ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ

ΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ ΚΑΙ ΟΙ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΤΕΣ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΠΟΛΙΟΡΚΙΕΣ ΤΗΝ ΕΞΟΔΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Ομιλία του Κωνσταντίνου Καρκανιά την 16/4/16 στο Πνευματικό Κέντρο Κωνσταντινουπολιτών κατά την εκδήλωση του Συλλόγου Μεσολογγιτών Αττικής για την 190 η επέτειο της Εξόδου. Μετέχω, όπως και οι περισσότεροι από εσάς, κάθε χρόνο στις Εορτές για την Έξοδο στην Αθήνα σήμερα και αύριο στο Μεσολόγγι. Αυτό σε μένα συμβαίνει από το 1971, επομένως έχω ακούσει λόγους πανηγυρικούς ή μάλλον επιμνημόσυνους 3 φορές κάθε χρόνο επί 45 χρόνια δηλαδή, περισσότερους από 100. Δεν τους θυμούμαι ασφαλώς όλους αλλά μερικούς τους έχω κρατήσει γραμμένους, όπως μου τους έδωσαν οι ομιλητές. Άλλωστε τα τελευταία χρόνια κατά την συνάντηση των Απογόνων των Ελεύθερων Πολιορκημένων την ημέρα του Λαζάρου στο Μεσολόγγι συνηθίζουμε να διανέμουμε τυπωμένες τις εκεί ομιλίες. Έχω λοιπόν παρατηρήσει, ότι στις περισσότερες από αυτές επαναλαμβάνουμε, ο κάθε ένας μας με βάση τους προηγούμενους, κάποιες εκφράσεις και κάποιες πληροφορίες, οι οποίες δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα παρ ότι συγχωρούνται λόγω της προσπάθειας των ομιλητών να εξυψώσουν ακόμη περισσότερο τον ηρωισμό των πολιορκημένων ή κάποιων από αυτούς. Άλλωστε πολλές από τις περιγραφές όσων έγραψαν για τα γεγονότα της τρίτης Πολιορκίας και της Εξόδου επειδή μετείχαν, όπως

ο Κασομούλης ή ο Σπυρομήλιος, είναι σαφώς και ευλόγως επηρεασμένες από την δική τους θέση, την δική τους οπτική και γιατί όχι και το συμφέρον τους. Θα προσπαθήσω σήμερα σε αυτήν την επιμνημόσυνη δική μου ομιλία να αναφερθώ σε κάποιες από αυτές τις ανακρίβειες που αφορούν τα θέματα Μεσολόγγι και Μεσολογγίτες κατά την Πολιορκία, την Έξοδο και μετά την απελευθέρωση. Είναι απολύτως φυσικό, ότι και εγώ είμαι επηρεασμένος από το ότι είμαι Μεσολογγίτης και από αυτά που μου έλεγαν οι γονείς μου και αυτοί των γειτόνων και φίλων και συγγενών μου. Θα ήθελα να ξεκινήσω από το Μεσολόγγι και αυτά που πολλές φορές λέγονται για την «νεοσύστατη» πόλη και τους πειρατές ως πρώτους κτήτορες. Ο όρος «νεοσύστατη» είναι ούτως ή άλλως εσφαλμένος, γιατί δεν έχουμε πληροφορίες περί συστάσεως της πόλης, απλά και μόνο έχουμε πληροφορίες για το πότε το πρώτο η πόλη αναφέρεται από τους ιστοριογράφους της Ναυμαχίας του Κοτσιλάρη ή των Εχινάδων, η οποία είναι γνωστή ως Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Επίσης έχουμε πληροφορίες από τους φορολογικούς καταλόγους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και όλες αυτές μας πηγαίνουν πίσω στις αρχές του 16 ου αιώνα, όταν ο οικισμός ή μικρή πόλη, υπήρχε κτισμένος σε νησίδες στην σημερινή του θέση. Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι τότε συστάθηκε αλλά ότι ήδη τότε υπήρχε, χωρίς να γνωρίζουμε πότε ακριβώς οι πρόχειρες κατοικίες

