Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α ΠΑΝΟΣ ΤΖΑΒΕΛΛΑΣ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 26 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ-ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ-ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Τιμή Τεύχους 0,50 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, 17676 Καλλιθέα Τηλ.: 210 9219495 Φαξ: 210 9586403 ΚΩΔ.: 6725 Σημείωμα του εκδότη... 2 Χαιρετισμός φιλίας και συνεργασίας από τον Κ. Καρκανιά... 3 Αφιέρωμα στον Πάνο Τζαβέλλα: Βιογραφικά στοιχεία....3 Πάνος Τζαβέλλας: ο λαϊκός καλλιτέχνης της Εθνικής Αντίστασης και ποιητής της Λευτεριάς, του Κ. Γ. Σαχινίδη... 3 Ωδή στον Πάνο Τζαβέλλα, του M. Γλέζου... 8 Ο τραγουδιστής της Εθνικής Αντίστασης, του Σ. Ληναίου... 8 Πάνος Τζαβέλλας: Ο επαναστάτης-τραγουδιστής, του Σ. Ουλκέρογλου... 9 Αποχαιρετισμός στον Πάνο Τζαβέλλα, του Β. Φίλια... 10 Ο προφητικός λόγος του ποιητή (Η περίπτωση του Βλαντίμιρ Βλαντιμίροβιτς Μαγιακόφσκι) του Γ. Μότσιου... 11 Το χρυσό ιωβηλαίο της ελληνικής λαογραφίας, της Ν. Δ. Περπατάρη... 20 Μορφές παράδοσης-χώροι και τρόποι της ανθρώπινης επικοινωνίας, του Ν. Μπαζιάνα... 23 Μέγας Αλέξανδρος: O μεγαλύτερος στρατηλάτης όλων των εποχών, του Κ. Β. Χιώλου... 24 Ένα βράδυ στην ταβέρνα με το Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.... 26 Η πίττα του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π.... 26 «Βάκχες» του Ευριπίδη από το θεατρικό σχήμα Λεωνίδα Λοϊζίδη... 27 Μνήμες Αγώνων- Εθνική Αντίσταση-Φυλακές- Εξορία- Εκτελέσεις- Πολιτικές Διώξεις... 28 Πρώτο ελληνο-ρωσικό κοινωνικό φόρουμ από το Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών και Σπουδών «Ιωάννης Καποδίστριας»... 29 Εργογραφία του Πάνου Τζαβέλλα... 32 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α ΠΑΝΟΣ ΤΖΑΒΕΛΛΑΣ 1 9 2 5-2 0 0 9 Ο Πάνος Τζαβέλλας γεννήθηκε, το 1925, στην Κοζάνη. Τα παιδικά του χρόνια τα πέρασε φτωχικά, αλλά, από μικρός είχε ιδιαίτερη αδυναμία στην κιθάρα, που, όμως, πέρασε σε δεύτερη μοίρα, λόγω της συστράτευσής του στον παλλαϊκό αντιστασιακό αγώνα. Η κήρυξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου τον βρήκε μαθητή Γυμνασίου και, πολύ γρήγορα, τον επόμενο χρόνο, εντάχθηκε στην οργάνωση νέων της ΕΠΟΝ όπου αναδείχτηκε σε στέλεχός της. Αργότερα το 1943 βγήκε στο βουνό με τον ΕΛΑΣ πολεμώντας ενάντια στα στρατεύματα κατοχής της Ιταλίας, Γερμανίας και Βουλγαρίας. Μετά την Απελευθέρωση, όταν ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος, ξαναβγήκε στο βουνό με τον Δημοκρατικό Στρατό, μέχρι τον Ιούλιο του 1949, συνέχεια στη σελ. 2

2 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Σημείωμα του εκδότη Όπως γνωστοποιήθηκε και σε προηγούμενα τεύχη, και ύστερα από έξι χρόνια έκδοσης, το, κατά τον τελευταίο χρόνο, πέρασε μια κρίσιμη μεταβατική περίοδο, δεδομένου ότι τα τρία τελευταία τεύχη εκδόθηκαν με προσφορές λίγων εκλεκτών φίλων, λόγω της οικονομικής αδυναμίας του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. και, γι αυτό, το Διοικητικό Συμβούλιο είχε οδηγηθεί στη δυσάρεστη απόφαση να σταματήσει την έκδοσή του. Όμως, τελικά, αποδεικνύεται, για μια ακόμη φορά, ότι το Κέντρο μας, αν και είναι αδύναμο οικονομικά, ωστόσο είναι πλούσιο τόσο σε φίλους, όσο και σε δράση. Με μεγάλη χαρά, ανακοινώνουμε ότι σε όλες τις επόμενες εκδόσεις μας, μόνιμος χορηγός θα είναι ο διευθυντής του Ελληνοβρετανικού Κολλεγίου και Πρόεδρος του Οργανισμού για τη Διάδοση της Ελληνικής Γλώσσας (Ο.Δ.Ε.