας ανοσοκαταστολής, τρέφει ελπίδες για μια πιο ασφαλή και αποτελεσματική λύση σε ασθένειες που μέχρι πρότινος ήταν ανίατες. Εισαγωγή: Η μεταμόσχευση οργάνων είναι μια από τις μεγαλύτερες και σημαντικότερες προόδους που έγιναν στη ιατρική, κατά τον 20 ον αιώνα, και μέχρι σήμερα έχει σώσει εκατοντάδες χιλιάδες ζωές.πάρα την όλη εξέλιξή που υπάρχει σε όλους τους τομείς όπως στα ανοσοκατασταλτικά φάρμακα και στις χειρουργικές τεχνικές, μπαίνει μπροστά από όλη αυτήν την προσπάθεια ένα τεράστιο πρόβλημα όχι μόνο στη χώρα μας αλλά ανά την υφήλιο. Αυτό το πρόβλημα είναι η συνεχείς αύξηση της ζήτησης οργάνων και η ελεύθερη πτώση της προσφοράς τους που δεν μπορούν να καλύψουν όλες τις ανάγκες τις οποίες έχουμε για μοσχεύματα. Οι οργανισμοί μεταμοσχεύσεων κάθε χώρας με τις προσπάθειες που κάνουν για να ευαισθητοποιήσουν έστω και στο ελάχιστο το κοινό έχουν αποδώσει καρπούς καθώς υπάρχει μια μικρή αλλά σημαντική αύξηση στην δωρεά οργάνων. Από το 1954 όποτε και έγινε η πρώτη επιτυχής μεταμόσχευση νεφρών από τον Joseph Murray στην Αμερική και συγκεκριμένα στην Βοστώνη, μέχρι και σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί αρκετές επιτυχείς μεταμοσχεύσεις και να δίνουν στον ασθενή κι άλλα χρόνια να χαρεί τη ζωή του με την οικογένεια και τους συνανθρώπους του. Πιο κάτω θα δείτε το ποσοστό των ασθενών που ζούνε για 3, 5, μέχρι και 10 χρόνια για κάθε είδος μεταμόσχευσης. Μόσχευμα 3-έτη 5-έτη 10-έτη Πτωματικό νεφρό 88.40% 79.90% 59.40% Νεφρό από ζωντανό δότη 94.70% 89.70% 79.40% Πτωματικό Ήπαρ 79.50% 72.40% 59.40% Ήπαρ από ζωντανό δότη 80.20% 85.60% 85.20% Πάγκρεας 86% 77.80% 68.20% Πάγκρεας μετά από νεφρό 89% 82% 50.80% Νεφρό + Πάγκρεας 90.60% 85.30% 62.10% Έντερο 69% 57% 16% Καρδία 79% 73% 50% Πνεύμονες 61% 46% 24% Καρδία-Πνεύμονες 46% 39% 23% 2 P a g e

Επιπλέον, η εξέλιξη στη φαρμακευτική προσφέρει την ευκαιρεία στον ιατρό να δώσει στον ασθενή ένα συνδυασμό φαρμάκων με μειωμένες δόσεις ούτως ώστε να μην υπάρχουν τόσες πολλές τοξικές παρενέργειες στον ασθενή. Αυτή ακριβώς η πρόοδος της φαρμακοβιομηχανίας έχει σώσει αρκετές ζωές. Από την άλλη πλευρά δηλώνουν παρών και κάποιοι ηθικοί φραγμοί που θέτουν το ερώτημα αν όντως ο εγκεφαλικός θάνατος είναι στα αλήθεια θάνατος και όχι δημιούργημα κάποιων που υπηρετεί σκοπιμότητες και συμφέροντα δικά τους ; Επιπρόσθετα και η συναίνεση δήθεν που δίνει ο δότης ή τα συγγενικά του πρόσωπα, είναι πραγματική συναίνεση ή είναι ένας δόλιος τρόπος για να βρεθούν τα απαραίτητα μοσχεύματα που χρειάζονται ; Μέσα σε όλη αυτήν την κατάσταση, οι κοινωνίες πρέπει να δώσουν απαντήσεις σε κάποια σαφέστατα και δύσκολα ερωτήματα και να κάνουν κάποιες μεταρρυθμίσεις