κάποιων αλιέων έγιναν μόνιμες κατοικίες όχι μόνο των ίδιων αλλά και άλλων που είχαν άλλα επαγγέλματα. Η συζήτηση πάλι ή μάλλον η υπόθεση ότι ο οικισμός που έγινε η πόλη του Μεσολογγίου είναι δημιούργημα πειρατών, ανεξαρτήτως από το εάν ακούγεται ως ωραίος στίχος, δεν είναι δυνατόν να αληθεύει, γιατί αυτή η ρηχή θάλασσα δεν ήταν ποτέ έρημη ούτε τα νησάκια της ούτε οι λούροι της. Στην αρχαιότητα την πολύ μακρινή, αυτή των Αργοναυτικών και των Τρωικών χρόνων, αυτήν διέπλεαν τα σκάφη της Πλευρώνας και της Καλυδώνας για να φτάσουν στα λιμάνια τους. Εξ άλλου πάντα υπήρχαν οι αλιευτικές δραστηριότητες καθώς και η συλλογή αλατιού. Αυτές οι παραγωγικές δραστηριότητες δεν σταμάτησαν ποτέ ανεξαρτήτως προς την ακμή και την παρακμή των πόλεων, των χωριών, των οικισμών που υπήρχαν στον ήρεμο Αράκυνθο. Άρα δεν είναι δυνατόν να δημιουργήθηκε εδώ πειρατικός οικισμός. Η πιθανότητα κάποιοι ξέμπαρκοι ξένοι ή Έλληνες ναυτικοί, έμποροι ή πειρατές να εγκαταστάθηκαν εδώ δίπλα στους ντόπιους είναι λογική βεβαίως και σε όλα τα παραθαλάσσια μέρη συνέβαινε και συμβαίνει. Ας έλθουμε τώρα στα χρόνια μετά την έναρξη της Επανάστασης, τον Μάιο του 1821 στο Μεσολόγγι, μέχρι την Πρώτη Πολιορκία το 1822 και μετά την δεύτερη και μετά την Τρίτη την 12μηνη από τον Απρίλιο του 1825 έως τον Απρίλιο του 1826, που κατέληξε στην ηρωική, την μοναδική Έξοδο. Πολλές φορές ακούμε για τους φτωχούς ψαράδες ή και αγρότες Μεσολογγίτες τους απόλεμους, τους ειρηνικούς. Ακούμε ακόμη για το λασποχώρι, με το ταπεινό, χαμηλό, αδύναμο Τείχος, έναν χωμάτινο φράχτη.

Ακούμε ακόμα για τους μη Μεσολογγίτες καπεταναίους και στρατιώτες, Σουλιώτες, Χειρμαριώτες, Ασπροποταμίτες, Κραβαρίτες, Ξηρομερίτες, Βαλτινούς αλλά και μέλη του στρατού τον οποίο η Κυβέρνηση του Ναυπλίου είχε στείλει για την άμυνα της στρατηγικής σημασίας Πόλης. Και πολλές φορές δεν μιλούμε για τους Μεσολογγίτες υπερασπιστές της πόλης, ως εάν αυτοί κάθονταν στα καφενεία και παρακολουθούσαν τους άλλους να πολεμούν για τις δικές τους οικογένειες, για τις δικές τους περιουσίες Η αλήθεια όμως σε όλα τα παραπάνω είναι πολύ διαφορετική και για διαφόρους λόγους παραποιείται πολλές φορές. Ο πρώτος αγαθός λόγος είναι η προσπάθεια των εκάστοτε ομιλητών να εξάρουν ακόμη περισσότερο τα κατορθώματα των Ελεύθερων Πολιορκημένων αφού αυτοί όντας ταπεινοί και φτωχοί και λίγοι και αφού υπερασπίζονταν έναν αδύναμο φράχτη κατάφεραν να αμυνθούν με τόσο μεγάλη επιτυχία και για τόσο μεγάλο διάστημα Ο δεύτερος εκ του πονηρού λόγος είναι, ότι πολλοί μη Μεσολογγίτες και κατά την Πολιορκία και την Έξοδο αλλά και μετά προσπάθησαν για ίδιο όφελος να εξάρουν την δική τους συμβολή στην άμυνα αλλά και να υποτιμήσουν αυτήν των άλλων Ο τρίτος λόγος είναι η φυσική, η ευγενής αγαθοσύνη των Μεσολογγιτών, θα μου επιτρέψετε να πω, ημών των Μεσολογγιτών. Εμείς θέλαμε να κρατήσουμε την Πόλη ελεύθερη και μετά την πτώση της ονειρευόμαστε να την απελευθερώσουμε, να επιστρέψουμε στα σπίτια μας, τα χωράφια μας, την πλούσια λιμνοθάλασσά μας, στις εμπορικές και ναυτικές και βιοτεχνικές δραστηριότητές μας. Αγαθοσύνη και ευγενής αγάπη για τον τόπο, που και τώρα μας διακρίνει.