Γ.) κ. Κωνσταντίνος Καρκανιάς, του οποίου η συμβολή στον Ελληνικό Πολιτισμό είναι -ήδη- πολύ μεγάλη. Έτσι, λοιπόν, συνεχίζουμε, ακάθεκτοι την έκδοση του περιοδικού και τα αφιερώματα στους εκλεκτούς συνεργάτες μας, αφιερώνοντας το τεύχος αυτό σε έναν λαϊκό καλλιτέχνη, ο οποίος, πρόσφατα έφυγε από τη ζωή, αφήνοντας πίσω του σημαντικές πατριωτικές παρακαταθήκες. Πρόκειται για τον Πάνο Τζαβέλλα, ο οποίος, με τη στάση ζωής του και με το μουσικό του έργο αποτέλεσε υπόδειγμα μιας αυθεντικής λαϊκής αγωνιστικής μορφής και ενός γνήσιου καλλιτέχνη του λαού. Η πολιτική και η πολιτιστική του προσφορά υπήρξε μοναδική και μέγιστη, ως προς τη διάσωση και διάδοση των τραγουδιών της Εθνικής Αντίστασης, δεδομένου ότι είχε αφιερώσει όλη του τη ζωή στο αντιστασιακό και το πολιτικό τραγούδι, συλλέγοντας, στίχο-στίχο, δεκάδες τραγούδια, τα οποία, ερμήνευσε και μετέδωσε ο ίδιος με τον πιο εκφραστικό τρόπο. Μέσα από αυτά τα τραγούδια, καθώς και μέσα από τα δικά του, που έγραψε και συνέθεσε ο ίδιος, καθώς και τις ποιητικές του συλλογές, υπηρέτησε και πρόβαλε, με τον πιο δυναμικό τρόπο, τα αγωνιστικά και πατριωτικά πρότυπα της Εθνικής Αντίστασης, που αφορούν στο πιο πολύτιμο αγαθό, τη Λευτεριά. Τα πρότυπα αυτά, παραμένουν και σήμερα ως τα πλέον αναγκαία για την ελληνική νεολαία που πέρασε, έστω και καθυστερημένα, σε νέες μορφές κοινωνικής αμφισβήτησης, παρά τις όποιες λαθεμένες συγχύσεις επικρατούν. Τέτοια και άλλα πρότυπα πατριωτισμού, ζήσαμε και με την υπερήφανη στάση του Κυπριακού λαού και του πρόσφατα- εκλιπόντος ηγέτη και παλαιού μαχητή της ΕΟΚΑ του Τάσσου Παπαδόπουλου, που αντιστάθηκαν στην υποτέλεια του αγγλο-αμερικανόπνευστου, αλλά και διαβόητου σχεδίου Ανάν... Xαρακτηριστικά είναι τα όσα σχετικά σχόλια αναπτύσσονται, εκτενέστερα, για τον Πάνο Τζαβέλλα, στο λεπτομερές αφιέρωμα που ακολουθεί. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι ο Πάνος Τζαβέλλας υπήρξε ένας από τους πολύτιμους φίλους και συνεργάτες του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π., δεδομένου ότι συμμετείχε σε ορισμένες μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις του, που έγιναν αίθουσα του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. στην Αθήνα, αλλά και στην περιφέρεια, όπως στον Τύρναβο και στο Ναύπλιο. Κλείνοντας το σημείωμα αυτό, θα παρακαλούσαμε τους αναγνώστες μας να συγχωρήσουν κάποιες απαράδεκτες υπερβολές και λάθη, που δημοσιεύθηκαν στο προηγούμενο τεύχος, για τα οποία, αν και είχαν γίνει οι σχετικές διορθώσεις από τον έχοντα την φιλολογική επιμέλεια κ. Α. Καζαντζόγλου, ο «δαίμων του τυπογραφείου» τις αγνόησε (χωρίς καμιά ευθύνη του κ. Γ. Γκαντήραγα βέβαια). Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εκδότης-Διευθυντής: Δρ Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του Δ.Σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134 Καλλιθέα 17676 Τηλ.: 6973 591587 Φαξ: 210 9586403 e-mail: ksachinides@yahoo.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθηγ. Βασίλης Φίλιας Καθηγ. Μιχαήλ Μερακλής Καθηγ. Γιάννης Μότσιος Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης Καθηγ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθηγ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Φιλολογική Επιμέλεια: Αντώνης Καζαντζόγλου Γραμματεία - Oικονομικές ενισχύσεις: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: 2109566132 Δημιουργική Επιμέλεια Σελιδοποίηση: Έλενα Ματθαίου e-mail: emattheu@gmail.com ΜΕ ΤΗΝ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΚΟΛΛΕΓΙΟΥ Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Δημ. Γκαντήραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: 210 5244309 Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες και μικρές κρατικές επιχορηγήσεις (κατά καιρούς).

