ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΔΙΠΛΩΜΑ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Μάθημα : Συνταγματικό Δίκαιο Διδάσκων : Ανδρέας Δημητρόπουλος Επιμέλεια Εργασίας : Διονυσία Ραδινού Άρθρο 13 του Συντάγματος : ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΘΗΝΑ 2005
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Εισαγωγή Α. Ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης Β. Ελευθερία της εκδήλωσης θρησκευτικών πεποιθήσεων Γ. Η επίδραση της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Συμπέρασμα Βιβλιογραφία
Εισαγωγή Με το άρθρο 13 του Συντάγματος κατοχυρώνεται το ατομικό δικαίωμα της θρησκευτικής ελευθερίας. Το ατομικό αυτό δικαίωμα είναι δεκτικό περιορισμών μόνο στο μέτρο που αυτοί προβλέπονται από το Σύνταγμα, περιλαμβάνει την ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης, την ελευθερία της εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων και επιβάλει την ίση μεταχείρηση των πολιτών στην απόλαυση όλων των δικαιωμάτων που αναγνωρίζει η έννομη τάξη, επιτάσσει δηλαδή τη θρησκευτική ισότητα. Το άρθρο 13 του Συντάγματος ανήκει στις θεμελιώδεις διατάξεις που δεν υπόκεινται σε αναθεώρηση σύμφωνα με τα οριζόμενα στο άρθρο 110 παρ.1 του Σ. Σημαντική βοήθεια στη παρουσίαση του ατομικού αυτού δικαιώματος προσφέρει τόσο η αναφορά της νομολογίας των Ελληνικών Δικαστηρίων όσο και της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.), το οποίο έχει δυστυχώς πολλές φορές καταδικάσει τη χώρα μας για παραβάσεις του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ με το οποίο κατοχυρώνεται η ελευθερία σκέψης και συνείδησης και προστατεύεται η θρησκευτική ελευθερία.
Α. Ελευθερία της Θρησκευτικής Συνείδησης Η ελευθερία αυτή περιλαμβάνει το δικαίωμα επιλογής, διατήρησης ή εγκατάλειψης μίας συγκεκριμένης θρησκείας, το δικαίωμα να είναι κάποιος άθεος και κυρίως το δικαίωμα να μην αποκαλύπτει κανείς το θρήσκευμα που πρεσβεύει, προστατεύεται δηλαδή το ενδιάθετο φρόνημα του ατόμου αναφορικά με το Θείο. Το άρθρο 13 του Σ. ορίζει ότι η θρησκευτική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Δεν υπόκειται σε κανενός είδους περιορισμό. Υπάρχει η άποψη ότι ο μόνος περιορισμός αυτής της ελευθερίας αναφέρεται στη παρ.4 όπου ορίζεται ότι κανένας δεν μπορεί εξαιτίας των θρησκευτικών πεποιθήσεων να απαλλαγεί από τις υποχρεώσεις του προς το κράτος ή να αρνηθεί να συμμορφωθεί προς τους νόμους. Σημαντική είναι η απόφαση της Ολομέλειας του ΣΤΕ 2284/2001, όπου κρίθηκε ορθά κατά την άποψή μου, ότι τόσο η υποχρεωτική όσο και η προαιρετική αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες, παραβιάζει το άρθρο 13 του Σ. Η υποχρεωτική αναγραφή, συνιστά εξαναγκασμό του πολίτη να αποκαλύπτει με ένα δημόσιο έγγραφο το ενδιάθετο θρησκευτικό φρόνημά του. Η προαιρετική αναγραφή, θέτει σε δυσμενή θέση όσους πολίτες δεν επιθυμούν να γραφτεί το θρήσκευμά τους, αφού έμμεσα αποκαλύπτεται η διαφορετικότητά τους ως προς το θρησκευτικό φρόνημα από τους πολίτες που επιθυμούν την αναγραφή και παρέχεται έτσι ενδεχομένως πεδίο διακρίσεως από τα Κρατικά όργανα σε βάρος τους. Στη θρησκευτική ελευθερία επίσης αντίκειται κάθε είδος εξαναγκασμού σε πράξη ή παράλειψη που αντίκειται στις θρησκευτικές πεποιθήσεις του. Απαγορεύεται