Δεν θα μιλήσω για έναν ακόμη πιθανό λόγο, αυτόν της ζήλιας και του φθόνου. Ας μιλήσουμε τώρα για τους κατοίκους. Η Πόλη ως γνωστόν ήκμαζε οικονομικά από πολλά χρόνια ήδη από τα μέσα του 17 ου αιώνα. Κατά περιόδους είχε πολλές δεκάδες εμπορικών πλοίων πέραν των μικρών πλεούμενων, που ήταν γάιτες ή πριάρια κατάλληλα για την αλιεία στην λιμνοθάλασσα καθώς και για μεταφορές μικρών φορτίων σε μικρές αποστάσεις. Εξ άλλου η πεδιάδα του Μεσολογγίου ήταν πάντα και είναι πολύ εύφορη και μπορεί να ζήσει χιλιάδες ανθρώπους. Θα θυμίσω, ότι στην αρχαιότητα δύο από τις παλαιότερες και ισχυρότερες ελληνικές πόλεις, η Πλευρώνα και η Καλυδώνα ήκμαζαν σε αυτόν τον στενό τόπο και είχαν την δύναμη να μετέχουν στις πανελλήνιες εκστρατείες και να συγκεντρώνουν για αγώνες τα βασιλόπουλα και ήρωες όλης της Ελλάδας, αναφέρομαι στο κυνήγι του Καλυδωνίου κάπρου. Κι ακόμη ο Οινέας, ο βασιλιάς της Καλυδώνας είχε την δύναμη και την εξυπνάδα να καλέσει τον ήρωα Ηρακλή για να δαμάσει τον Αχελώο με έπαθλο την κόρη του, την γιαγιά μας Δηιάνειρα. Ο Ηρακλής, όπως αργότερα αναφέρει και ο Στράβων, διευθέτησε την κοίτη και τις εκβολές του Αχελώου και συνετέλεσε στην ανάπτυξη της γεωργίας της περιοχής ας θυμηθούμε το Κέρας της Αμαλθείας, το οποίο του έδωσε ο Αχελώος και αυτός το έδωσε στον Οινέα. Και ο μακαρίτης Νεύρος, ο χημικός μηχανικός, ο οποίος μετείχε στο Σχέδιο για την ανάπτυξη χημικών βιομηχανιών στο Μεσολόγγι, έλεγε ότι η πεδιάδα μεταξύ και πέραν των ποταμιών μας,του Αχελώου και του Ευήνου, είναι η πιο εύφορη της Ελλάδας.

Και ο ήρεμος Αράκυνθος ήταν πάντα και από τις δυο πλευρές γεμάτος από χωριά, των οποίων οι κάτοικοι ζούσαν από την κτηνοτροφία, την γεωργία, την δασική εκμετάλλευση Πάντα λοιπόν ζούσαμε σε έναν τόπο πλούσιο με μια εύφορη πεδιάδα, ένα πλούσιο βουνό, μια πλούσια λιμνοθάλασσα. Σε όλο αυτό το πλούτο προστέθηκε αυτός της ναυτιλίας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας η οποία είναι απαραίτητη για την ναυπήγηση, την συντήρηση, τις επισκευές των εμπορικών πλοίων και των αλιευτικών πλοιαρίων. Δεν είμαστε λοιπόν κυρίως φτωχοί ψαράδες και αγρότες αλλά είμαστε μέλη μιας ακμάζουσας κοινωνίας, η οποία παρήγαγε και εξήγαγε προϊόντα και εισήγαγε άλλα προϊόντα και μαζί ιδέες και πληροφορίες από άλλες περιοχές και χώρες όχι μόνο τουρκοκρατούμενες αλλά και δυτικοευρωπαϊκές όπως η Αυστρο- Ουγγαρία, η Γαλλία, η Ισπανία και προφανώς η γειτονική και πολιτικά κατακερματισμένη Ιταλία. Άλλωστε στην Πόλη είχαν ιδρυθεί και λειτουργούσαν Σχολές και Σχολεία ενώ γόνοι πλούσιων οικογενειών σπούδαζαν στο εξωτερικό. Αναφέρω ενδεικτικά τον Σιδέρη, που σπούδασε ιατρική στην Ιταλία και τον Καλογερά. Για όλους αυτούς τους λόγους η συμμετοχή μας στην έναρξη της Επανάστασης τον Μάιο του 1821 και οι μετέπειτα αγώνες μας ήταν πράξεις συνειδητές με στόχο την ελευθερία και όχι απλά ξεσπάσματα εναντίον της καταπίεσης. Πολλοί πάλι μιλούν για λασποχώρι, χωρίς κανονικούς στρωμένους με πέτρες δρόμους. Για το ότι δεν είμαστε χωριό εννοώντας χωριό, με την υποβιβαστική έννοια του όρου, έχω ήδη μιλήσει.

