ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ 2012 ΕΙΔΗ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΤΗΣ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ Επιστημονικοί Υπεύθυνοι Τριάντης Κωνσταντίνος, Επικ. Καθηγ., Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Παρμακέλης Αριστείδης, Επικ. Καθηγ., Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Μέλη Δρ. Ραδέα Κανέλλα, Τεχνολόγος Εργαστηρίων, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Τερζοπούλου Σοφία, Υποψήφια Διδάκτορας, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Παπαδόγιαννης Βασίλειος, Προπτυχιακός Φοιτητής, Τμήμα Βιολογίας, ΕΚΠΑ Δεκέμβριος 2012
ΕΤΗΣΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ «ΙΩΑΝΝΗ Σ. ΛΑΤΣΗ» ΜΕ ΤΙΤΛΟ «ΕΙΔΗ ΣΤΟ ΧΕΙΛΟΣ ΤΗΣ ΕΞΑΦΑΝΙΣΗΣ» Επιστημονικοί Υπεύθυνοι: Δρ. Τριάντης Κ. Δρ. Παρμακέλης Α. Σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα της υποβληθείσας πρότασης, εντός του 2ου εξαμήνου η ερευνητική ομάδα μας θα έπρεπε να έχει ολοκληρώσει τα Πακέτα Εργασίας 2, 3, 4 και 5. Παρακάτω παρουσιάζεται η πρόοδος που έχει επιτευχθεί στα αναφερόμενα πακέτα εργασίας. Εκτός των πεπραγμένων που αναλύονται παρακάτω, κατά τη διάρκεια του 2 ου εξαμήνου της μελέτης συλλέξαμε δειγματοληπτικό υλικό από περιοχές ηπειρωτικές και νησιωτικές οι οποίες δεν είχαν συμπεριληφθεί στις αρχικές θέσεις δειγματοληψίας. Η ενσωμάτωση αυτών των δειγματοληπτικών θέσεων υπαγορεύτηκε από τα ίδια τα ευρήματα της μελέτης. Τα ευρήματα από αυτές τις δειγματοληψίες περιγράφονται στο μέρος Α της αναφοράς. Πακέτο Εργασίας 2 (ΠΕ2), όπως αναφέρεται στην μελέτη Περιγραφή ΠΕ2: Εξαγωγή γενωμικού DNA, πολλαπλασιασμός μοριακών δεικτών, αναλύσεις φυλογένεσης και πληθυσμιακής γενετικής Σε ότι αφορά το ΠΕ2, δηλαδή την προσέγγιση της γενετικής ποικιλότητας και τη μοριακή ταυτοποίηση των συλλεχθέντων ειδών με χρήση μιτοχονδριακών σημαντών, έχουμε ήδη στη διάθεση μας τις αλληλουχίες COI (31) και 16S rrna (27) για όλα τα δείγματα που συλλέχθηκαν στην διάρκεια της μελέτης. Τα δείγματα ανήκουν στα γένη, Pseudamnicola, Grossuana, Daphniola, Isimerope και Heleobia. Σε ότι αφορά στο γένος έχουμε συνολικά 16 αλληλουχίες COI και 14 αλληλουχίες 16S rrna. Ο αριθμός των αλληλουχιών αυτών θεωρείται επαρκής για τις ανάγκες των αναλύσεων πληθυσμιακής γενετικής που εφαρμόσαμε στο γένος αυτό και παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω. Πακέτο Εργασίας 3 (ΠΕ3), όπως αναφέρεται στην μελέτη Περιγραφή ΠΕ3: Ανάλυση και σύνθεση των δεδομένων. Σε ότι αφορά το ΠΕ3, δηλαδή την ανάλυση και σύνθεση των δεδομένων αυτά παρουσιάζονται αναλυτικά παρακάτω. Πακέτο Εργασίας 4 (ΠΕ4) Περιγραφή ΠΕ4: Συμμετοχή σε συνέδριο. Σε ότι αφορά το ΠΕ4, δηλαδή την συμμετοχή σε συνέδριο κάτι τέτοιο δεν μπόρεσε να γίνει γιατί κατά τη διάρκεια της μελέτης δεν έλαβε χώρα κάποιο συνέδριο στο οποίο θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα μας. Πακέτο Εργασίας 5 (ΠΕ5) Περιγραφή ΠΕ3: Συγγραφή δημοσιεύσεων-σύνταξη ετήσιας προόδου. Έχουμε ήδη υποβάλλει μια δημοσίευση σε έγκριτο διεθνές επιστημονικό περιοδικό στην οποία περιγράφουμε και συγκρίνουμε με μορφολογικά παρόμοια γένη, το νέο γένος που βρέθηκε στο πλαίσιο αυτής της μελέτης σε περιοχές της Πελοποννήσου. Η δημοσίευση αυτή βρίσκεται υπό κρίση και έχει λάβει ιδιαιτέρως θετικά σχόλια κατά την πρώτη φάση κρίσης. Η δημοσίευση επισυνάπτεται στην μελέτη με τη μορφή αρχείου pdf. Παρακάτω γίνεται μια λεπτομερής παράθεση των ευρημάτων της μελέτης μας σε ότι αφορά στα πακέτα εργασίας 2 και 3. ΜΕΡΟΣ Α: ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΕΣ ΥΛΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ Τα τάξα των γαστεροπόδων που συλλέχθηκαν ανά περιοχή και ανά θέση δειγματοληψίας παρουσιάζονται αναλυτικά στους πίνακες που ακολουθούν.