το να εξαναγκάζεται το άτομο να συμμετέχει σε θρησκευτικές πράξεις αλλά και το εμποδίζεται να συμμετέχει σ αυτές αν το επιθυμεί. Σ αυτό το σημείο η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης και η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας συνδέονται άρρηκτα. Σ αυτό το σημείο πρέπει να γίνει αναφορά στο θέμα της θρησκευτικής εκπαίδευσης. Το άρθο 16 παρ.2 του Σ. ορίζει ως έναν από τους σκοπούς της εκπαίδευσης την ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης των Ελλήνων. Η υποχρέωση όμως του νομοθέτη που πηγάζει από αυτή τη διάταξη εξαντλείται απλώς στη πρόβλεψη παροχής θρησκευτικής αγωγής. Για τον προσδιορισμό όμως των μέσων υλοποίησης της υποχρέωσης αυτής, πρέπει να λαμβάνονται τα δικαιώματα των μαθητών και των εκπαιδευτικών και πάνω απ όλα η ανάγκη μιας πλουραλιστικής εκπαίδευσης που θα διαμορφώνει ελεύθερα και σκεπτόμενα άτομα. Είναι σαφές ότι το δικαίωμα επιλογής θρησκείας (π.χ. με τη βάπτιση) όσο και το δικαίωμα επιλογής θρησκευτικής εκπαίδευσης των ανηλίκων
ανήκουν στους γονείς. Κανενός είδους υποχρεωτική θρησκευτική διδασκαλία δεν επιτρέπεται από το Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ. Στη χώρα μας, όμως τα πράγματα τόσο σε νομοθετικό επίπεδο όσο κυρίως σε επίπεδο πρακτικής είναι αρκετά διαφορετικά. Αναφορικά βέβαια με τους αλλόθρησκους ή ετερόδοξους μαθητές δεν υπάρχει πρόβλημα αφού προβλέπεται η απαλλαγή τους από την παρακολούθηση του μαθήματος των θρησκευτικών, την προσευχή και τον εκκλησιασμό. Για τους ορθόδοξους μαθητές όμως η παρακολούθηση του μαθήματος των θρησκευτικών είναι υποχρεωτική. Σ αυτό το σημείο πρέπει να τονισθεί ότι και η μορφή του μαθήματος αυτού στη χώρα μας είναι κατηχητική και μονοφωνική αφού με τρόπο αξιωματικό διδάσκεται η θρησκευτική αλήθεια της Ορθόδοξης πίστης. Διαφορετικά προς τη σωστή κατεύθυνση θα ήταν τα πράγματα, αν το μάθημα των θρησκευτικών είχε αυστηρά το χαρακτήρα της παρουσίασης όλων των θρησκειών χωρίς να γίνεται προσπάθεια μύησης των μαθητών σε οποιαδήποτε θρησκεία. Το ΣΤΕ ακολουθεί την άποψη ότι εφόσον το κράτος κατά το άρθρο 16 παρ.2 του Σ. είναι υποχρεωμένο να παρέχει θρησκευτική αγωγή, το μάθημα των θρησκευτικών είναι υποχρεωτικό για όλους τους ορθόδοξους μαθητές και πρέπει μάλιστα να διδάσκεται σε ικανό αριθμό ωρών αφού αυτό τεκμαίρεται ότι επιθυμεί η πλειονότητα των πολιτών που εντάσσεται στην επικρατούσα θρησκεία. Βλέπουμε λοιπόν ότι η διατύπωση του άρθρου 3 του Σ. περί επικρατούσης θρησκείας δεν έχει μόνο διαπιστωτικό χαρακτήρα, δεν αναφέρεται δηλαδή απλά στο τι θρησκεία πρεσβεύουν οι περισσότεροι Έλληνες αλλά αξιοποιείται με τρόπο που να θέτει σε προνομιακή θέση την Ορθόδοξη Εκκλησία και εντέλει να παραβιάζει τη θρησκευτική ελευθερία. Κατά την άποψή μας η θρησκευτική εκπαίδευση πρέπει να έχει προαιρετικό χαρακτήρα και να είναι αυστηρά θρησκειολογικού χαρακτήρα 1. 1 Επίσης αντισυνταγματικό εξαναγκασμό σε θρησκευτική πράξη αποτελούσε πριν το 1982 και ο θρησκευτικός γάμος. Ενώ ζητήματα δημιουργεί και η επιβολή θρησκευτικού όρκου τόσο από το Σύνταγμα για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ο οποίος κατ άρθρο 33 ορκίζεται στο όνομα της Αγίας και Ομοουσίας και Αδιαίρετης Τριάδος, όσο και από τις σχετικές διατάξεις του Κ.Πολ.Δ. και του Κ.Ποιν.Δ.