Για τους δρόμους θέλω να θυμίσω, ότι όλες οι πόλεις της εποχής, αλλά και πολύ αργότερα, είχαν χωμάτινους δρόμους, οι οποίοι πλημμύριζαν, όταν έβρεχε ή όταν πλημμύριζαν τα ποτάμια δίπλα στα οποία ήταν κτισμένες. Εξαίρεση αποτελούσαν οι δρόμοι των κεντρικών αγορών. Θα θυμίσω ότι στην Αθήνα των Ολυμπιακών Αγώνων του 1896 ο Δήμος χρησιμοποίησε πολλές δεκάδες υδροφόρων αμαξών για να καταβρέχει τους χωμάτινους δρόμους. Όσοι μιλούν πάλι για το Τείχος κατά την διάρκεια εκδηλώσεων όπως η σημερινή, συνήθως χρησιμοποιούν την λέξη «Φράκτης» ή «αδύναμος, χαμηλός φράκτης». Η πραγματικότητα όμως είναι εντελώς διαφορετική. Το σύνολο των οχυρώσεων του Μεσολογγίου αποτελεί προϊόν εξαιρετικής στρατηγικής ευφυΐας και δεν υπάρχει ανάλογη κατασκευή στην Ελλάδα ή και σε άλλες χώρες. Αναφέρομαι στο Τείχος από θάλασσα σε θάλασσα σε συνδυασμό με τις οχυρωμένες νησίδες- Κλείσοβα, Βασιλάδι, Ντολμά, Αιτωλικό, Προκοπάνιστο, καθώς και τις επάκτιες πρόσθετες οχυρώσεις. Το Τείχος της πολιορκίας είναι έργο ειδικού Στρατιωτικού Μηχανικού, του Μιχαήλ Κοκκίνη και είναι το μοναδικό τέτοιο έργο στην νεώτερη Ελλάδα μέχρι να φτάσουμε σχεδόν στα Οχυρά του Ρούπελ. Ο Μ. Κοκκίνης είναι κατά το Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας. ο πρώτος μηχανικός της νεώτερης Ελλάδας και σχεδίασε το Τείχος με βάση τις σύγχρονες αρχές της οχυρωματικής τέχνης. Είναι φανερό ότι είχε σπουδάσει διαβάζοντας μεταξύ άλλων τα σχετικά βιβλία του Μαρκησίου ντε Μονταλαμπέρ. Για αυτό άλλωστε δίνει σε μια Ντάπια το όνομά του.

Το Τείχος με μήκος 1600 μ. είχε ύψος 3,5 μέτρων και μπροστά του είχε εκσκάψει τάφρος πλάτους 9 μ. και βάθους 2,5 μ. Σε κάποια απόσταση υπήρχε ανάχωμα και πρόταφρος. Επί του τείχους είχαν κατασκευαστεί 23 κανονοστάσια ( ντάπιες), στα οποία είχαν εγκατασταθεί μεγάλα και μικρά κανόνια. Αυτά επανδρώνονταν από ικανούς πυροβολητές, Μεσολογγίτες και άλλους. Μέσα στην λιμνοθάλασσα και για προστασία των θαλάσσιων υφαλαυλάκων από εχθρικές επιδρομές είχαν μετασκευαστεί και έπλεαν κανονιοφόρα πλοιάρια (πάσαρες). Όλα αυτά Τείχος, οχυρωμένες νησίδες, επάκτιες οχυρώσεις, κανονιοφόρα πλοιάρια- υπό την άξια στρατιωτική διοίκηση και τους ατρόμητους πολεμιστές και τον συμμετέχοντα ποικιλοτρόπως άμαχο πληθυσμό δημιούργησαν ένα απόρθητο φρούριο. Ένα φρούριο το οποίο δεν θα έπεφτε ποτέ αν δεν είχαμε πάρει το μεγάλο αγγλικό δάνειο, το οποίο προκάλεσε τον εμφύλιο διχασμό. Δεν πρέπει να ξεχάσω τις ονομασίες των κανονοστασίων, έργο ασφαλώς όχι μόνο του Κοκκίνη. Δόθηκαν ονόματα Ελλήνων επιφανών πολεμιστών όπως Σαχτούρη, Μαυρομιχάλη, Μιαούλη, Μάρκου Μπότσαρη, Δημ. Μακρή, Κανάρη, Δρακούλη ή επιφανών Ελλήνων όπως Κοραή, Αρχιεπισκόπου Ιγνατίου, Ρήγα Φεραίου, Κοκκίνη. Οι ονοματοδότες όμως είχαν την σωστή ιδέα να συνδέσουν τον ελληνικό αγώνα για την ελευθερία με αυτούς άλλων χωρών από τις οποίες ερχόταν βοήθεια. Έτσι έχουμε τα κανονοστάσια Κοτσιούσκου, Γουλιέρμου Τέλλου, Φραγκλίνου, Νόρμαν ή Γερμανών, Τόκελι, Λόρδου Βύρωνα, Γουλιέλμου της Οράγγης, Λόρδου Σέφηλντ. Οι οχυρώσεις λοιπόν του Μεσολογγίου ήταν σπουδαίο σύγχρονο και μοναδικό οχυρωματικό έργο και όχι αδύναμος φράκτης.