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Πίνακας Ι. Αποτελέσματα δειγματοληψιών σε υδάτινα συστήματα της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας. ΔΥΤΙΚΗ-ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Θέσεις δειγματοληψίας Taxa IUCN ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ Λίμνη Βεγορίτιδα Όχθη στην περιοχή της Άρνισσας Όχθη στην περιοχή της Περαίας Λίμνη Δοϊράνη Όχθη στην ανατολική πλευρά της λίμνης Valvata piscinalis (άδεια κελύφη) Dreissena polymorpha (άδεια κελύφη) Lymnaeidae (διάφορα taxa) vegorriticola Parabythinella graeca Planorbidae (διάφορα taxa) macedonica (άδεια κελύφη) Lymnaeidae (διάφορα taxa) CR CR ΕΧ - - και της FYROM Unio pictorum *Με έντονους πλάγιους χαρακτήρες αναφέρονται τα γαστερόποδα της οικογένειας Hydrobiidae ενώ αυτά που ανήκουν στις οικογένειας Valvatidae (Valvata piscinalis), Planorbidae καθώς και τα Δίθυρα της οικογένειας Dreissenidae (Dreissena polymorpha) και Unionidae (Unio pictorum) αναφέρονται με πλάγιους χαρακτήρες). : Μειωμένου Ενδιαφέροντος, CR: Κρισίμως Κινδυνεύον, ΕΧ: Εξαφανισθέν. Από τη Λίμνη Βεγορίτιδα αναφέρονται στη βιβλιογραφία δύο είδη της οικογένειας Hydrobiidae, τα vegorriticola (Schütt 1962) (Εικόνα Α1) και Parabythinella graeca Radoman 1978 (Schütt 1962, 1980, 1985, Radoman 1973, 1978, 1983). Τα δύο προαναφερθέντα είδη εντοπίσθηκαν σε νέα θέση της Βεγορίτιδας, η οποία δεν είχε αναφερθεί μέχρι σήμερα στη βιβλιογραφία. Στη Λίμνη Δοϊράνη βρέθηκε μεγάλος αριθμός «φρέσκων» κελυφών σε άριστη κατάσταση της G. macedonica. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένδειξη ότι σε ορισμένα σημεία της Δοϊράνης υπάρχουν πιθανώς ζώντα άτομα του είδους το οποίο θεωρείται Εξαφανισθέν (Ryan & Griffiths 2001, ΙUCN 2013). Πραγματοποιήθηκε ενδελεχής ανάλυση της μορφολογίας και μορφομετρίας των τεσσάρων πληθυσμών του γένους που εντοπίσθηκαν κατά τη διάρκεια των δειγματοληψιών αυτού του προγράμματος. Το τελικό συμπέρασμα αυτής της ανάλυσης είναι ότι οι πληθυσμοί που βρέθηκαν στην Κρύα (Λιβαδειά) και στον Ορχομενό ανήκουν στο είδος G. vegorriticola και όχι στο είδος G. macedonica (Εικόνα Α2). Το συμπέρασμα αυτό υποστηρίζεται και από τα αποτελέσματα των μοριακών αναλύσεων (βλ. Μέρος Β).
Εικόνα Α1. Κελυφικές όψεις ζωντανών ατόμων της vegorriticola από τη Λίμνη Βεγορίτιδα. Η κλίμακα αντιστοιχεί σε 1mm. Εικόνα Α2. Ανάλυση PCA πέντε μορφομετρικών παραμέτρων (Ύψος κελύφους, Πλάτος κελύφους, Ύψος στομίου, Πλάτος στομίου, Ύψος τελευταίας περιέλιξης) της vegorriticola από τους 3 σταθμούς όπου εντοπίσθηκε.
