PRAGMATIQUE ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΑ Αγγελική Αλεξοπούλου
Η θεωρία των γλωσσικών πράξεων Ένα από τα κεντρικά θέματα της Πραγματολογίας Αναπτύχθηκε στο πλαίσιο της αναλυτικής φιλοσοφίας από μία ομάδα φιλοσόφων γνωστοί ως φιλόσοφοι της καθημερινής γλώσσας Διατυπώθηκε για πρώτη φορά από τον φιλόσοφο John AUSTIN σε μια σειρά διαλέξεων (1955, Harvard) που εκδόθηκαν το 1962 μετά το θάνατό του, με τον τίτλο How to do things with words
XII Διαλέξεις «William James», Χάρβαρντ (1955)
Φιλόσοφοι της καθημερινής γλώσσας (Οξφόρδη) John Langshaw AUSTIN (1911-1960) Philosophes du langage ordinaire
Δύο είδη εκφωνημάτων affirmations Διαπιστωτικά (constatifs) Περιγράφουν μια κατάσταση που μπορεί να ελεγχθεί ως αληθής ή ψευδής Προτασιακό περιεχόμενο (contenu propositionnel) Υπόκεινται σε συνθήκες αληθείας: η πρόταση ως αληθής ή ψευδής (conditions de vérité) La France est hexagonale Επιτελεστικά (performatifs) énonciations performatives Δεν περιγράφουν. Μέσω αυτών των εκφωνημάτων ο ομιλητής κάνει κάτι Υπόκεινται σε συνθήκες επιτυχίας (conditions de félicité) Je te promets de t appeler
Επιτελεστικά εκφωνήματα Σε ορισμένες περιστάσεις (ορκωμοσίες, διάφορες τελετές κ.λπ) χρησιμοποιούνται τυποποιημένες μορφές λόγου που αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του γεγονότος Για να ολοκληρωθεί το γεγονός είναι απαραίτητο να εκφωνηθούν οι τυποποιημένες εκφράσεις Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού Κατηγορούμενε, καταδικάζεσαι σε δέκα χρόνια κάθειρξη Σε αυτές τις περιστάσεις η γλώσσα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επιτέλεσης της πράξης
Γλωσσικό γεγονός Μια δραστηριότητα στην οποία τα συμμετέχοντα άτομα διεπιδρούν μεταξύ τους μέσω της γλώσσας με κάποιο συμβατικό τρόπο, προκειμένου να καταλήξουν σε κάποιο αποτέλεσμα
Γλωσσικό γεγονός Οι περιστάσεις που περιβάλλουν το εκφώνημα, συμπεριλαμβανομένων και άλλων εκφωνημάτων, ονομάζονται γλωσσικό γεγονός Η φύση του γλωσσικού γεγονότος καθορίζει την ερμηνεία ενός εκφωνήματος ως επιτέλεση μιας συγκεκριμένης γλωσσικής πράξης
Επιτελεστικά εκφωνήματα Δεν χρησιμοποιούνται όλες οι προτάσεις για να περιγράψουμε κάτι Στοιχηματίζω 10 ευρώ ότι αύριο θα βρέξει. Ζητώ συγνώμη. Σε διατάζω να φύγεις. Σε προειδοποιώ ότι θα τιμωρηθείς Με τις παραπάνω προτάσεις δεν περιγράφουμε, αλλά κάνουμε κάτι. Ο σκοπός του ομιλητή είναι να πραγματοποιήσει κάτι Η εκφώνηση δεν είναι μόνο λόγος, αλλά και πράξη
επιτελεστικό ρήμα [verbe performatif] Το ρήμα που, όταν εκφωνηθεί στο α πρόσωπο οριστικής ενεστώτα σε κύρια πρόταση, ταυτίζεται με την επιτέλεση της γλωσσικής πράξης που δηλώνει. Τέτοια είναι τα ρήματα υπόσχομαι, συγχαίρω, παρακαλώ, διαβεβαιώνω κ.ά. στις προτάσεις: Σου υπόσχομαι να μελετήσω το θέμα σου, Σας συγχαίρω για τον γάμο σας Όχι όμως στις προτάσεις: Υποσχέθηκε να μελετήσει το θέμα Τους συνεχάρη για τον γάμο τους Je dis, je promets, je jure.