Λένε πάλι πολλοί ότι οι Μεσολογγίτες δεν ήταν πολεμιστές και πιο πολύ παρακολουθούσαν παρά συμμετείχαν στην άμυνα κάτι που είναι εντελώς ανακριβές, Ας ξεκινήσω όμως προσπαθώντας να ορίσω το ποιοι ήταν οι Μεσολογγίτες. Η πιο απλή απάντηση είναι «αυτοί που ζούσαν στο Μεσολόγγι και τα γειτονικά χωριά και ζούσαν μαζί, συγγένευαν, κουμπάρευαν, εμπορεύονταν με τους κατοίκους του Μεσολογγίου», που ήταν ο μεγαλύτερος οικισμός της περιοχής από την Λιμνοθάλασσα μέχρι τις Λίμνες Τριχωνίδα και Λυσιμαχία. Δεν πρέπει να ξεχνούμε, ότι το Βραχώρι, το οποίο μόλις μετά από 100 χρόνια (1933)μετονομάστηκε σε Αγρίνιο, ήταν ουσιαστικά μια τουρκική πόλη, έδρα της τουρκικής διοίκησης της περιοχής του Κάρλελι (σημερινής Αιτωλίας και Ακαρνανίας). Η επικοινωνία των κατοίκων της μετέπειτα επαρχίας Μεσολογγίου γινόταν μέσω του Αρακύνθου, ο οποίος δεν ήταν εμπόδιο αλλά συνδετήριος χώρος. Άλλωστε τότε δεν υπήρχε το Τείχος για να ξεχωρίζουμε τους «εντός των Τειχών» από τους εκτός. Όλοι αυτοί λοιπόν ή οι περισσότεροι από αυτούς συγκεντρώθηκαν μέσα στο Μεσολόγγι μαζί με τις οικογένειές τους και για να προστατευθούν αλλά και για να πολεμήσουν τον προαιώνιο δυνάστη και εχθρό. Προφανώς αυτοί μόνοι τους δεν θα είχαν την δυνατότητα να συγκροτήσουν την στρατιωτική δύναμη που θα ήταν απαραίτητη για την άμυνα της Πόλης. Άλλωστε το Μεσολόγγι αποτελούσε το βασικό πολεμικό μέτωπο μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων κατά τους 12 μήνες της τελευταίας πολιορκίας.

Για αυτό εκεί συγκεντρώθηκαν καπεταναίοι και στρατηγοί από όλη την Ελλάδα, οι οποίοι μισθοδοτούνταν από την Κυβέρνηση του Ναυπλίου. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και οι Σουλιώτες, εξαιρετικοί επαγγελματίες πολεμιστές και άλλοι Ηπειρώτες, όπως οι επίσης επαγγελματίες πολεμιστές υπό τον Σπύρο Μήλιο από την Χειμάρα. Οι Μεσολογγίτες πολεμιστές ήταν περίπου 1300 και οι ντόπιοι καπεταναίοι ήταν οι Θανάσης και Γιαννάκης Ραζηκώτσικας, ο Μήτρος Δεληγιώργης, ο Δημ. Μακρής, οι Ντοβαίοι, οι Τσερπελαίοι καθώς και αρχηγοί άλλων οικογενειών όπως οι Καρατζογιανναίοι. Αυτοί μαζί με τις οικογένειές τους μετείχαν σε όλους τους αγώνες κατά την Πολιορκία και την Έξοδο. Πολλές φορές ήλθαν σε σύγκρουση με τους Σουλιώτες, οι οποίοι φέρονταν αυταρχικά και προς τους ντόπιους και προς τους ξένους και προς τους άλλους Έλληνες ακόμη και προς τους άλλους Ηπειρώτες. Σήμερα όμως δεν θα μιλήσω για αυτούς αλλά μόνο για τους Μεσολογγίτες. Στην πραγματικότητα θα διαβάσω ένα απόσπασμα από το «Χρονικό του Μεσολογγίου «του σπουδαίου Έλληνα Ηπειρώτη από την Χειμάρα, του Σπύρου Μήλιου. «Οι κάτοικοι του Μεσολογγίου εις όλον το διάστημα της πολιορκίας έδωσαν άπειρα δείγματα της καρτερίας και της μεγαλοψυχίας των άλλ εις αυτήν την περίστασιν έτι πλέον. Διότι εκτός του ότι ήταν εκ των πρώτων οπού να ριψικινδυνεύσουν (οι πρώτοι) εις τας μάχας, και οπού αρίστευον οπού εφύλαττον πάντοτε εις τας πλέον επικινδύνους θέσεις, και ως πυροβολισταί εις τα κανονοστάσια και με τα ντουφέκια εστέκοντο εις τας επάλξεις, δίχως να έχωσι άλλο συμφέρον παρά την ελευθερίαν της πατρίδος επειδή αυτών ιδιαιτέρως δεν τους είχε μείνη τίποτις καθότι τον ελαιώνα τον είχε κόψη όλον ο εχθρός, ώστε τινές κορμοί μόνον εφαίνοντο σποράδην εις την πεδιάδα τας σταφιδαμπέλους των ταυτομοίως ό,τι είχον εις τας εμπορικάς αποθήκας των, και οπού εχρησίμευον δια το φρούριον, ή δια την