ΘΕΣΣΑΛΙΑ Πίνακας ΙΙ. Αποτελέσματα δειγματοληψιών σε υδάτινο σύστημα της Θεσσαλίας ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Θέσεις δειγματοληψίας Taxa IUCN ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ Αγία Παρασκευή (Τέμπη) Daphniola exigua Theodoxus fluviatilis EN - fluviatilis *Με έντονους πλάγιους χαρακτήρες αναφέρονται τα γαστερόποδα της οικογένειας Hydrobiidae ενώ αυτά που ανήκουν στην οικογένεια Neritidae (Theodoxus fluviatilis fluviatilis), αναφέρονται με πλάγιους χαρακτήρες). : Μειωμένου Ενδιαφέροντος, EN: Κινδυνεύον. H Daphniola exigua (A. Schmidt, 1856) (Εικόνα Α3) διατηρεί ένα μεγάλου μεγέθους πληθυσμό στην Αγία Παρασκευή. Φαίνεται όμως ότι το είδος παρουσιάζει πολύ περιορισμένη εξάπλωση και οποιαδήποτε αλλοίωση των περιβαλλοντικών παραμέτρων στο υδάτινο σύστημα της περιοχής, το οποίο έχει μεγάλη επισκεψιμότητα κυρίως λόγω θρησκευτικού τουρισμού, θα είναι εξαιρετικά επικίνδυνη για την επιβίωση αυτού του ενδημικού είδους. ΝΟΤΙΑ ΕΥΒΟΙΑ Εικόνα Α3. Κελυφικές όψεις ζωντανών ατόμων της Daphniola exigua από την Αγία Παρασκευή (Κοιλάδα των Τεμπών). Η κλίμακα αντιστοιχεί σε 1mm. Πίνακας ΙΙΙ. Αποτελέσματα δειγματοληψιών σε υδάτινα συστήματα της Νότιας Εύβοιας ΝΟΤΙΑ ΕΥΒΟΙΑ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Θέσεις δειγματοληψίας Taxa IUCN ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ Αγ. Δημήτριος Bythinella charpentieri προς Καλιανούς Καλιανοί Bythinella charpentieri Μάκρονας Bythinella charpentieri Αγ. Δημήτριος Bythinella charpentieri Στουπαία Bythinella charpentieri Νότια του Παραδεισίου Bythinella charpentieri
Μαρμάρι Bythinella charpentieri Pseudamnicola macrostoma negropontina Pseudobithynia euboeensis DD CR/PE *Με έντονους πλάγιους χαρακτήρες αναφέρονται τα γαστερόποδα της οικογένειας Hydrobiidae ενώ αυτά που ανήκουν στην οικογένεια Bithyniidae (Pseudobithynia euboeensis), αναφέρονται με πλάγιους χαρακτήρες). : Μειωμένου Ενδιαφέροντος, DD: Ανεπαρκώς Γνωστό, CR: Κρισίμως Κινδυνεύον, PE: Πιθανώς Εξαφανισθέν. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι σε όλες τις δειγματοληψίες που έγιναν στη Νότια Εύβοια, πλην αυτής στο Μαρμάρι, το μοναδικό είδος της οικογένειας Hydrobiidae που βρέθηκε είναι η Bythinella charpentieri (Roth 1855). To είδος αυτό, όπως και τα υπόλοιπα είδη του γένους Bythinella, διαβιεί σε πηγές και κρήνες με ύδατα σχετικά χαμηλής θερμοκρασίας και πλούσια σε διαλυμένο οξυγόνο (Giusti & Pezzoli 1980). To είδος Pseudobithynia euboeensis Gloer, Falniowski, Pesic 2010 θεωρείται Κρισίμως Κινδυνεύον/Πιθανώς Εξαφανισθέν λόγω της περιορισμένης εξάπλωσης του και των έντονων ανθρωπογενών δραστηριοτήτων (κυρίως τουριστικής φύσεως) που απειλούν την περιοχή ανεύρεσής του. ΚΑΡΠΑΘΟΣ Πίνακας ΙV. Αποτελέσματα δειγματοληψιών σε υδάτινα συστήματα της Kαρπάθου ΚΑΡΠΑΘΟΣ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Θέσεις δειγματοληψίας Taxa IUCN ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ Απέριον Pseudamnicola pieperi VU Όλυμπος Pseudamnicola VU pieperi Πραστείο Pseudamnicola VU pieperi Βανάντα Pseudamnicola VU pieperi Melanopsis praemorsa - Σπόα Pseudamnicola VU pieperi Πύλες Pseudamnicola VU pieperi *Με έντονους πλάγιους χαρακτήρες αναφέρονται τα γαστερόποδα της οικογένειας Hydrobiidae ενώ αυτά που ανήκουν στην οικογένεια Melanopsidae (Melanopsis praemorsa), αναφέρονται με πλάγιους χαρακτήρες). VU: Τρωτό, : Μειωμένου Ενδιαφέροντος. Για πρώτη φορά έγινε εκτεταμένη δειγματοληψία των υδάτινων συστημάτων της Καρπάθου. Τα δεδομένα που υπήρχαν μέχρι σήμερα για τα Hydrobiidae αφορούσαν αποκλειστικά και μόνο την ευρύτερη περιοχή του Απερίου προφανώς λόγω της έλλειψης οδικού δικτύου καθώς και του δύσβατου του νησιού που χαρακτηρίζεται από έντονο ανάγλυφο. Σε όλα τα υδάτινα συστήματα που ερευνήθηκαν στη συγκεκριμένη δειγματοληψία βρέθηκε ένα και μόνο είδος της οικογένειας Hydrobiidae, η Pseudamnicola pieperi Schütt 1980 (Εικόνα Α4), το οποίο είναι ενδημικό της Καρπάθου και βρέθηκε για πρώτη στο Απέριο. Το είδος αυτό χαρακτηρίζεται ως Τρωτό. Οι πληθυσμοί του τόσο στο Απέριο όσο και στις άλλες περιοχές του νησιού δεν έχουν μεγάλο μέγεθος. Αυτό το γεγονός σε συνδυασμό με το ότι όλα αυτά τα υδάτινα συστήματα χρησιμοποιούνται για ύδρευση και άρδευση δείχνουν ότι το είδος αντιμετωπίζει υψηλό κίνδυνο μείωσης του μεγέθους ή και εξαφάνισης των πληθυσμών του.