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 3 Χαιρετισμός φιλίας και συνεργασίας Προς: Το ΔΣ του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. από τον κ. Κώστα Καρκανιά, Προέδρου του Ελληνοβρετανικού Κολλεγίου Αγαπητοί φίλοι, Όπως γνωρίζετε είμαστε συνδρομητές του αξιόλογου περιοδικού σας από πολλά χρόνια. Το περιοδικό τοποθετείται στην βιβλιοθήκη μας, η οποία έχει περίπου 18.000 βιβλία και 40 τίτλους περιοδικών, και διαβάζεται από καθηγητές και σπουδαστές και των κολλεγιακών τμημάτων μας αλλά κυρίως από εκείνους του Σχολείου Ελληνικής Γλώσσας, το οποίο λειτουργούμε από το 1972 με το όνομα ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ. Άλλωστε στο παρελθόν μας έχετε βοηθήσει με την οργάνωση μαθημάτων ελληνικών χορών σε τέτοιους μαθητές μας. Όταν λοιπόν πληροφορηθήκαμε τον κίνδυνο διακοπής της κυκλοφορίας του περιοδικού λόγω οικονομικών δυσκολιών, τις οποίες αντιμετώπιζε το Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π., σκεφθήκαμε ότι έπρεπε να βοηθήσουμε. Αφιέρωμα στον Πάνο Τζαβέλλα συνέχεια από τη σελίδα 1 οπότε συνελήφθη, βαρύτατα τραυματισμένος και, γι αυτό, του έγινε ακρωτηριασμός του δεξιού ποδιού του. Από εκεί και μετά, άρχισε ο δρόμος για τις φυλακές. Αφού πέρασε πέντε στρατοδικεία και καταδικάστηκε τρεις φορές σε θάνατο, έμεινε έγκλειστος, ως πολιτικός κρατούμενος, δεκαέξι ολόκληρα χρόνια. Όμως, το 1959, ασθένησε βαριά (από τη νόσο του Burgen) και αποφυλακίστηκε, επειδή ήταν κατάκοιτος και οι κρατούντες δεν ήθελαν να πεθάνει στα χέρια τους. Το 1961, πήγε στην, τότε, Σοβιετική Ένωση για θεραπεία, όπου παράλληλα, έκανε μουσικές σπουδές στο ωδείο του Ροστόβ. Εκεί γνώρισε και τον μεγάλο συνθέτη Δημήτρη Σοστακόβιτς. Το 1965, επέστρεψε στην Ελλάδα και συνέχισε τους αγώνες του για τη δημοκρατία, την ελευθερία και την προκοπή της πατρίδας μας μέσα από τις γραμμές της Ε.Δ.Α. και της παράνομης οργάνωσης του Κ.Κ.Ε. Στην περίοδο της χούντας, πέρασε στην παρανομία, αλλά, το 1968, το καθεστώς των συνταγματαρχών τον συνέλαβε και τον καταδίκασε σε είκοσι χρόνια φυλάκισης, για την εναντίον του παράνομη δράση του. Το 1971, αποφυλακίστηκε με ανήκεστο βλάβη της υγείας του και, άρχισε να εργάζεται επαγγελματικά ως μουσικός σε μπουάτ της Πλάκας. Έτσι αποφασίσαμε να αναλάβουμε την οικονομική στήριξη της έκδοσης του περιοδικού για τα επόμενα δύο χρόνια και ελπίζουμε, ότι θα μπορέσουμε να συμβάλουμε και στην αισθητική αναβάθμισή του. Είναι αυτονόητο, ότι εμείς δεν θα αναμειγνυόμαστε στην σύνταξη της ύλης και δεν θα έχουμε καμιά τέτοια ευθύνη. Όπως έχουμε συμφωνήσει θα τυπώνουμε κάθε φορά έναν μεγαλύτερο αριθμό περιοδικών από αυτά που εσείς χρειάζεστε, ώστε να διανέμουμε και εμείς δωρεάν το κάθε τεύχος κυρίως σε σπουδαστές και καθηγητές μας αλλά