Β. Η ελευθερία της εκδήλωσης θρησκευτικών πεποιθήσεων Η ελευθερία ασκήσεως της θρησκείας που κατοχυρώνεται στο άρθρο 13 παρ.2 του Σ. συνιστά και ατομικό και συλλογικό δικαίωμα. Ως συλλογικό δικαίωμα αναφέρεται στις θρησκευτικές οργανώσεις, στη συμμετοχή σε εκδηλώσεις, σε τόπους λατρείας κλπ. Η ελευθερία εκδήλωσης των θρησκευτικών πεποιθήσεων περιλαμβάνει ως ειδικότερη μορφή αλλά όχι μοναδική, την ελευθερία ασκήσεως της λατρείας η οποία υπόκειται κατά το Σύνταγμα στους περιορισμούς που επιβάλλονται από τη δημόσια τάξη ή τα χρηστά ήθη. Η παρ. 2 του άρθρου 13 ορίζει ρητά ότι απαγορεύεται ο προσηλυτισμός, δηλαδή δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιεί κανείς αθέμιτα μέσα για να διεισδύει στη θρησκευτική συνείδηση των υπολοίπων πολιτών. Η απαγόρευση όμως του προσηλυτισμού ορθή κατ αρχήν χρησιμοποιήθηκε στην Ελλάδα με όχι σωστό τρόπο, αφού η αοριστία της έννοιας των αθέμιτων μέσων έγινε αφορμή για διώξεις ετεροδόξων. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονισθεί ότι η απαγόρευση του προσηλυτισμού δεν περιέχεται πλέον στο κεφάλαιο που αφορά τις σχέδεις Κράτους και Εκκλησίας αλλά στο κεφάλαιο του Συντάγματος που αφορά την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Η πολύ ορθή αυτή επιλογή του συντακτικού νομοθέτη δεν είναι τυχαία, αλλά είναι φανερό ότι σκοπεύει στη διασφάλιση της διαμόρφωσης ελεύθερης θρησκευτικής συνείδησης και έκφρασης και όχι στη καταπίεση των ετεροδόξων ή αλλοθρήσκων. Δυστυχώς όμως η Διοίκηση αλλά και η νομολογία των Ελληνικών Δικαστηρίων δεν κινήθηκε πάντα σ αυτή τη κατεύθυνση με αποτέλεσμα τη καταδίκη της χώρας μας στο Ε.Δ.Δ.Α. 2 Προβλήματα επίσης στη χώρα μας έχουν δημιουργηθεί και στο πεδίο της οργανωμένης άσκησης της λατρείας των θρησκευτικών μειονοτήτων. Το Σύνταγμα όπως είπαμε, προστατεύει τη τέλεση των λατρευτικών εκδηλώσεων κάθε γνωστής θρησκείας, δηλαδή κάθε θρησκείας που έχει φανερές δοξασίες και δεν συνιστά απόκρυφη οργάνωση. Η ανέγερση των ναών της επικρατούσης θρησκείας διέπεται από τις διατάξεις του καταστατικού χάρτη της Εκκλησίας. Απαιτείται έγκριση του οικείου Μητροπολίτη και άδεια της ναοδομίας. Για την ανέγερση όμως ναών των υπολοίπων δογμάτων, απαιτείται αίτηση 50 οικογενειών που διαμένουν στη περιοχή προς τον οικείο Μητροπολίτη, ο οποίος γνωμοδοτεί προς τον Υπουργό Παιδείας τόσο για τη σκοπιμότητα όσο και για τη τήρηση των νομίμων προϋποθέσεων που απαιτούνται για την ανέγερση του ναού. Η νομοθεσία προβλέπει εμμέσως πλην σαφώς ότι πρέπει να υφίσταται πραγματική λατρευτική ανάγκη λόγω της έλλειψης 2 Υπόθεση Κοκκινάκη
άλλου κοντινού στη περιοχή ναού και καλείται η Αστυνομία να διενεργήσει έρευνα για την εξακρίβωση των παραπάνω προϋποθέσεων. Η παραπάνω διαδικασία και η ανάμειξη του Μητροπολίτη σ αυτήν, παρότι η άδεια που δίνει έχει κριθεί ότι συνιστά απλή γνώμη, το περιεχόμενο της οποίας δε δεσμεύει τη διοίκηση, δημιουργεί προφανή ζητήματα αντισυνταγματικότητας και παραβίασης των διατάξεων της ΕΣΔΑ και αυτό γιατί καθίσταται ο ορθόδοξος Μητροπολίτης εγγυητής και κριτής της νομιμότητας, ενώ δίνεται η εντύπωση ότι οι λοιπές θρησκευτικές μειονότητες εξαρτώνται από την κρίση του για την άσκηση των λατρευτικών τους δικαιωμάτων 3. Κατά την άποψή μας η συμμετοχή του οικείου Μητροπολίτη στη διαδικασία θα έπρεπε να απαλειφθεί, η δε διοίκηση θα έπρεπε για να χορηγήσει τις παραπάνω άδειες να ελέγχει αυστηρά μόνο τις τυπικές προϋποθέσεις και όχι να προβαίνει και σε έλεγχο σκοπιμότητας. 3 Η πρακτική της διοίκησης στη χώρα μας να αρνείται να χορηγεί επανειλημμένες άδειες λειτουργίας ναών οδήγησε στη καταδίκη της από το Ε.Δ.Δ.Α. με την υπόθεση Μανουσάκης και άλλοι κατά Ελλάδος.