επιτελεστικό ρήμα [verbe performatif] Ένας άτυπος τρόπος για να ελέγξουμε αν μια πρόταση περιέχει ένα επιτελεστικό ρήμα είναι να την αρχίσουμε με τη φράση «Με την παρούσα δήλωση» ή «Δια του παρόντος» (hereby) Αν η εισαγωγή της παραπάνω φράσης είναι αποδεκτή, το ρήμα είναι επιτελεστικό Με την παρούσα δήλωση σας ζητώ συγνώμη *Με την παρούσα δήλωση σας γνωρίζω
. επιτελεστικά ρήματα ρητά (explicites) υπόρρητα ή πρωτογενή (implicites)
Ρητά και υπόρρητα επιτελεστικά ρήματα 1) Σου υπόσχομαι ότι θα σε δω αργότερα 2) Θα σε δω αργότερα στην 1) δηλώνεται άμεσα η πρόθεση του ομιλητή (υπόσχεση) μέσω του επιτελεστικού ρήματος στην 2) δηλώνεται έμμεσα η πρόθεση του ομιλητή (υπόσχεση)
Ρητά και υπόρρητα επιτελεστικά ρήματα Οι γλωσσικές πράξεις επιτελούνται ΡΗΤΑ: όταν ο ομιλητής χρησιμοποιεί μια γλωσσική έκφραση που αναφέρεται στην πράξη που επιτελείται (Επιτελεστικό ρήμα). Δηλώνεται άμεσα η πρόθεση του ομιλητή. ΥΠΟΡΡΗΤΑ: χωρίς ένα επιτελεστικό ρήμα που να εκφράζει τη γλωσσική πράξη. Υπονοείται η πρόθεση του ομιλητή.
Η θεωρία των γλωσσικών πράξεων Ο Αustin παρατήρησε ότι το όριο ανάμεσα στα διαπιστωτικά και τα επιτελεστικά εκφωνήματα είναι δυσδιάκριτο Και οι δηλώσεις έχουν μια επιτελεστική πλευρά Ένα διαπιστωτικό εκφώνημα μπορεί να είναι έμμεσα επιτελεστικό Κάνει κρύο Δηλώνω ότι κάνει κρύο
Η θεωρία των γλωσσικών πράξεων Κάθε εκφώνημα είναι ένα είδος γλωσσικής πράξης Το ίδιο εκφώνημα μπορεί να υπόκειται και σε συνθήκες αληθείας και σε συνθήκες επιτυχίας Η επιτελεστική χρήση διαχέεται σε όλες τις επικοινωνιακές καταστάσεις
Η θεωρία των γλωσσικών πράξεων Ο Austin υποστηρίζει ότι μπορούμε να επεκτείνουμε την έννοια των επιτελεστικών εκφωνημάτων σε όλα τα είδη των εκφωνημάτων, ακόμα και σε εκείνα που έχουν περιγραφικό περιεχόμενο και επιδέχονται ανάλυση με βάση την αλήθεια. Προτείνει μια θεωρία βάσει της οποίας όλη η γλωσσική επικοινωνία πραγματοποιείται μέσω γλωσσικών πράξεων
Γλωσσικές πράξεις Στην πραγματικότητα το κάθε εκφώνημα είναι ένα είδος γλωσσικής πράξης. Ακόμα και όταν δεν υπάρχει κάποιο ρητό επιτελεστικό ρήμα: Βρέχει Βρέχει; Φύγε! υπόρρητη δηλωτική επιτέλεση ερωτηματική επιτέλεση προστακτική επιτέλεση Μπορώ να χρησιμοποιήσω ένα πραγματικό επιτελεστικό ρήμα: Δηλώνω ότι βρέχει Ρωτώ αν βρέχει Σε διατάζω να φύγεις