Εικόνα Α4. Pseudamnicola pieperi (1) από την Κάρπαθο και Pseudamnicola macrostoma negropontina (2) από το Μαρμάρι (Εύβοια). Η κλίμακα αντιστοιχεί σε 1mm. ΝΑΞΟΣ Πίνακας V. Αποτελέσματα δειγματοληψιών σε υδάτινα συστήματα της Νάξου ΝΑΞΟΣ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Θέσεις δειγματοληψίας Taxa IUCN ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ Άνω Ποταμιά Heleobia sp.?? Κεραμωτή Δανακός Εγγαρές Bythinella cf. charpentieri Pseudamnicola cf. macrostoma Bythinella cf. charpentieri Melanopsis praemorsa Pseudamnicola cf. macrostoma Heleobia sp. Pseudamnicola cf. macrostoma Melanopsis praemorsa DD DD DD *Με έντονους πλάγιους χαρακτήρες αναφέρονται τα γαστερόποδα της οικογένειας Hydrobiidae ενώ αυτά που ανήκουν στην οικογένεια Melanopsidae (Melanopsis praemorsa), αναφέρονται με πλάγιους χαρακτήρες). DD: Ανεπαρκώς Γνωστό, : Μειωμένου Ενδιαφέροντος. Για πρώτη φορά μελετήθηκαν τα υδρόβια γαστερόποδα της Νάξου. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει κάποια βιβλιογραφική αναφορά σχετική με αυτό το νησί των Κυκλάδων. Αν ληφθούν υπόψη το σχετικά μικρό μέγεθος των πληθυσμών που εντοπίσθηκαν στη Νάξο, η έντονη τουριστική δραστηριότητα στην περιοχή αλλά και η χρήση του νερού των συστημάτων που μελετήθηκαν για άρδευση και ύδρευση τότε ο κίνδυνος συρρίκνωσης ή και εξαφάνισης των πληθυσμών των υδρόβιων γαστεροπόδων του νησιού είναι ορατός. Τέλος, σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε ότι έγιναν πολλές περισσότερες δειγματοληψίες σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου για τις οποίες υπήρχαν βιβλιογραφικές αναφορές που υποστήριζαν την παρουσία ειδών υδρόβιων σαλιγκαριών. Ωστόσο δεν ανευρέθησαν σημαντικά ή και καθόλου ευρήματα και ως εκ τούτου δεν παρουσιάζονται στην αναφορά.
ΣΥΝΟΨΗ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΩΝ Κατά διάρκεια της δεύτερης φάσης δειγματοληψιών στην ηπειρωτική και νησιωτική χώρα βρέθηκαν έξι σημαντικά είδη των οικογενειών Hydrobiidae και Bithyniidae. Πιο αναλυτικά: Στη Μακεδονία βρέθηκαν δύο Κρισίμως Κινδυνεύοντα ενδημικά είδη της, η vegorriticola και Parabythinella graeca, σε δύο νέες θέσεις της Βεγορίτιδας από την οποία αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Επίσης στη Δοϊράνη εντοπίσθηκαν «φρέσκα» κελύφη σε άριστη κατάσταση του είδους macedonica, γεγονός που αποτελεί ένδειξη ότι το είδος ίσως δεν είναι εξαφανισμένο. Στη Θεσσαλία βρέθηκε μεγάλου μεγέθους πληθυσμός του Κινδυνεύοντος ενδημικού είδους Daphniola exigua. Στην Νότια Εύβοια εντοπίσθηκε το ενδημικό είδος Pseudobithynia euboeensis (οικογένεια Bithyniidae) το οποίο χαρακτηρίζεται ως Κρισίμως Κινδυνεύον/Πιθανώς Εξαφανισθέν. Στην Κάρπαθο πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά εκτεταμένη δειγματοληψία σε πηγές, κρήνες και ρυάκια του νησιού, όπου και εντοπίσθηκαν πέντε νέοι πληθυσμοί του Τρωτού ενδημικού είδους Pseudamnicola pieperi. Στη Νάξο έγινε για πρώτη φορά μελέτη των υδρόβιων γαστεροπόδων των εσωτερικών υδάτων του νησιού. Δυστυχώς σε καμμία από τις περιοχές δειγματοληψίας δεν βρέθηκαν δείγματα Islamia, Dianella και Paladilhiopsis. Τέλος, η προσπάθεια μας να αποκτήσουμε πρόσβαση σε μουσειακό υλικό κατάλληλο για μοριακές αναλύσεις δεν ήταν επιτυχής. Τα ευρωπαϊκά μουσεία με τα οποία ήρθαμε σε επαφή, διέθεταν μονάχα κελύφη των ειδών που εστίαζε η μελέτη μας. ΜΕΡΟΣ Β: ΑΝΑΛΥΣΗ ΓΕΝΕΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Στον Πίνακα V παρουσιάζονται τα στοιχεία των δειγμάτων για τα οποία έχουμε τις αλληλουχίες από δυο μιτοχονδριακά γονίδια. Πίνακας V. Τα είδη και οι τοποθεσίες των δειγμάτων από τα οποία ελήφθησαν οι αλληλουχίες των γονιδίων COI και 16S rrna. Ευρύτερη περιοχή Τοποθεσία Ενδιαίτημα Κωδικός δείγματος Αλληλουχία COI Είδος Νομός Daphniola eptalophos Φωκίδος Παρνασσός Agoriani πηγή DapEpt_Agor_1 Y Y Daphniola louisi Αττικής Καισαριανή Krios πηγή DapLou_Kai_1 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_1 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_2 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_3 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_4 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_5 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Ορχομενός Spring of Charites πηγή GraVeg_Cha_6 Y Y vegorriticola Βοιωτίας Λειβαδιά Spring of Kria1 πηγή GraVeg_Kr1_1 N N vegorriticola Βοιωτίας Λειβαδιά Spring of Kria1 πηγή GraVeg_Kr1_2 Y Y Αλληλουχία 16S rrna