Γ. Η επίδραση της νομολογίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ ορίζει ότι παν πρόσωπο δικαιούται εις την ελευθερίαν σκέψεως, συνειδήσεως και θρησκείας, το δικαίωμα τούτο επάγεται την ελευθερίαν αλλαγής θρησκείας ή πεποιθήσεων, ως και την ελευθερίαν εκδηλώσεως της θρησκείας ή των πεποιθήσεων μεμονωμένων, δια της λατρείας, της παιδείας, και της ασκήσεως των θρησκευτικών καθηκόντων και τελετουργιών 4. Στην υπόθεση Κοκκινάκη, υπήρξε αμετάκλητη ποινική καταδίκη του Μινώα Κοκκινάκη μάρτυρα του Ιεχωβά για προσηλυτισμό. Συγκεκριμένα, ο καταδικασθείς το Μάρτιο του 1986, επισκέφτηκε με τη γυναίκα του το σπίτι ενός ψάλτη Ορθοδόξου Εκκλησίας στη Κρήτη και συζήτησαν με τη σύζυγο του τελευταίου για θρησκευτικά ζητήματα. Στη συνέχεια όταν το ζεύγος Κοκκινάκη έφυγε από το σπίτι, η αστυνομία ειδοποιημένη από τον σύζυγο του «θύματος» συνέλαβε το ζευγάρι. Η υπόθεση μετά από καταδικαστικές αποφάσεις σε πρώτο και δεύτερο βαθμό έφθασε στον Άρειο Πάγο. Το Ανώτατο Δικαστήριο απέρριψε την ένσταση αντισυνταγματικότητας της διάταξης περί προσηλυτισμού, θεωρώντας ότι είναι σύμφωνη με το άρθρο 13 παρ.2 του Σ. και έκρινε ότι η καταδικαστική απόφαση είναι πλήρως αιτιολογημένη γιατί ο δράστης ανέλυε στο «θύμα» εντέχνως περικοπές από την Αγία Γραφή με τρόπο τέτοιο που να μην αντιλαμβάνεται πλήρως τα όσα έλεγε και έτσι μπορούσε να εξαπατηθεί. ΤΟ ΕΔΔΑ αν και απέφυγε να κρίνει ότι η διάταξη περί προσηλυτισμού ήταν αντίθετη με την ΕΣΔΑ, καταδίκασε τη χώρα μας γιατί απεφάνθη ότι η κατηγορία κατά του Κοκκινάκη δεν ήταν επαρκώς θεμελιωμένη και η καταδίκη δεν ήταν ανάλογη με το σκοπό του νόμου, την προστασία δηλαδή της θρησκευτικής συνείδησης. Η επίδραση της απόφασης αυτής, παρόλο που η σχετική διάταξη δεν κρίθηκε αντίθετη με την ΕΣΔΑ ήταν σημαντική αφού κατόπιν οι ελληνικές αρχές ήταν συγκρατημένες στην άσκηση διώξεων σε παρόμοιες υποθέσεις. Σε άλλη υπόθεση Μανουσάκης και άλλοι κατά Ελλάδος, τέσσερεις μάρτυρες του Ιεχωβά, οι οποίοι είχαν κάνει συνεχείς αιτήσεις για άδεια λειτουργίας θρησκευτικού ευκτήριου οίκου και η Διοίκηση κωλυσιεργούσε, καταδικάσθηκαν αμετάκλητα επειδή άνοιξαν το εντευκτήριο χωρίς άδεια. Ο Άρειος Πάγος έκρινε ότι οι σχετικές διατάξεις δεν αντίκεινται στο Σ., αφού η άσκηση του δικαιώματος της λατρείας πρέπει να υπόκειται σε προηγούμενο έλεγχο ώστε να διαπιστώνεται αν 4 Η επίδραση της νομολογίας του ΕΔΔΑ υπήρξε σημαντική τόσο στην ελληνική νομολογία όσο και στη πρακτική των κρατικών οργάνων.