που να σέβονται τον άνθρωπο και να διατηρήσουν το δικαίωμα της υγείας και της ζωής που θα προσέχουν την ισορροπία ανάμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις. Επιστημονικό μέρος: Η δωρεά οργάνων για μεταμοσχεύσεις είναι για όλο τον κόσμο ένα ιδιαίτερα σοβαρό πρόβλημα. Οι συγγενείς των ατόμων που χάνουν τη ζωή τους, δύσκολα μπορούν να πεισθούν να δώσουν τα όργανα ενός αγαπημένου τους προσώπου για μεταμόσχευση παρόλο που έχουν εις γνώση πως τα αποτελέσματα αυτών των επεμβάσεων σήμερα είναι θεαματικά και μπορείς να τα χαρακτηρίσεις ως μικρά θαύματα. Η προσπάθεια διάφορων γιατρών και επιστημόνων για να πετύχουν στις μεταμοσχεύσεις άρχισαν από τα παλιά χρόνια. Η πρώτη προσπάθεια η οποία καρποφόρησε ήταν εκείνη του Joseph Murray το 1954 στην Αμερική, και πιο συγκεκριμένα στην Βοστώνη όπου συντελέστηκε η πρώτη επιτυχής μεταμόσχευση νεφρών. Στην συνέχεια πραγματοποιήθηκαν και άλλες πρώτες επιτυχίες όπως η μεταμόσχευση παγκρατίων από Richard Lillehei και William Kelly στη Μινεσότα το 1966, αυτή του Thomas Starzl στο Πίτσμπουργκ με μεταμόσχευση συκωτιού, το 1967, όποτε κατάφερε και ο Christiaan Barnard στη Νότια Αφρική (Cape Town), να κάνει την πρώτη επιτυχής μεταμόσχευση καρδίας.. Αργότερα το 1981 έγινε η πρώτη επιτυχής μεταμόσχευσης καρδιάς παράλληλα με μεταμόσχευση πνευμόνων από το Bruce Reitz Στάνφορντ. Αργότερα, το 1983 ο Joel κατόρθωσε τη πρώτη μεταμόσχευση λοβών πνευμόνων στο Τορόντο του Καναδά. Ύστερα το 1987 πέτυχε στην προσπάθεια του για ολόκληρη μεταμόσχευση πνευμόνων και πάλι από τον Joel αυτή τη φορά στο St Louis. Το 1995 έγινε από τους Lloyd Ratner και Louis Kavoussi στη Βαλτιμόρη η πρώτη λαπαροσκόπησή νεφροτομής, και το έτος του 1998 ο David Sunderland κατάφερε τη μεταμόσχευση παγκρέατος από ζωντανό χορηγό στη Μινεσότα. Τέλος την ίδια χρονολογία πέτυχε η 3 P a g e

μεταμόσχευση χεριών στη Γαλλία. Σημειώνεται ακόμα ότι ο Shumwayy και η ομάδα του μετά από πολλές αλλεπάλληλες προσπάθειες στο εργαστήριο απάντησαν σε πολλά ερωτήματα τα οποία δέχθηκαν. Ένα από αυτά είναι ότι ποια είναι η αρμόζουσα χειρουργική τεχνική για την αφαίρεση της καρδιάς του λήπτη και τη μεταμόσχευση της νέας καρδιάς; Έτσι μετά εφηύρε τη μέθοδο της βαθιάς τοπικής υποθερμίας για την προστασία του μυοκαρδίου, με αποτέλεσμα να αντέχει κατά τη κατά την διάρκεια της αφαίρεσης της μέχρι τη μετεμφύτευσή του στο λήπτη. Επιπρόσθετα το έτος 1972 επινοήθηκε η τεχνική της ενδομυοκαρδιακής βιοψίας που προσφέρει την έγκαιρη διάγνωση και θεραπεία της απόρριψης. Η τελειοποίηση των τεχνικών των εγχειρήσεων και η πρόοδος στην ανοσοβιολογία των μεταμοσχεύσεων καθώς και η ανακάλυψη και χρήση νέων ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων αποτελούν τους τρεις κύριους λόγους της μεγάλης προόδου στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Εξάλλου, η ανακάλυψη νέων διαλυμάτων διατήρησης των μοσχευμάτων, η ανάπτυξη των μονάδων εντατικής θεραπείας, η εξέλιξη στην αναισθησιολογία αλλά και η ανάπτυξη της ιατροβιολογικής τεχνολογίας βοήθησαν στην βελτιωμένη αντιμετώπιση των δύσκολων διεγχειρητικών και μετεγχειρητικών προβλημάτων στις μεταμοσχεύσεις οργάνων. Καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των μεταμοσχεύσεων είχε η ανακάλυψη της κυκλοσπορίνης Α (CyA) από τον βιοχημικό J-F Borel ελβετικής καταγωγής όμως τις ανοσοκατασταλτικές της ιδιότητες επιβεβαίωσε για πρώτη φορά στον κόσμο ο καθηγητής Άλκης Κωστάκης κάνοντας μεταμοσχεύσεις καρδιάς σε επίμυες τη διετία 1975-1977. Από τότε το φάρμακο αυτό χρησιμοποιείται σαν το κύριο ανοσοκατασταλτικό φάρμακο στις μεταμοσχεύσεις όλων των οργάνων έχοντας θαυμάσια αποτελέσματα, ακόμα η κυκλοσπορίνη έχει μειώσει αισθητά τις δόσεις κορτιζόνης που παραχωρείτε στους ασθενείς. Έπειτα, ακολούθησαν οι ανακαλύψεις κι άλλων νέων κατασταλτικών φαρμάκων, όπως της κυκλοσπορίνης, του tacrolimus, της ραπαμυκίνης, του mycophenolate mofetil (mmf), των μονοκλωνικών αντισωμάτων, της αντιθυμο-κυτταρικής σφαιρίνης και των νέων αντισωμάτων έναντι των υποδοχέων της ιντερλευκίνης-2 (anti-il2r antibodies), και για αυτό τα αποτελέσματα των μεταμοσχεύσεων, με το πέρασμα του χρόνου, έχουν καλυτερεύσει σημαντικά. Η εξέλιξη της ανοσοκαταστολής βρίσκετε στον πιο κάτω πίνακα ανά τη χρονολογική σειρά με την οποία χρησιμοποιήθηκαν. 1955-1965 1985-2005 Κορτικοστεροειδή Anti CD3 (OKT3) Αζαθειπρίνη Anti-IL 2 mab, Basilimab(simulext),Daclizumab(Zenapax) 1965-1975 FK - 506 ALG-ATG Rapamycin 1975-1985 MMF Κυκλοσπορίνη Η ανακάλυψη νέων φαρμάκων βοηθά τους γιατρούς στο να δίνουν στους ασθενείς κάποιο συνδυασμό από τα φάρμακα ούτως ώστε να καταναλώνει λιγότερες δόσεις και να μειωθούν οι παρενέργειες τους. Για αυτό παρατηρείτε και έντονη δραστηριότητα και δικαιολογημένες ελπίδες για την εξεύρεση νέων ανοσοκατασταλτικών φαρμάκων που θα έχουν σαφώς λιγότερες τοξικές παρενέργειες, που θα μπορούν να μειώσουν το φαινόμενο της χρόνιας απόρριψης, 4 P a g e

δηλαδή της αποφρακτικής αγγειοπάθειας ή βρογχιολίτιδας. Κάτι τέτοιο δείχνει να είναι το Rapamycin. Ο στόχος αναμφίβολα είναι να πετύχουμε τη μόνιμη ανοχή στο μόσχευμα και για αυτό πραγματοποιούνται πολλές ερευνητικές προσπάθειες που εμπεριέχουνε μεθόδους γονιδιακής θεραπείας. Επιπλέον, γίνονται έρευνες και για να βρεθεί λύση και στο πρόβλημα με την έλλειψη δοτών. Γι αυτό και υπάρχει μια διεθνώς