ίσως και σε σχολικές ή άλλες βιβλιοθήκες. Ελπίζουμε ότι με αυτή την χορηγία μας το περιοδικό θα συνεχίσει να εκδίδεται τακτικά και να έχει περιεχόμενο του ίδιου υψηλού επιπέδου. Φιλικά, Κ. Καρκανιάς Εκεί τον βρήκε η μεταπολίτευση, όπου, πλέον, ελεύθερα τραγουδούσε τα τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης (ασχολήθηκε, κυρίως, με το αντάρτικο και γενικότερα το πολιτικό τραγούδι). Γενικότερα, ο Πάνος Τζαβέλλας, σταδιοδρόμησε ως μουσικός με μεγάλη επιτυχία, ερμηνεύοντας βιωματικά αντιστασιακά τραγούδια, που, ο ίδιος συνέλεξε και κατέγραψε, ενώ, στη συνέχεια, παρουσίασε σε διάφορες λαϊκές εκδηλώσεις και καλλιτεχνικές μουσικές βραδιές, καθώς και στην δισκογραφία. Χιλιάδες νέοι, αλλά και μεγαλύτεροι άνθρωποι προσέρχονταν στα μαγαζιά, όπου τραγουδούσε, επτά μέρες τη βδομάδα. Μάλιστα, πολλές φορές, έκανε και τρεις παραστάσεις τη νύχτα, ώστε να χωρέσουν όλοι όσοι ήθελαν να παρακολουθήσουν το πρόγραμμά του. Παράλληλα, έδωσε πολλές συναυλίες τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, με πλήθος θεατών, κάθε φορά. Όμως, πολύ αξιόλογη είναι και η εργογραφία του Πάνου Τζαβέλλα με τις ποιητικές του συλλογές και τη δισκογραφία του. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, έκανε επιλεκτικές εμφανίσεις σε διάφορες εκδηλώσεις. Απεβίωσε στις 27 Ιανουαρίου 2009, σε ηλικία ογδόντα τριών ετών. Γενικότερα. ο Πάνος Τζαβέλλας ήταν ο άνθρωπος που γνώρισε στους νεότερους το μουσικό, αλλά και το ιστορικό έπος της Εθνικής μας Αντίστασης. ΑΦΙEΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΠAΝΟ ΤΖΑΒEΛΛΑ

4 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Πάνος Τζαβέλλας: Ο λαϊκός καλλιτέχνης της Εθνικής Αντίστασης και ποιητής της Λευτεριάς του Κώστα Γ. Σαχινίδη, Δρα Κοινωνιολογίας Ο Πάνος Τζαβέλλας είναι ένας γνήσιος λαϊκός καλλιτέχνης με μοναδική προσφορά στον χώρο του πολιτικού τραγουδιού, όπου συνέβαλλε αποφασιστικά στη διάσωση και τη διάδοσή του στις νεότερες γενιές. Ως ο πλέον αυθεντικός ερμηνευτής των τραγουδιών της Εθνικής Αντίστασης, σε όλες τις περιόδους του βίου του, ο Πάνος Τζαβέλλας, υπήρξε ο καλύτερος εμψυχωτής των νέων για την παραπέρα ανάπτυξη των κοινωνικών και πολιτικών τους αγώνων. Είχα την τύχη να γνωρίσω τον τραγουδιστή Πάνο Τζαβέλλα κατά τα φοιτητικά μου χρόνια, στη δεκαετία του 1970, τότε που ξεσήκωνε τους ακροατές του, στις μπουάτ της Πλάκας, και τους μεταλαμπάδευε, με τα τραγούδια του, τη ζωντανή φλόγα της Εθνικής Αντίστασης. Μια φλόγα, που ενδυνάμωνε τους φοιτητές και τα αγωνιστικά τους φρονήματα για τον αντιχουντικό τους αγώνα δεδομένου ότι, εκείνη την εποχή, οι περισσότερες μπουάτ λειτουργούσαν, πιο πολύ, για ηθική ανύψωση της αγωνιστικής διάθεσης του λαού, παρά για απλή διασκέδαση. Πολύ αργότερα, είχα τη χαρά να τον