πρόκειται για γνωστή θρησκεία ή απόκρυφη οργάνωση καθώς και αν τελούνται πράξεις προσηλυτισμού ή τελετές που προσβάλουν τα χρηστά ήθη ή τη δημόσια τάξη. Το ΕΔΔΑ καταδίκασε την Ελλάδα γιατί έκρινε ότι είναι αντίθετη με την ΕΣΔΑ η χορήγηση διακριτικής ευχέρειας στη διοίκηση ώστε να μπορεί να προβαίνει και σε έλεγχο σκοπιμότητας για το αν πρέπει να ιδρυθεί ένας ναός ή όχι. Η Ελληνική νομοθεσία θα ήταν σύμφωνη με την ΕΣΔΑ, μόνο αν επέτρεπε απλό έλεγχο των τυπικών προϋποθέσεων για την άσκηση του δικαιώματος. Στη προκειμένη περίπτωση, το ΕΔΔΑ διεπίστωσε ότι οι σχετικές διατάξεις χρησιμοποιήθηκαν με σκοπό την παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας των μη ορθοδόξων θρησκευτικών ομάδων.
Συμπέρασμα Ο σεβασμός της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας και της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης συνιστούν θεμελιώδεις διατάξεις και βασικές επιταγές του Συντάγματος και της ΕΣΔΑ. Η σχέση Εκκλησίας Πολιτείας η οποία είναι ιδιαίτερα στενή στη χώρα μας δεν κινείται πάντοτε στην κατεύθυνση του σεβασμού των παραπάνω θεμελιωδών δικαιωμάτων. Η φιλελευθεροποίηση της νομολογίας των Ελληνικών Δικαστηρίων με την επιρροή και της νομολογίας του ΕΔΔΑ και η αλλαγή της αντίληψης του νομοθέτη θα οδηγήσει στην ουσιαστική και πλήρη κατοχύρωση των προστατευόμενων από το άρθρο 13 του Σ. δικαιωμάτων, ώστε ούτε η θρησκευτική εκπαίδευση στη χώρα μας να συνιστά παραφωνία στον Ευρωπαϊκό χώρο, ούτε να εξακολουθούμε να κατέχουμε την πρώτη θέση σε καταδίκες για παραβίαση του άρθρου 9 της ΕΣΔΑ.
Βιβλιογραφία - Ανδρέας Γ.Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα, Γενικό Μέρος, 2005 - Π.Δ.Δαγτόγλου, Συνταγματικό Δίκαιο Ατομικά Δικαιώματα, σελ.361επ, 1991 - Παναγιώτης Δημητρόπουλος, Κράτος και Εκκλησία. Μια δύσκολη σχέση, 2001 - Γ.Σωτηρέλης, Θρηκεία και Εκπαίδευση, 1993 - Ιωάννη Δ.Σαρμά, Κράτος και Δικαιοσύνη 2. Το Δημοκρατικό κοινωνικό κράτος Δικαίου. Η νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, σελ.231επ, 2003 - Ιωάννη Δ.Σαρμά, Η συνταγματική και διοικητική νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, σελ.591επ. - Ιωάννη Δ.Σαρμά, Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και της Επιτροπής, σελ.337επ, 1998 - Γιάννα Κτιστάκη, Θρησκευτικές μειονότητες (Η πλημμελής συμμόρφωση στις αποφάσεις του Στρασβούργου) Το Σύνταγμα, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2003, σελ.273επ - Στέφανος Σταύρος, Η θρησκευτική ελευθερία και η ελευθερία της έκφρασης. Το Σύνταγμα, Ιούλιος-Αύγουστος 2002, σελ.863επ