κινητοποίηση ούτως ώστε να αυξηθούν οι δωρητές οργάνων, αλλά παράλληλα γίνονται και έρευνες για το κατά πόσο στο μέλλον θα μπούμε να κάνουμε μεταμοσχεύσεις μεταξύ σε ανθρώπους και ζώα, πιθανότερα πιθηκοειδών αλλά είναι περισσότερο αποδεκτό να γίνονται από χοίρους μιας και ο άνθρωπος τα μεγαλώνει, και στο τέλος να τραφεί με αυτά. Υπάρχει όμως ένα σοβαρό πρόβλημα, ότι στο αίμα μας υπάρχουν κάποια αντισώματα τα οποία εντός μερικών λεπτών καταστρέφουν το μόσχευμα καθώς το αναγνωρίζουν ως ξενικό. Εδώ έρχεται να εμπλακεί και γενετική αφού. Η ομάδα του Wallwork στο Κέμπριτζ κατάφερε να αναπτύξει γενετικά τροποποιημένους χοίρους, των οποίων τα κύτταρα τους έχουν στην επιφάνεια τους ανθρώπινα μόρια, για να μην αναγνωρίζονται ως ξένα από το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα με αποτέλεσμα να μην καταστρέφονται. Τα πρώτα πειράματα σε αυτό τον τομέα μας δίνουν κάποιες κρυφές ελπίδες, παρόλα αυτά όμως συνεχίζουν να υπάρχουν κάποια πολύ μεγάλα εμπόδια στο δρόμο προς την επιτυχία. Μερικά από αυτά μπορούν να αντιμετωπισθούν αλλά κάποια άλλα όχι. Σε περιπτώσεις όπως αυτές, δηλαδή μεταμοσχεύσεις οργάνων μεταξύ ανθρώπου και ζώου, χρειάζονται πολύ δυνατά ανοσοκατασταλτικά φάρμακα που μπορούν να εκθέσουν το λήπτη σε σοβαρότερους κινδύνους λοιμώξεων. Κάποιες δοκιμές που έχουν γίνει δείχνουν ότι οι λήπτες (πιθηκοειδή) που έχουν πάρει μόσχευμα καρδίας από χοίρους έχουν ζήσει λιγότερο από τριάντα ήμερες. Αυτό μας δείχνει πως είμαστε πολύ μακριά από αυτό το στόχο, αλλά ταυτόχρονα θα συνεχιστούν οι έρευνες. Ένα ακόμη μεγάλο κεφάλαιο είναι πιθανότητες που μας προσφέρουν οι δυνατότητες της κλωνοποίησης που θα μας επιτρέψουν την παραγωγή γενετικά τροποποιημένων χοίρων που έχουν ανθρώπινα γονίδια. Το πλάνο είναι : ο πυρήνας του σωματικού κυττάρου του υποψηφίου λήπτη να μπορεί να μπει σε ένα εμβρυϊκό ωάριο που του έχει αφαιρεθεί ο πυρήνας, για να αλλάξει σε εμβρυικά κύτταρα τα οποία να μεταλλαχθούν ακόμη περισσότερο, όπως για παράδειγμα σε καρδιοεμβρυοκύτταρα, και στο τέλος να υπάρξει ένα απόλυτα συμβατό νοσολογικά μόσχευμα για τον λήπτη. Αυτό προς το παρόν παρουσιάζεται ως ένα μεγάλο και μακρινό όνειρο όλων μας αφού θα μας δώσει μια και καλή απάντηση σε ένα σοβαρό πρόβλημα, την έλλειψη δοτών και οργάνων για τις μεταμοσχεύσεις. Το μέλλον όμως είναι δικό μας και όφελος μας είναι να το καταφέρουμε κι αυτό. Παρόλο που οι μεταμοσχεύσεις σώζουν χιλιάδες ζωές συνανθρώπων μας, εντούτοις υπάρχουν στην αντίπερα όχθη μερικά ηθικά διλήμματα που μας ταλανίζουν γενικά ως ανθρώπους, αφού οι μεταμοσχεύσεις σχετίζονται με πληθώρα ερωτημάτων ηθικών και δεοντολογικών, επειδή ακριβώς αναφέρονται σε έννοιες