γνωρίσω, από πιο κοντά, ως φίλο, μέσω του συναγωνιστή του και κοινού μας φίλου και δασκάλου μου, του καθηγητή Βασίλη Φίλια. Ταυτόχρονα, όμως, γνώρισα και το αδούλωτο και ασυμβίβαστο πνεύμα του καθώς και τη φιλοσοφία του για τη ζωή. Το πνεύμα αυτό βρίσκεται διάχυτο, σε όλο το δισκογραφικό και ποιητικό του έργο, αλλά, υπήρχε και στην καθημερινότητά του ως τρόπος ζωής. Ο Πάνος Τζαβέλλας ανήκει σε εκείνους, που αγωνίστηκαν για τη λευτεριά της πατρίδας από τη Γερμανική Κατοχή και πολέμησε μέχρις εσχάτων. Συνέχισε, όμως, τους αγώνες του, και σε όλη την υπόλοιπη ζωή του, για το καλό της πατρίδας και του λαού. Από νεαρή ηλικία άφησε το παιχνίδι, την κιθάρα και τον έρωτα, όπως έλεγε ο ίδιος, και έπιασε τα όπλα για να «χορέψει αγκαλιά με τον Χάρο» με όραμα την ελευθερία της Ελλάδας και για έναν καινούργιο κόσμο. «Τότε, αναφέρει σε μια συνέντευξή του, ήμασταν νέοι, γεμάτοι όνειρα και πάθος για τη ζωή. Θέλαμε να αλλάξουμε τον κόσμο στα μέτρα του ανθρώπου, γιατί είναι όμορφος ο κόσμος και ανέλπιστη ευτυχία η ζωή με τα χιλιάδες βάσανα». Έτσι, από νωρίς οργανώθηκε στο ΕΑΜ και στο στρατιωτικό του σκέλος τον Ελληνικό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ). Παράλληλα, όμως, με τον ένοπλο αγώνα κατά του φασισμού, συμμετείχε και στα πολιτιστικά δρώμενα του βουνού, όπου, πολλοί αγωνιστές έπαιζαν θεατρικά έργα, τραγουδούσαν και γίνονταν οι ίδιοι σκηνοθέτες και μαέστροι. Άλλωστε, με τον τρόπο αυτό, το ΕΑΜ επεδίωκε να καλλιεργήσει τον σκεπτόμενο Έλληνα, τον δημιουργό και τον υπεύθυνο πολίτη. Μάλιστα, πολλοί από αυτούς τους ερασιτέχνες καλλιτέχνες, έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα, έχοντας πάντα το όραμα να χτίσουν έναν νέο κόσμο αλληλεγγύης και αδελφοσύνης. Ακολούθησαν διωγμοί και μακρόχρονες φυλακίσεις. Όμως, ο Πάνος Τζαβέλλας, «αν και ήταν ένα εύθραυστο και ευαίσθητο παιδί», όπως ο ίδιος αυτοαποκαλείται, «η ζωή τον οδήγησε σε δρόμους δύσβατους και σκληροτράχηλους». Ωστόσο, πάντα στάθηκε ολόρθος και άντεξε σε όλες τις κακουχίες, τις στερήσεις και τους κινδύνους, έχοντας ως «αποκούμπι» την ποίηση και το τραγούδι. Στις διάφορες φυλακές, όπου τον έκλεισαν για δεκαέξι ολόκληρα χρόνια ως πολιτικό κρατούμενο, οργάνωνε χορωδίες με άλλους συγκρατούμενούς του, στους οποίους έκανε πρόβα παράνομα έναν-έναν ξεχωριστά. Μόνο κατά την προετοιμασία των εθνικών και θρησκευτικών εορτών επιτρεπόταν τα χορωδιακά, πατριωτικά, χριστιανικά και δημοτικά τραγούδια στα οποία συνόδευε και ο ίδιος με μια χειροποίητη αυτοσχέδια κιθάρα, την οποία είχε κατασκευάσει ο ίδιος παράνομα. Ειδικότερα, η χορωδία των πολιτικών κρατουμένων, που δημιούργησε στις φυλακές του Ιτζεδίν της Κρήτης είχε εξήντα μέλη, ενώ, η αντίστοιχη στην Κεφαλλονιά αριθμούσε τα τριακόσια μέλη. Το αντιστασιακό