Γλωσσικές πράξεις (actes de langage) Οι πράξεις που επιτελούνται μέσω των εκφωνημάτων είναι γνωστές ως γλωσσικές πράξεις και αφορούν την επικοινωνιακή πρόθεση του ομιλητή κατά την παραγωγή του εκφωνήματος
Γλωσσικές πράξεις συγνώμη διαμαρτυρία πρόσκληση υπόσχεση
actes de langage Donner un renseignement faire une promesse poser une question avertir conseiller
Γλωσσικές πράξεις Είσαι τόσο γλυκιά φιλοφρόνηση παρακαλώ Αποδοχή ευχαριστιών Είσαι τρελός! Έκφραση έκπληξης
Γλωσσικές πράξεις Το ίδιο εκφώνημα μπορεί να ερμηνευτεί ως διαφορετικά είδη γλωσσικών πράξεων Η σούπα είναι ζεστή
Γλωσσικές πράξεις Η ίδια γλωσσική πράξη μπορεί να πραγματωθεί με διαφορετικούς τρόπους Ferme la porte Tu peux/ pourrais fermer la porte? Tu veux/ voudrais fermer la porte? J aimerais bien que tu fermes la porte La porte est ouverte! Il y a des courants d air, etc
Γλωσσικές πράξεις Δεν υπάρχει αντιστοίχιση εκφωνήματος και γλωσσικής πράξης Για την ερμηνεία μιας γλωσσικής πράξης χρειαζόμαστε περισσότερα στοιχεία από αυτά που μας παρέχει το εκφώνημα
Γλωσσικές πράξεις Σε όλες τις περιπτώσεις, κάθε εκφώνημα ως έκφραση μιας γλωσσικής πράξης επιτελεί τρία διαφορετικά είδη πράξεων:
Γλωσσικές πράξεις (α) τη εκφωνητική πράξη [acte locutoire] (β) την προσλεκτική πράξη [acte illocutoire] (γ) την δια-λεκτική πράξη [acte perlocutoire]
εκφωνητική πράξη [acte locutoire] o Η βασική πράξη της εκφώνησης ή της παραγωγής μιας γλωσσικής έκφρασης με σημασία o Το ότι o ομιλητής λέει κάτι που έχει γλωσσική σημασία συνιστά από μόνο του μια πράξη, την εκφωνητική πράξη o Η εκφωνητική πράξη συνδέεται με τους κανόνες της γλώσσας o Η εκφώνηση μιας φράσης όπως «αχό ταρακί» δεν μπορεί να εκληφθεί στα ελληνικά ως εκφωνητική πράξη
προσλεκτική πράξη [acte illocutoire] o Το κεντρικό στοιχείο κάθε γλωσσικής πράξης που αντιστοιχεί στην πρόθεση του ομιλητή πίσω από την εκφωνητική πράξη o Συνδέεται με την προσλεκτική δύναμη[force illocutionnaire]
προσλεκτική πράξη [acte illocutoire] Θα το θυμηθώ οπωσδήποτε, το εκφώνημα έχει την ισχύ της υπόσχεσης σε μια συγκεκριμένη περίσταση, ενώ σε μια άλλη μπορεί να έχει την ισχύ της πρόβλεψης.