πολύ λεπτές, όπως η ζωή, ο θάνατος, το ανθρώπινο αυτεξούσιο τα οποία ερωτήματα είναι δύσκολο να απαντηθούν από την κοινωνία, για να την προστατέψουν. Ακόμα για να γίνει μια μεταμόσχευση πρέπει ο θάνατος του δότη να είναι οριστικός και να έχει συναινέσει στη δωρεά των οργάνων αυτός ή κάποιο συγγενικό του πρόσωπο. Αλλά ο εγκεφαλικός θάνατος είναι πραγματικά θάνατος ή τέχνασμα που λειτουργεί για σκοπιμότητες και συμφέροντα κάποιων; Μήπως και η φερόμενη συναίνεση, όταν εικάζεται, είναι όντως 5 P a g e

συναίνεση ή ένα ύπουλο πλάσμα προκειμένου να εντοπισθούν τα αναγκαία μοσχεύματα; Ο εγκεφαλικός θάνατος είναι και θα είναι εκτεθειμένος σε αμφισβήτηση. Τα κυριότερα αίτια αμφισβήτησης του είναι : 1) Ο εγκεφαλικός θάνατος, αντίθετα με τον γνωστό σε όλους μας φυσικό θάνατο, είναι ιατρογενής έννοια, αποτέλεσμα της τεχνολογίας αλλά όχι της κανονικής εξέλιξης του ανθρώπινου οργανισμού.2) Η αμφιβολία ότι ο εγκεφαλικός θάνατος επινοήθηκε για να βοηθήσει μια σκοπιμότητα, τις μεταμοσχεύσεις, που είναι καλή, διότι θεραπεύει, αλλά δεν σταματά να απαρτίζει μία σκοπιμότητα. 3) Ο βάσιμος φόβος ότι η χρησιμοθηρία οδηγεί σε μη σεβασμό του νεκρού και του θανάτου. 4) Η σύγχυση του εγκεφαλικού θανάτου με το κώμα ή της χρόνιας φυτικής κατάστασης. 5) Η φοβία ότι τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου δεν είναι ακριβή άρα η διάγνωση είναι δυνατόν να είναι λανθασμένη και η κατάσταση μη αναστρέψιμη, και 6) Η εντύπωση ότι οι εγκεφαλικά νεκροί πιθανώς να κρατούν κάποιες ανώτερες λειτουργίες, όμως τα εγκεφαλονωτιαία αντανακλαστικά και συγκροτούν αποδείξεις μη οριστικής επέλευσης του θανάτου. Ακόμα και αν δότης και οι συγγενείς του για συναισθηματικούς ή ιδεολογικούς λόγους δεν αποδέχονται τον εγκεφαλικό θάνατο, ποιανού η επιθυμία πρέπει να εισακουσθεί των συγγενών ή των γιατρών; Επιπρόσθετα μπορεί να γίνει στην πράξη, κάτω από καθορισμένες συνθήκες και διάφορους παράγοντες όπως για παράδειγμα η πίεση του χρόνου, οι τεχνικές δυσκολίες, η τυχόν έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού κ.α., να τηρήσουν οι γιατροί επακριβώς τα κριτήρια του εγκεφαλικού θανάτου ή όχι ; Επίσης για να μην υπάρχουν, αν υπάρχουν ορισμένα συμφέροντα, πρέπει αυτά να τεθούν υπό τον έλεγχο κατάλληλων νομοθετικών ρυθμίσεων; Μπορούν αυτές οι διευθετήσεις να μην μείνουν στα λόγια αλλά να γίνουν και στην πράξη ; Για να μπορούν οι γιατροί να πάρουν τα όργανα από το νεκρό,θέτει το ερώτημα για το ποιος είναι ο πραγματικός ορισμός του θανάτου. Είμαστε εντάξει με το να πούμε πως κάποιος πέθανε όταν σταμάτησε πλέον να έχει καρδιακούς παλμούς που μπορούν να ξαναρχίσουν όμως με καρδιακό μασάζ, ή μας ευχαριστεί το μόνο