vegorriticola Βοιωτίας Λειβαδιά Spring of Kria2 πηγή GraVeg_Kr2_1 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _1 Y N vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _2 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _3 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _4 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _5 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _6 Y N vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _7 Y Y vegorriticola Πέλλας Πέλλα Vegorritis λίμνη GraVeg_Veg _8 Y Y Grossuana vurliana Φθιώτιδος Καμμένα Βούρλα Ag. Nektarios πηγή GroVur_AgNek_1 Y Y Grossuana vurliana Μαγνησίας Τσαγκαράδα Ag. Paraskevi πηγή GroVur_AgPar_1 Y Y Grossuana vurliana Μαγνησίας Τσαγκαράδα Ag. Paraskevi πηγή GroVur_AgPar_2 Y Y Grossuana vurliana Βοιωτίας Λειβαδιά Spring of Kria1 πηγή GroVur_Kr1_1 Y Y Grossuana vurliana Φθιώτιδος Καμμένα Βούρλα Unknown spring πηγή GroVur_UnSpr_1 Y Y Heleobia sp. Κυκλάδων Νάξος Ano Potamia πηγή HelSp_APot_1 Y N Heleobia sp. Κυκλάδων Νάξος Ano Potamia πηγή HelSp_APot_2 Y N Isimerope semele Αργολίδας Defteri Pigi πηγή IsiSem_DefPig_1 Y Y Isimerope semele Αρκαδίας Elisonas ποτάμι IsiSem_Elis_1 Y Y Isimerope semele Αργολίδας Meg. Vrisi πηγή IsiSem_MegVr_1 Y Y Pseudamnicola exilis Λακωνίας Maleas πηγή PsdExi_Mal_1 Y Y Pseudamnicola exilis Λακωνίας Maleas πηγή PsdExi_Mal_2 Y Y Pseudamnicola macrostoma Αττικής Μαραθώνας Kato Souli πηγή PsdMac_KaSou_1 Y Y Trichonia trichonica Αιτ/ακαρνανίας Θέρμο Trichonida λίμνη TriTri_Therm1 N N Σύνολο ατόμων 33 31 27 Στο σύνολο έγινε εξαγωγή DNA από 33 άτομα και λήφθεισαν οι αλληλουχίες για 31 και 27 άτομα για τα γονίδια COI και 16S rrna αντίστοιχα. Οι αλληλουχίες αυτές χρησιμοποιήθηκαν σε δυο τύπου αναλύσεις, μιας φυλογενετικής ανάλυσης και μιας πληθυσμιακής γενετικής ανάλυσης. Το σύνολο των αλληλουχιών της COI και του 16S rrna που λήφθεισαν από τα δείγματα μας συμμετείχαν σε 2 φυλογενετικές αναλύσεις (μια για το κάθε γονίδιο) για να εκτιμηθούν οι σχέσεις όλων των συμμετεχόντων ειδών μεταξύ τους. Τα αποτελέσματα αυτών των αναλύσεων παρουσιάζονται στις Εικόνες Β1 (COI) και Β2 (16S rrna). Επιπλέον και χρησιμοποιώντας μόνο τις αλληλουχίες της COI σε συνδυασμό με αλληλουχίες COI άλλων γενών που είναι κατατεθειμένες στην GenBank διερευνήθηκε η «θέση» των συλλεχθέντων ατόμων στο φυλογενετικό δένδρο των Hydrobiidae. Το αντίστοιχο δένδρο έχει παρουσιαστεί και στην εξαμηνιαία αναφορά του προγράμματος (ως παράρτημα ΙΙ), ωστόσο στη νέα του μορφή (Εικόνα Β3) περιλαμβάνει και επιπλέον άτομα με το ενδιαφέρον να εστιάζεται αυτή τη φορά στο γένος. Δυο είναι τα σημαντικά ευρήματα που στηρίζονται από τις φυλογενετικές αναλύσεις και είναι σε απόλυτη συμφωνία με τα μορφολογικά ευρήματα, α) Από τι δειγματοληπτικές περιοχές της Πελοποννήσου βρέθηκε ένα εξολοκλήρου νέο γένος υδρόβιου σαλιγκαριού το οποίο και περιγράψαμε σε δημοσίευση που είναι υπό κρίση σε έγκριτο διεθνές
περιοδικό (βλ. επισυναπτόμενο αρχείο pdf) και β) οι πληθυσμοί που βρέθηκαν στην Κρύα (Λιβαδειά) και στον Ορχομενό ανήκουν στο είδος vegorriticola και όχι στο είδος Graeconatolica macedonica. Η πληθυσμιακή γενετική ανάλυση πραγματοποιήθηκε μόνο στους πληθυσμούς του είδους vegorriticola για δυο λόγους, α) γιατί αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα της μελέτης μας, μιας και το είδος είναι χαρακτηρισμένο ως CR: Κρισίμως Κινδυνεύον και β) γιατί ήταν το μόνο είδος για το οποίο ανευρέθηκε ικανοποιητικός αριθμός ατόμων ώστε μία ανάλυση πληθυσμιακής γενετικής να είναι εφικτή. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των αναλύσεων (Πίνακες VI, VII και Εικόνα Β4) ο πληθυσμός του είδους vegorriticola της λίμνης Βεγορίτιδας πέρασε από μια ισχυρή πληθυσμιακή στενωπό. Μετά την αρχική μείωση που προκλήθηκε ο πληθυσμός τώρα βρίσκεται σε μια ήπια φάση ανάκαμψης. Την ύπαρξη πληθυσμιακής στενωπού υποστηρίζουν οι στατιστικές δοκιμασίες και τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στους Πίνακες VI και VII καθώς και στo διάγραμμα της Εικόνας Β4. Σε ότι αφορά στους άλλους δυο πληθυσμούς είναι εμφανές ότι ο πληθυσμός από τις πηγές του Ορχομενού είναι μια νέα εγκατάσταση ατόμων που φέρουν μηδενική μιτοχονδριακή ποικιλότητα. Αντίθετα, ο πληθυσμός της Λιβαδειάς πιθανόν είναι παρόν περισσότερα χρόνια. Ωστόσο, για κανέναν από αυτούς τους πληθυσμούς η γενετική διαφοροποίηση δεν επαρκεί ώστε να εξάγουμε αντίστοιχα συμπεράσματα με αυτά που υποστηρίζονταν για την λίμνη Βεγορίτιδα.