φρουράν το είχον προσφέρει οι δυστυχείς αφ εαυτού τους εις την ανάγκην της πατρίδος, λαμβάνοντες μόνον ενδείξεις να τα πληρωθώσι εις την αποκατάστασιν του Έθνους. Ό,τι είχον θρόφιμα εις τα οσπίτια και ταύτα, ως είπον, τα επρόσφερον. Δεν είχον άλλον πλέον ειμή όσα οσπίτια δεν είχεν φθείρει εισέτι το τουρκικόν κανόνι, πλην επειδή δια την επισκευήν του φρουρίου δεν είχομεν άλλην ύλην επρόσφερον και τα οσπίτια των να τα κρημνίσωμεν δια να πάρωμεν την αναγκαίαν ύλην!» Μετά από αυτόν τον ύμνο για τους Μεσολογγίτες πολεμιστές και αμάχους δεν χρειάζεται να πω κάτι άλλο. Ας φθάσουμε τώρα στην Έξοδο. Το βράδυ του Σαββάτου του Λαζάρου έγινε όπως είχε αποφασιστεί η μεγάλη Έξοδος. Οι εξοδίτες βγήκαν από το ανατολικό μέρος του Τείχους. Το ασθενές μέρος των εξερχόμενων ήταν προφανώς οι Μεσολογγίτες, πολλές χιλιάδες άμαχοι, οι οποίοι βάδιζαν μαζί με τους οπλοφόρους των οικογενειών τους στα δεξιά της πορείας, δηλαδή προς την μεριά της θάλασσας. Οι ηλικιωμένοι και άρρωστοι είχαν μείνει σε υπονομευμένα ισχυρά σπίτια. Ο Θανάσης Ραζηκώτσικας επί κεφαλής Μεσολογγιτών επιτίθεται κατά των Αιγυπτιακών κανονοστασίων πέρα από την Τάφρο του Ομέρ για να διευκολύνει την κίνηση των αμάχων. Τον περιμένουν όμως, γιατί το Σχέδιο της Εξόδου είχε προδοθεί και ο ίδιος σκοτώνεται μαζί με πολλούς Μεσολογγίτες. Όταν ακούστηκε το «Πίσω στις Ντάπιες μας» πολλοί και οπωσδήποτε οι άμαχοι, οι οποίοι βραδυπορούσαν, γύρισαν πίσω και ταμπουρώθηκαν όπου μπορούσαν.

Και ακολούθησε τρεις ημέρες πόλεμος, σπίτι με σπίτι, ηρωικός παρ ότι άπελπις. Τα σπίτια ανατινάσονταν όταν η αντίσταση δεν ήταν πλέον δυνατή. Την 10 η Απριλίου ανατινάσσεται το Καψαλέϊκο στην δυτική παραλία όπου ήταν η Πυριτιδαποθήκη με 400 αμάχους παρασύροντας στον θάνατο πολλούς Τουρκο- Αιγυπτίους. Την 12 η Απριλίου ανατινάσσεται ο Ανεμόμυλος στην ομώνυμη νησίδα από τον επίσκοπο Ιωσαήφ Ρωγών, ο οποίος είχε καταφύγει εκεί πισωγυρίζοντας μετά το «Πίσω στις Ντάπιες μας» Παρ ομοίως ανατινάξεις γίνονται στα Τρικουπέϊκα, στα Καπραλέϊκα, στον υπόνομο της Μεγάλης Ντάπιας από τον Παπα- Διαμαντή Σουλιώτη. Πριν πούμε για την Πορεία των διασωθέντων πρέπει να μιλήσουμε για το δράμα των αμάχων το οποίο περιγράφεται πολύ παραστατικά στο ομότιτλο βιβλίο του Ν. Κολόμβα. Κατά την γραπτή μαρτυρία του Ιταλού Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο, γιατρού στον στρατό του Ιμπραήμ, κατά τις επόμενες ημέρες πουλήθηκαν 6000 γυναικόπαιδα έξω από το Τείχος του Μεσολογγίου που διασκορπίστηκαν σε όλη την Οθωμανική Αυτοκρατορία, από την Αίγυπτο έως την Πόλη και την Αδριανούπολη και από την Ήπειρο έως την Μεθώνη. Για αυτούς μετά την απελευθέρωση έγιναν προσπάθειες εξαγοράς με χρήματα συγγενών τους ή του κράτους ή φιλελλήνων. Πολλοί βρέθηκαν και εξαγοράστηκαν και επέστρεψαν ενώ αρκετοί κατάφεραν να επιστρέψουν δραπετεύοντας (όπως η Λένκω των Γαλετο-Κατσιμπραίων) για την οποία έχει γράψει μια συγκινητική εξιστόρηση ο γείτονάς μου και εκλεκτός Μεσολογγίτης Νίκος Γαλέττας.