δια-λεκτική πράξη [acte perlocutoire ] o Αυτό που λέει o ομιλητής επιφέρει κάποιες συνέπειες ή αποτελέσματα στα αισθήματα, τις σκέψεις ή τις πράξεις του ακροατή του. o Το προσδοκώμενο αποτέλεσμα που μπορεί να επιφέρουν τα λεγόμενα του ομιλητή αποτελούν το τρίτο σκέλος μιας γλωσσικής πράξης, τη δια-λεκτική πράξη Άνοιξε το παράθυρο Ανοίγεις λίγο το παράθυρο, σε παρακαλώ; Ζέστη κάνει εδώ μέσα, ε; Je t avertis Celui à qui je parle est effrayé et nom simplement averti par mes paroles
προσλεκτική δύναμη/ισχύς [force illocutionnaire] Μπορεί να εκφράζεται το ίδιο προτασιακό περιεχόμενο, αλλά να αλλάζει η προσλεκτική δύναμη του εκφωνήματος Η ίδια πρόταση μπορεί να έχει, ανάλογα με το περικείμενο, διαφορετικό σκοπό: υπενθύμιση, προειδοποίηση, υπόσχεση, απειλή Αυτός ο βασικός σκοπός ονομάζεται προσλεκτική δύναμη μιας γλωσσικής πράξης (το αποτέλεσμα αυτού που γίνεται) Η προσλεκτική δύναμη προσδιορίζει το πώς πρέπει να εκλάβει ο ακροατής το προτασιακό περιεχόμενο (contenu propositionnel): ως δήλωση, ως ερώτηση, ως προσταγή
Μηχανισμοί ένδειξης της προσλεκτικής δύναμης ΕΠΙΤΕΛΕΣΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ: διασαφηνίζει την προσλεκτική δύναμη ΧΩΡΙΣ ΕΠΙΤΕΛΕΣΤΙΚΑ ΡΗΜΑΤΑ: Σειρά των όρων στην πρόταση Ο τονισμός και η επιτόνιση
Ευθείες και πλάγιες γλωσσικές πράξεις Δεν υπάρχει σχέση ένα-προς-ένα μεταξύ γραμματικής δομής και προσλεκτικής δύναμης ενός εκφωνήματος. Οι γλωσσικές πράξεις μπορούν να έχουν ευθεία και πλάγια προσλεκτική ισχύ
Ευθείες γλωσσικές πράξεις] Διαφορετικό προτασιακό περιεχόμενο / ίδιαπροσλεκτική δύναμη Υπόσχομαι να έρθω να σε πάρω Υπόσχομαι να μη σε ξαναενοχλήσω ΥΠΟΣΧΕΣΗ
Ευθείες γλωσσικές πράξεις Η σχέση ανάμεσα στη δομή και τη λειτουργία είναι άμεση: η ίδια η δομή της πρότασης σημαδεύει τα διαφορετικά είδη γλωσσικής πράξης o οι καταφατικές / αποφατικές προτάσεις συνήθως έχουν την ισχύ της δήλωσης Η γάτα είναι στο χαλί o οι ερωτηματικές έχουν την ισχύ της αναζήτησης πληροφορίας Τί ώρα είναι; o οι προστακτικές έχουν την ισχύ της εντολής Πάρε τα ψώνια από το αυτοκίνητο
πλάγιες γλωσσικές πράξεις ίδιο προτασιακό περιεχόμενο / διαφορετική προσλεκτική δύναμη Η γάτα είναι στο χαλί έχει την ισχύ της προειδοποίησης σε μια περίσταση όπου μια βρώμικη και άρρωστη γάτα βρίσκεται πάνω σε ένα πανάκριβο χαλί. Τι ώρα είναι; έχει την ισχύ της επίκρισης αν εκφωνείται από τον γονιό εφήβου όταν αυτός επιστρέφει σπίτι του τις πρώτες πρωινές ώρες. Πάρε ένα σοκολατάκι έχει την ισχύ της προσφοράς, και όχι της εντολής, στην ανάλογη περίσταση επικοινωνίας.
Πλάγιες ή έμμεσες λεκτικές πράξεις Οι πρόσθετες ερμηνείες που συνυπάρχουν με την άμεση λεκτική πράξη ενός εκφωνήματος ονομάζονται έμμεσες γλωσσικές πράξεις Πώς αντιλαμβάνεται ο ακροατής την έμμεση λεκτική πράξη ενός εκφωνήματος; Ποιοι είναι οι κανόνες στη χρήση της γλώσσας που χρησιμοποιεί ο ακροατής για να συναγάγει την έμμεση από την άμεση γλωσσική πράξη; Α. συνθήκες επιτυχίας (Searle) Β. αρχές επικοινωνίας (Grice)