Αποτελέσματα φυλογενετικής ανάλυσης GraVeg Cha 3 GraVeg Kr2 1 GraVeg Kr1 2 GraVeg Cha 1 GraVeg Cha 4 GraVeg Cha 5 GraVeg Cha 2 GraVeg Cha 6 GraVeg Veg 5 GraVeg Veg 6 GraVeg Veg 7 GraVeg Veg 8 GraVeg Veg 2 GraVeg Veg 4 GraVeg Veg 1 GraVeg Veg 3 DapEpt Agor 1 Isimerope semele Piana Isimerope semele Megali Vrisi Isimerope semele Second Spring DapLou Kai 1 GroVur AgPar 1 GroVur AgPar 2 GroVur AgNek 1 GroVur Kr1 1 GroVur UnSpr 1 HelSp APot 1 HelSp APot 2 PsdMac KaSou 1 PsdExi Mal 1 PsdExi Mal 2 Εικόνα Β1. Ανάλυση Πλησιέστερων Γειτόνων (Neighbor Joining) των αλληλουχιών της COI. Οι αριθμοί στα κλαδιά αντιστοιχούν στις τιμές της δοκιμασίας bootstrap (1000 επαναλήψεις).
GraVeg Cha 1 GraVeg Cha 2 GraVeg Cha 4 GraVeg Cha 3 GraVeg Cha 5 GraVeg Kr2 1 GraVeg Kr1 2 GraVeg Cha 6 GraVeg Veg 2 GraVeg Veg 7 GraVeg Veg 8 GraVeg Veg 3 GraVeg Veg 4 GraVeg Veg 5 DapEpt Agor 1 IsiSem Elis 1 IsiSem DefPig 1 IsiSem MegVr 1 DapLou Kai 1 GroVur AgNek 1 GroVur UnSpr 1 GroVur Kr1 1 GroVur Agpar 1 GroVur AgPar 2 PsdMac KaSou 1 PsdExi Mal 1 PsdExi Mal 2 Εικόνα Β2. Ανάλυση Πλησιέστερων Γειτόνων (Neighbor Joining) των αλληλουχιών του 16S rrna. Οι αριθμοί στα κλαδιά αντιστοιχούν στις τιμές της δοκιμασίας bootstrap (1000 επαναλήψεις). Με βάση τα δένδρα των Εικόνων 2 και 3 και εστιάζοντας στο γένος είναι εμφανές ότι ο πληθυσμός της Λιβαδειάς (Kr) και του Ορχομενού (Cha) ανήκουν στο είδος vegorriticola και όχι στο G. macedonica όπως εθεωρείτο στο παρελθόν.
GraVeg Cha 3 GraVeg Kr2 1 GraVeg Kr1 2 GraVeg Cha 1 GraVeg Cha 4 GraVeg Cha 5 GraVeg Cha 2 GraVeg Cha 6 GraVeg Veg 5 GraVeg Veg 2 GraVeg Veg 1 GraVeg Veg 3 GraVeg Veg 4 GraVeg Veg 8 GraVeg Veg 6 GraVeg Veg 7 Cincinnatia sp HQ179126 PsdMac KaSou 1 PsdExi Mal 1 PsdExi Mal 2 Belgrandia AF367648 Graecoarganiella sp JN202353 Graecoarganiella sp JN202354 IsiSem Elis 1 IsiSem DefPig 1 IsiSem MegVr 1 DapEpt Agor 1 Graecoarganiella parnassiana JN202348 Graecoarganiella parnassiana JN202349 Graecoarganiella parnassiana JN200350 Graecoarganiella parnassiana JN202352 Graecoarganiella sp JN202351 DapLou Kai 1 GroVur AgPar 1 GroVur AgPar 2 GroVur AgNek 1 GroVur Kr1 1 GroVur UnSpr 1 Graziana alpestris AF367641 Sadleriana fluminensis AY273996 HelSp APot 1 HelSp APot 2 Εικόνα Β3. Το φυλογενετικό δένδρο με τη μέθοδο Neighbor-Joining με βάση τις αλληλουχίες της COI. Τα δείγματα που προέρχονται από την GenBank συνοδεύονται από τον αντίστοιχο αριθμό καταχώρησης (Accession Number). Οι αριθμοί στα κλαδιά αντιστοιχούν στις τιμές της δοκιμασίας bootstrap (1000 επαναλήψεις).