Είναι σημαντικό να πούμε όμως τι έγιναν οι Μεσολογγίτες μετά την Έξοδο. Είναι γνωστή η διαδρομή προς το Μοναστήρι του Άη Συμιού και μετά προς την Ανάληψη (τότε Δερβέκιστα) και από εκεί στην Άνω Χώρα (τότε Λομποτινά ) όλων όσων σώθηκαν. Από εκεί όμως ένα σημαντικό τμήμα περίπου 300 Μεσολογγιτών υπό τον Μήτρο Δεληγιώργη και τον Γιαννάκη Ραζηκώτσικα φεύγουν και από συντομότερο δρόμο φθάνουν στο Ναύπλιο αθόρυβα την 28/4/1826. Οι άλλοι έφτασαν και έγιναν δεκτοί με τυμπανοκρουσίες την 16/6/1826 δηλαδή μετά από 18 ημέρες. Για ποιο λόγο έγινε αυτός ο χωρισμός μας μιλάει ο Κασομούλης λέγοντας, ότι αυτοί, οι Μεσολογγίτες, δεν είχαν ανάγκη τα χρήματα των καθυστερούμενων μισθών τους. Αντιθέτως οι άλλοι οι περισσότεροι υπό τους γνωστούς στρατηγούς και καπεταναίους είχαν πιέσει για να πάρουν τους μισθούς τους πριν ξεκινήσουν για το Ναύπλιο. Να λοιπόν πως αυτοί οι Μεσολογγίτες χαλούν και πάλι την «αγορά». Για να χρησιμοποιήσω μια σύγχρονη λαϊκή έκφραση. Και μόλις έφτασαν στο Ναύπλιο οι Μεσολογγίτες ζήτησαν και ανέλαβαν πάλι υπηρεσία πολεμική. Πράγματι με διαταγή την 8/5 οι Δεληγιώργης και Ραζηκώτσικας ανέλαβαν υπηρεσία στους Μύλους και το Μπούρτζι. Να και πάλι λοιπόν αυτοί οι «απόλεμοι» Μεσολογγίτες μετά από τις δωδεκάμηνες μάχες της Πολιορκίας και την Έξοδο δεν θέλησαν να ξαποστάσουν αλλά ζήτησαν να είναι πάλι στην πρώτη γραμμή. Και μετά όμως συνέχισαν να πολεμούν προσπαθώντας να γυρίσουν στον τόπο τους. Έτσι βρίσκονται το 1828 στο Λεσίνι και στην

συνέχεια μετέχουν στην προσπάθεια ανακατάληψης του Αιτωλικού τον Μάϊο του 1828 υπό τον Τσώρτς. Βρίσκονταν λοιπόν κοντά στο Μεσολόγγι, όταν αυτό ανακαταλήφθηκε την 2 Μαϊου του 1829, οπότε επέστρεψαν στην πατρίδα τους. Τέλος θέλω να πω μερικά λόγια για δυό εξαιρετικά, σχεδόν μοναδικά, παραδείγματα ευγενείας και υπερηφάνειας από δύο συμπατριώτες μας, τον Γιαννάκη Ραζηκώτσικα και τον Δημήτρη Μακρή. Ο πρώτος όταν του πρότεινε ο κουνιάδος του Σπ. Τρικούπης να γίνει υπασπιστής του Όθωνα αρνήθηκε και γύρισε στο Μεσολόγγι, όπου ασχολήθηκε με την καλλιέργεια των οικογενειακών του κτημάτων. Όταν τον ρώτησαν γιατί αρνήθηκε την τιμητική θέση απάντησε ολιγόλογα «Τώρα εγώ έπιασα το κλαδευτήρι και ασχολούμαι με το αμπέλι μου». Όμοια πρόταση έγινε και στον δεύτερο, τον καπετάνιο Δημ. Μακρή, ο οποίος επίσης αρνήθηκε και επέστρεψε στο Μεσολόγγι ζώντας τον περισσότερο καιρό στον Αράκυνθο. Και όταν ρώτησαν και αυτόν γιατί αρνήθηκε απάντησε Μεσολογγίτικα «Ιγώ δεν τσακάου τμέση μ» Αυτό λοιπόν ήταν το Μεσολόγγι και αυτοί οι Μεσολογγίτες στην Ειρήνη, στον Πόλεμο για την Λευτεριά, στην Απελευθέρωση. Και για αυτό πρέπει να τους θυμόμαστε και να τους μνημονεύουμε και να έχουμε τις εικόνες τους στα σπίτια μας και στα σχολεία μας, όχι μόνο οι Μεσολογγίτες αλλά και όλοι οι Έλληνες. Τον πρώτο μέσα στο αμπέλι του με το κλαδευτήρι του τον δεύτερο ψηλό και ευθυτενή να αντικρίζει από τον Αράκυνθο το Μεσολόγγι και την λιμνοθάλασσα