τραγούδι και ο Πάνος Τζαβέλλας Το αντιστασιακό τραγούδι είναι το είδος της μουσικής που υπηρέτησε, με πάθος, σε όλη του τη ζωή, ο Πάνος Τζαβέλλας, συμβάλλοντας σημαντικά στη διάσωση και ανάδειξή του, επειδή είχε ζήσει έντονα εκείνες τις τραγικές συνθήκες της Εθνικής Αντίστασης, μέσα στις οποίες δημιουργήθηκε. Το αντιστασιακό τραγούδι είναι αυτό, που αναφέρεται στην Αντίσταση του Ελληνικού λαού στη γερμανική κατοχή κατά τους χρόνους 1941-1944. Το ξεχωριστό αυτό είδος του ελληνικού τραγουδιού ξεπήδησε μέσα από τους αγώνες στα χρόνια εκείνα, που, ο λαός μας πολεμούσε και

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 5 τραγουδούσε. Γι αυτό, και τα τραγούδια αυτά που λέγονται αντάρτικα είναι μια σελίδα από τη διαχρονική ζωή του Έθνους. Ειδικότερα, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Πάνος Τζαβέλλας, είναι «τραγούδια του απλού λαού, είναι καθρέπτες της ψυχής του και σχολείο πατριωτισμού, αγωνιστικού και δημοκρατικού φρονηματισμού, ενώ, δείχνουν τον δρόμο για την εθνική ενότητα». Τα τραγούδια αυτά, δημιουργήθηκαν και τραγουδήθηκαν σε μια εποχή όπου συγκλονίστηκε η Ελλάδα και, γι αυτό, μιλούν για την πατρίδα και τη λευτεριά. Εκφράζουν την περιφρόνηση του λαού στους φασίστες κατακτητές και υμνούν και δοξάζουν τους αρχηγούς τους. Επίσης, πολλά από αυτά τα τραγούδια σατιρίζουν την αστική τάξη. Άλλα πάλι τραγούδια, αναφέρονται στη χαρά που προκαλούν τα κατορθώματα και οι ηρωισμοί των αγωνιστών ή, ακόμα, θρηνούν για τους νεκρούς που έπεσαν μαχόμενοι. Για όλους αυτούς τους λόγους, ο Πάνος Τζαβέλλας, θεωρούσε ότι ο στίχος του αντιστασιακού τραγουδιού είναι αριστουργηματικός και η μουσική του ανήκει στο επίπεδο των πιο μεγάλων συνθετών. Ακόμη, πίστευε ότι το αντιστασιακό τραγούδι είναι γνήσιο ελληνικό προοδευτικό τραγούδι, που προσδίδει αισθητική χαρά μιας άλλης ποιότητας, και δημιούργησε μια ιδιαίτερη παράδοση, που ανήκει σε όλο τον λαό. Βέβαια, τα περισσότερα αντάρτικα τραγούδια, είναι διασκευασμένα δημοτικά τραγούδια με διαφορετικούς στίχους, αλλά, προσαρμοσμένους στις συνθήκες της ζωής των ανταρτών. Μάλιστα, πολλά από αυτά είναι επώνυμες δημιουργίες των Αλέκου Ξένου, Δημήτρη Χατζή, Νίκου Τσάκωνα, Άκη Σμυρναίου κ.ά., τους οποίους είχε γνωρίσει και προσωπικά. Όταν τελείωσε η πάλη με τα όπλα, επέστρεψε στην πηγή των αντάρτικων τραγουδιών, δηλ. στη μουσική και άρχισε να τα συγκεντρώνει νότα νότα και συλλαβή συλλαβή, θεωρώντας ως υποχρέωσή του να τα καταγράψει και να τα επιστρέψει στον λαό, που τα δημιούργησε. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, κατέγραφε λέξη-λέξη όσα τραγούδια θυμόταν, ενώ, για άλλα τραγούδια που δεν γνώριζε, αναζήτησε πληροφορίες από άλλους αγωνιστές. Όπου η σύνθεση ήταν επώνυμη, απευθύνθηκε στους ίδιους τους συνθέτες και παρουσίασε το κάθε τραγούδι με πλούσια ορχήστρα βασιζόμενος στην παρτιτούρα. Αργότερα, ο Πάνος Τζαβέλλας, ξαναζωντάνεψε το αντάρτικο τραγούδι και έθεσε τον εαυτό του στην υπηρεσία του λαού με σκοπό να γνωρίσουν και οι νεότεροι τους στόχους της Εθνικής Αντίστασης. Μάλιστα, με τις διάφορες συναυλίες, αλλά και με τους δίσκους του, κατόρθωσε να γίνει ευρύτερα γνωστό το αντιστασιακό τραγούδι τόσο σε όλη την Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό. Αυτή ήταν, άλλωστε, η ιδιαίτερη καλλιτεχνική και κοινωνική, καθώς και πατριωτική προσφορά του Πάνου Τζαβέλλα, πέρα από τη μεγάλη συμβολή του στους λαϊκούς και κοινωνικούς αγώνες του λαού. Η συστηματική και επαγγελματική ενασχόλησή του με τη μουσική άρχισε, κυρίως, αμέσως μετά τη Χούντα, παίζοντας και τραγουδώντας σε μπουάτ, σε συναυλίες, σε διάφορες δημόσιες λαϊκές συγκεντρώσεις κ.ά., πάντα, με δικό του μουσικό σχήμα. Ωστόσο, ο ίδιος, πολύ συχνά, τόνιζε ότι παραμένει ένας ερασιτέχνης μουσικός και ότι ποτέ δεν είχε σκεφτεί πιο πριν να εργαστεί ως επαγγελματίας μουσικός, αλλά, βρέθηκε στην Πλάκα, χωρίς να το καταλάβει παίζοντας αντάρτικα τραγούδια, καθώς και δικές του συνθέσεις. Ειδικότερα, λίγο πριν την πτώση της Χούντας και μετέπειτα, κατά την περίοδο 1974-1975, άρχισε να τραγουδά, πρώτος αυτός, αντάρτικα τραγούδια στις πλακιώτικες μπουάτ: Πέμπτη Εποχή, Λήδρα και Συντροφιά, ενώ, αργότερα στις μπουάτ των Εξαρχείων Περεστρόικα και Κλωθώ, καθώς και στην Αγράμπελη της Θεσσαλονίκης και στο Καφενείο του Τάκη 13 στου Ψυρρή, στην Αθήνα. Σε κάθε εμφάνιση του Πάνου Τζαβέλλα, συγκεντρώνονταν κάθε βράδυ γύρω στα χίλια άτομα, κάθε παράταξης, αλλά, επειδή δεν χωρούσαν στις μπουάτ πολλοί έμεναν απέξω. Επίσης, πραγματοποίησε δεκάδες, μεγάλες και μικρές, συναυλίες σε όλη την Ελλάδα, όπως στα Γιάννενα, στην Άρτα, την Ξάνθη, τη Δράμα, την Καστοριά, τη Φλώρινα, τη Ρόδο και την Κρήτη, καθώς και στο εξωτερικό. Μάλιστα, τον Σεπτέμβριο του 1982, πραγματοποίησε δύο μεγάλες συναυλίες με κατάμεστες κερκίδες στο Θέατρο του Λυκαβηττού, καθώς και στο στάδιο του Πανιωνίου με πολλές χιλιάδες Ο Πάνος Τζαβέλλας με τον Μίκη θεατών. Ακόμη, το 1981, πήγε στην Γερμανία, καλεσμένος από τη γερμανική ραδιοφωνία και τηλεόραση Θεοδωράκη σε κοινή συναυλία W.D.R. για να συμμετάσχει σε ζωντανή εκπομπή μεγάλης ακροαματικότητας, όπου τραγούδησε τραγούδια αντάρτικα και της Κατοχής, καθώς και δικές του συνθέσεις. Επίσης, κατά την εκεί παραμονή του, πραγματοποίησε και ορισμένες συναυλίες σε διάφορες πόλεις της Γερμανίας για τους Έλληνες μετανάστες και τους φοιτητές, όπως ήταν η πόλη Άαχεν (06.03.81), η Νυρεμβέργη (14.3.81) κ.ά. Επιπλέον, κατά καιρούς, εμφανίστηκε και σε διάφορες εκπομπές της σουηδικής και της βελγικής τηλεόρασης. Γενικότερα, όμως, το έργο και την προσωπικότητα του Πάνου Τζαβέλλα παρουσίασε πολλές φορές, και ο ελληνικός Τύπος, όπως οι εφημερίδες: Αυγή, Ριζοσπάστης, Τα Νέα, Το Βήμα, Ελευθεροτυπία, Νίκη, Το Ποντίκι κ.ά., ενώ, το τραγούδι του Κυρ Παντελής δημοσιεύθηκε μεταφρασμένο στα κινεζικά και στην κινεζική εφημερίδα Ζεμίν Ζιμπάου. Κάθε συναυλιακό μουσικό του πρόγραμμα περιείχε αντιστασιακά τραγούδια, δημοτικά (κυρίως ηπειρώτικα