Με βάση το φυλογενετικό δένδρο της Εικόνας 3 προκύπτει ότι τα κατά όνομα δείγματα Graecoarganiella εντάσσονται στο γένος Isimerope που περιγράφηκε και δημοσιεύτηκε στα πλαίσια αυτής της μελέτης. Επιπρόσθετα, η διακριτή θέση των γενών και Isimerope μέσα στο δένδρο των Hydrobiidae είναι εμφανής. Αποτελέσματα αναλύσεων πληθυσμιακής γενετικής Πίνακας VI. Ο αριθμός των απλοτύπων, της απλοτυπικής ποικιλότητας (Hd) και της νουκλεοτιδικής ποικιλότητας (pi) των πληθυσμών του είδους vegorriticola που μελετήθηκαν. COI_16S (1258 bp) Graeconatolica vegorriticola Μακεδονία Περιοχή δειγματοληψίας Αριθμός ατόμων Αριθμός απλοτύπων Απλοτυπική ποικιλότητα (Hd) Νουκλεοτιδική ποικιλότητα (pi) 1. Λίμνη Βεγορίτιδα 8 4 0.643 0.00111 vegorriticola Στερεά Ελλάδα 2. Πηγή "Κρύα" (Λιβαδειά) 3. Πηγή "Χαρίτων" (Ορχομενός) 2 2 1.000 0.00716 6 1 0 0 Ο πληθυσμός της Βεγορίτιδας διατηρεί ένα σχετικά χαμηλό ποσοστό γενετικής ποικιλότητας που είναι αρκετά υψηλότερο από αυτό του Ορχομενού και της Λιβαδειάς. Η απλοτυπική και η νουκλεοτιδική ποικιλότητα του Ορχομενού είναι μηδενική, μια εικόνα που υποστηρίζει την πιθανότητα πρόσφατης εγκατάστασης. Πίνακας VII. Οι δοκιμασίες των δημογραφικών μεταβολών (Tajima, Fu) και ουδετερότητας που πραγματοποιήθηκαν στους πληθυσμούς του είδους vegorriticola που μελετήθηκαν. Δοκιμασίες Δημογραφικών μεταβολών Tajima's D test Fu's FS test 1. Βεγορίτιδα 2. Πηγή Κρύα 3. Πηγή Χάριτων Sample size 8 2 6 S 3 3 0 Pi 0.7500 3.0000 0.0000 Tajima's D -1.4475 0.0000 0.0000 Tajima's D p-value 0.084 1.000 1.000 No. of alleles (unchecked) 6 2 6 Theta_pi 0.750 3.000 0.000 Exp.no of alleles 2.398 1.750 1.000 FS -5.753 1.099 0.000 FS p-value 0.000 0.427 1.000
Η αρνητική τιμή της δοκιμασίας FS συνοδευόμενη από χαμηλό p-value, είναι ένδειξη ότι ο πληθυσμός της λίμνης Βεγορίτιδας δεν είναι σταθερός, έχει διέλθει από μια πληθυσμιακή στενωπό και βρίσκεται σε ανοδική πορεία. Για την πηγή Χαρίτων και την πηγή Κρύα η διαφοροποίηση δεν ήταν αρκετή για να προκύψει αποτέλεσμα στατιστικά αξιόπιστο. Εικόνα Β4. Η δημογραφική δοκιμασία (mismatch distribution) στον πληθυσμό της vegorriticola από την Βεγορίτιδα. Σύμφωνα με τη δημογραφική δοκιμασία (Εικόνα Β4) ο πληθυσμός της λίμνης Βεγορίτιδας είναι σε φάση ανάκαμψης μετά την διέλευση του από μια πληθυσμιακή στενωπό. Τα ευρήματα αυτά είναι σε συμφωνία με τα αποτελέσματα των δοκιμασιών Tajima (1989) και Fu (1997). Στον Πίνακα VIII παρουσιάζονται συγκεντρωτικά τα ευρήματα αυτής της μελέτης με βάση τα είδη που μελετήθηκαν.