Τελειώνοντας το σημερινό μνημόσυνο μια εβδομάδα πριν από το Σάββατο του Λαζάρου και επειδή δεν μπορώ να διαβάσω όλα αυτά τα ονόματα των συμπατριωτών μας που ήταν μέσα στο Τείχος και μετέσχαν στην Έξοδο, έχουμε περισσότερους από 6.000 στα βιβλία που εξέδωσα με τους φίλους μου Ν. Κολόμβα και Σπ.Σακαλή, θα μου επιτρέψετε να διαβάσω μόνο μερικά γειτόνων, συγγενών και γνωστών μου: Δενδραμής Δήμος. Καπετάνιος σε δικό του πλοίο. Έπεσε κατά την Έξοδο ενώ τα 4 μέλη της οικογένειάς του αιχμαλωτίστηκαν, πουλήθηκαν σαν σκλάβοι και αγνοείται η τύχη τους. Καλιανέζος Γεώργιος, Έδωσε 100 γρόσια για την οχύρωση της πόλης Καλιανέζος Γιάννης, Αιχμαλωτίστηκε κατά την Έξοδο. Απελευθερώθηκε το 1830 Κατοχιανός Γεώργιος, Δημήτριος, Σπύρος, Τσάντης. Έπεσαν κατά την Έξοδο. Κατοχιανός Γεώργιος. Διασώθηκε. Κατοχιανού Τσάντα, Χρύσω. Αδελφές του ανωτέρω. Αιχμαλωτίστηκαν, πουλήθηκαν σκλάβες, απελευθερώθηκαν μετά από 13 χρόνια. Κατοχιανός Δημήτριος,Φώτιος Μέτζος, Χρήστος,Κουταχιανού Μαρία. Αιχμαλωτίστηκαν. Κοντοκράς Αθανάσιος. Έπεσε κατά την τελευταία πολιορκία. Κοντοκράς Ανδρέας. Διασώθηκε μόνον αυτός από όλη την οικογένειά του. Κοντοκράς Βασίλης, Σπύρος, Παναγιώτης. Έπεσαν κατά την Έξοδο. Κοντοκράς Δημήτριος. Σώθηκε κατά την Έξοδο.

Κοντοκράς Αντώνης. Αγνοείται. Κοντοκρά Χριστίνα. 12 ετών αιχμαλωτίστηκε, πουλήθηκε, απελευθερώθηκε μετά από 8 χρόνια. Κοντοκρά Παγώνα. Σύζυγος Γεωργίου, αιχμαλωτίστηκε. Κοντοκρά Αγγέλω. Σύζυγος του ανωτέρω, αιχμαλωτίστηκε, εξαγοράστηκε μέσω εισφορών μετά από ένα χρόνο. Κοντοκράς Σωτήριος. Αιχμαλωτίστηκε κατά την Έξοδο, μεταφέρθηκε στην Μεθώνη, από όπου απελευθερώθηκε δι εξαγοράς τυφλωμένος. Γκόρπας Αθανάσιος και Γεώργιος. Πυροβολητές, διασώθηκαν. Γκόρπας Θωμάς. Πριν από την Επανάσταση εφοπλιστής. Πούλησε το καράβι του, κατέθεσε τα χρήματα για τον Αγώνα. Διασώθηκε πληγωμένος κατά την Έξοδο. Οικογένεια Θωμά Γκόρπα. Αιχμαλωτίστηκαν κατά την Έξοδο και πουλήθηκαν. Εξαγοράστηκαν με χρήματα του ιδίου. Γκόρπας Κωνσταντίνος. Πολέμησε στην Κλείσοβα, ήταν πυροβολητής. Διασώθηκε κατά την Έξοδο. Γκούβας Κώστας. Κατά την Έξοδο διασώθηκε ενώ η μητέρα του και οι δύο αδερφές του χάθηκαν. Ας είναι αιωνία η μνήμη τους και ας είναι Φάροι Φωτεινοί για να μας δείχνουν τους δικούς τους αγώνες για του Χριστού την Πίστη την Αγία και της Πατρίδος της Ελευθερία, αγώνες που οδήγησαν στην απελευθέρωση της Ελλάδας.