κριτήριο μιας βλάβης που δεν μπορεί να χρήσει επιδιόρθωσής και οδηγεί κατά συνέπεια στο θάνατο; Η ιατρική δίνει την απάντηση ότι η ζωή σταματά όταν ο εγκέφαλος πάθει μη αναστρέψιμη βλάβη, αυτό το φαινόμενο καλείται εγκεφαλικός θάνατος, λάθος όμως διότι μόνο ένας είναι ο αληθινός θάνατος, αλλά παίζει σημαντικό ρόλο στην λήψη οργάνων τα οποία δεν είναι κατάλληλα για μεταμόσχευση όταν σταματήσει η καρδία. Για να δοθούν τα όργανα για μεταμόσχευση πρέπει να περάσουν σχολαστικά κάποια κριτήρια. Για να διαγνωσθεί ο εγκεφαλικός θάνατος πρέπει να είναι παρόν τρείς γιατροί με εμπειρία, και δεν έχουν σχέσης μεταξύ τους. Ο ένας ο υπεύθυνος ιατρός του ασθενή, ο άλλος να είναι νευρολόγος ή νευροχειρουργός και τέλος ο τρίτος αναισθησιολόγος. Απαιτούνται 2 χρόνια υπηρεσίας στην ειδικότητα τους, ουδείς από τους τρείς δεν πρέπει να είναι μέλος της ομάδας που είναι υπεύθυνη για την μεταμόσχευση. Οι εξετάσεις πρέπει να γίνονται εις διπλούν για να μην υπάρχει πιθανότητα τυχόν λάθους, και πρέπει να περάσουν περισσότερο από 8 ώρες για να επαναληφθούν οι εξετάσεις. Για να μην καταλήξουμε στην εμπορευματοποίηση των οργάνων μας και στο τέλος βλέπουμε το σώμα μόνο σαν αντικείμενο χρειάζονται τα πιο κάτω : α) Δεν πρέπει να είναι μέρος εμπορικών συναλλαγών όπως και να μην επιτρέπονται αμοιβές ανταλλάγματος ή κέρδους. 6 P a g e

β) Να μην μπαίνουν σε αγγελίες ότι χρειάζεται ένας όργανο από ασθενή, καθώς και η προσφορά οργάνου ή ιστού. γ) Να μην εμπλέκονται γιατροί σε περιπτώσεις όπου το μόσχευμα προήλθε από εμπορική συναλλαγή. δ) Να μην αμείβονται με υπέρογκα ποσά εκτός,πραγματικότητας και δεν δικαιολογεί το νοσοκομείο το οποίο δουλεύουν τα άτομα που είναι στη μεταμόσχευση σε σχέση πάντοτε με άλλες αναγνωρισμένες εγχειρήσεις. ε) Τα χρήματα τα οποία λαμβάνονται για τους ελέγχους από τους οποίους περνούν τα όργανα, με στόχο την συντήρηση, την ποιότητα και την προετοιμασία δεν πρέπει να θεωρούνται με κερδοσκοπική ματιά. Συμπέρασμα: Από τον 19 ον αιώνα μέχρι και σήμερα η μεταμοσχεύσεις και τα ανοσοκατασταλτικά φάρμακα έχουν δει μια μεγάλη πρόοδο που τώρα πλέον σώζουν πολλές ζωές συνανθρώπων. Ακόμα, όμως δεν έχουμε καταφέρει όσα όλα θέλουμε στον τομέα αύξησης της δωρεάς οργάνων και στην κλωνοποίηση εμβρυακών κυττάρων για να διαφοροποιηθούν στην συνέχεια σε κάτι που θα θέλουμε εμείς. Επίσης, υπάρχουν και ηθικά διλήμματα, π.χ. συναίνεση για δωρεά οργάνων, εμπορευματοποίηση και ο οριστικός ορισμόςτου θανάτου. Βιβλιογραφία: 1. http://helios-eie.ekt.gr 2. http://anesthesia.gr 3. http://taxidiarikopouli.blogspot.com 4. http://www.transplantation.gr 5. http://wikipedia.qwika.com 6. https://www.google.com.cy 7 P a g e