Πίνακας VIII. Συγκεντρωτική παρουσίαση των ευρημἀτων της μελέτης ανά είδος που μελετήθηκε. Είδος Belgrandiella haesitans Bythinella charpentieri Bythinella cf. charpentieri Daphniola exigua Dianella schlickumi (άδεια κελύφη) macedonica (άδεια κελύφη) vegorriticola Graecoarganiella sp. * Graecorientalia vrissiana Grossuana vurliana Heleobia sp. Isimerope semele (Νέο γένος, νέο είδος)* Melanopsis praemorsa Pseudamnicola cf. macrostoma Pseudamnicola macrostoma negropontina Περιοχή συλλογής Πηγές Λούρου/Ν. Πρεβέζης Kάρυστος, Μαρμάρι/Ν. Ευβοίας Νάξος/Ν. Κυκλάδων Αγ. Παρασκευή/Ν. Λαρίσης Αμβρακία/Ν. Λίμνη Δοϊράνη/Ν. Κιλκίς Ενδημισμός Κατάσταση (βιβλιογραφία/iucn) Νέα αποτίμηση κατάστασης πληθυσμών Εμπλουτισμός θέσεων κατανομής (νέες θέσεις κατανομής) Περιοχές για τις οποίες περιγράφεται για πρώτη φορά η πανίδα τους Συμμετοχή στη φυλογενετική ανάλυση (Ν/Ο) Συμμετοχή στην πληθυσμιακή ανάλυση (Ν/Ο)? 1 νέα θέση Ο Ο Ο και της FYROM 7 νέες θέσεις Ο Ο Ο 2 νέες θέσεις Ο Ο Ο ΕΝ ΕΝ Ν Ο Ο EX EX Ο Ο Ο EX EX? Ν Ν Ο Λίμνη Βεγορίτιδα/Ν. Ν Ν Ο Πέλλας Κρύα/Ν. Βοιωτίας CR CR 2 νέες θέσεις Ν Ν Ο Ορχομενός/Ν. Βοιωτίας Ν Ν Ο Πιάνα/Ν. Αρκαδίας Θέρμος/Ν.?? 1 νέα θέση Ν Ο Ν CR CR 1 νέα θέση Ο Ο Ο Θέρμος/Ν. Ν Ο Ο?? 2 νέες θέσεις Κρύα/Ν. Βοιωτίας Ν Ο Ο Νάξος/Ν.? 2 νέες θέσεις Ν Ο Ο Κυκλάδων Φαρμακάς/Ν. Αργολίδας Ν Ο Ο?? 3 θέσεις Πιάνα/Ν. Αρκαδίας Ν Ο Ο Νάξος/Ν. Κυκλάδων Κάρπαθος/Ν. Δωδεκανήσου Νάξος/Ν. Κυκλάδων Μαρμάρι/Ν. Ευβοίας 1 νέα θέση Ο Ο Ο 1 νέα θέση Ο Ο Ο DD DD 3 νέες θέσεις Ν Ο Ο DD DD Ν Ο Ο Απαιτήθηκε συστηματική αναθεώρηση (Ν/Ο) Όνομα είδους μετά την αναθεώρηση Isimerope semele
Pseudamnicola pieperi Pseudobithynia euboeensis Pseudobithynia trichonis Pseudoislamia balcanica Κάρπαθος/Ν. Δωδεκανήσου Μαρμάρι/Ν. Ευβοίας Λίμνη Τριχωνίδα/Ν. Λίμνη Τριχωνίδα/Ν. Θέρμος/Ν. VU VU 5 νέες θέσεις Ο Ο Ο CR/PE CR/PE Ο Ο Ο EN EN Ο Ο Ο Ο Ο Ο CR CR Ο Ο Ο Πηγές Λούρου/Ν. Πρεβέζης Ο Ο Ο Radomaniola albanica Αγ. Γεώργιος/Ν. Ιωαννίνων Ευρώπης Ο Ο Ο Τέροβο/Ν. Ιωαννίνων Ο Ο Ο Radomaniola curta Θέρμος/Ν. Ευρώπης 1 νέα θέση Ο Ο Ο Theodoxus fluviatilis fluviatilis Theodoxus varius callosus Trichonia kephalovrissonia Trichonia trichonica Valvata klemmi Valvata piscinalis Αγ. Παρασκευή/Ν. Λαρίσης Λίμνη Τριχωνίδα/Ν. Θέρμος/Ν. Λίμνη Παμβώτιδα/Ν. Ιωαννίνων Λίμνη Τριχωνίδα/Ν. Λίμνη Τριχωνίδα/Ν. Λίμνη Βεγορίτιδα/Ν. Πέλλας Αγ. Παρασκευή/Ν. Λαρίσης Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο Ο DD DD Ο Ο Ο ΕΧ Not Extinct Ο Ο Ο EN EN Ο Ο Ο Ο Ο Ο
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Fu Y.X. (1997). Statistical tests of neutrality of mutations against population growth, hitchhiking and background selection. Genetics 147: 915-925. Giusti F. & E. Pezzoli (1980). Notulae Malacologicae XXV. Hydrobioidea nuove o poco conosciute dell' Italia appenninica (Gastropoda: Prosobranchia). Archiv für Molluskenkunde 111 (4/6): 207-222. Glöer P., A. Falniowski & V. Pešič (2010). The Bithyniidae of Greece (Gastropoda: Bithyniidae). Journal of Conchology 40(2): 179-187. Radoman P. (1973). New classification of fresh and brackish water Prosobranchia from the Balkans and Asia Minor. Prirodnjacki Muzej u Beogradu 32: 1-30. Radoman P. (1978). Neue Vertreter der Gruppe Hydrobioidea von der Balkanhalbinsel. Archiv für Molluskenkunde 109 (1/3): 27-44. Radoman P. (1983). Hydrobioidea a superfamily of Prosobranchia (Gastropoda). I. Systematics. Monographs, Serbian Academy of Sciences and Arts 547, Department of Sciences 57: 1-173. Ryan S. & H.I. Griffiths (2001). The decline and probable extinction of macedonica (Gastropoda: Orientalinidae) in Balkan Lake Dorjan. Journal of Conchology 37: 261-265. Schütt H. (1962). Neue Sübwasser-Prosobranchier Griechenlands. Archiv für Molluskenkunde 91(4/6): 157-166. Schütt H. (1980). Zur Kenntnis griechischer Hydrobiiden. Archiv für Molluskenkunde 110 (4/6): 115-149. Schütt H. (1985). Malakologische Kurzberichte - Die Mollusken des Vegorritis-Sees in Makedonien. Mitteilungen der Zoologischen Gesellschaft Braunau 4(12/13): 301-306. Tajima F. (1989). Statistical method for testing the neutral mutation hypothesis by DNA polymorphism. Genetics 123: 585 595.