6 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 και ποντιακά), παλαιά και νέα λαϊκά τραγούδια, καθώς και πολιτικά τραγούδια των συνθετών: Γιάννη Μαρκόπουλου, Χρήστου Λεοντή, Μίκη Θεοδωράκη, Μάνου Λοΐζου κ.ά. Γενικά, όλα τα τραγούδια, που τραγούδησε σε συναυλίες, μπουάτ, καθώς και σε δίσκους του, αποτελούν ύμνο στους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας και την προκοπή του λαού, αλλά και αρκετά από αυτά είναι και σατιρικά, ρομαντικά κ.λπ. Παρ όλα αυτά, η λογοκρισία περιέκοψε ορισμένα τραγούδια του, ενώ, η ΕΡΤ και η τότε ΥΕΝΕΔ μετέδιδαν μόνο τα μισά από όσα είχαν εκδοθεί. Σε όλες τις παραστάσεις του ο Πάνος Τζαβέλλας, σκόρπιζε μηνύματα αγάπης για τον άνθρωπο, την ειρήνη και την ελευθερία, που, είναι πάντα επίκαιρα μηνύματα για τη χτεσινή, τη σημερινή και την αυριανή κοινωνία. Με τις συγκλονιστικές ερμηνείες των τραγουδιών, αλλά και με τις γλαφυρές απαγγελίες ποιημάτων, καθώς και με τα ανέκδοτα που έλεγε σε κάθε πρόγραμμά του, ο Πάνος Τζαβέλλας διατηρούσε, πάντα, μια άμεση επικοινωνία με το κοινό και κατάφερνε να κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του. Με τη ζεστή, συμπαθητική αλλά και επαναστατική ατμόσφαιρα που δημιουργούσε, παρέσυρε το κοινό του να συμμετέχει τραγουδώντας, χτυπώντας παλαμάκια, ζητωκραυγάζοντας και αποδοκιμάζοντας ή επιδοκιμάζοντας, ανταποκρινόμενο σε κάθε στιγμή, ανάλογα με το κάθε τραγούδι που έλεγε. Συνολικά, περισσότεροι από πεντακόσιες χιλιάδες ακροατές-θεατές παρακολούθησαν τις συναυλίες του, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν νέοι, δεδομένου ότι η συμμετοχή τους στο τραγούδι, αλλά και το νόημα του αντάρτικου τραγουδιού τους συγκινούσε ιδιαίτερα. Μάλιστα, πολλοί νέοι τραγουδούσαν το αντιστασιακό τραγούδι όχι μόνο στις συγκεντρώσεις, αλλά και στους δρόμους, στις ταβέρνες, στις εκδρομές, παντού. Γενικότερα, η νεολαία είχε μεγάλη δίψα για να μάθει πώς έγιναν τα γεγονότα της Εθνικής Αντίστασης, αλλά, έβλεπε τα πράγματα με περισσότερο κριτικό μάτι από τους ηλικιωμένους. Πολύ συχνά, μάλιστα, οι νέοι του ζητούσαν πληροφορίες για βιβλία για να μάθουν την αλήθεια για την Αντίσταση. Όμως, στις συναυλίες του συμμετείχαν και αρκετοί θεατές μεγάλης ηλικίας, που είχαν ζήσει τα γεγονότα και έρχονταν για να ξαναθυμηθούν και να ξαναζήσουν τα νιάτα τους. Άκουγαν και δάκρυζαν, επειδή μέσα τους λειτουργούσαν παλιά αγαπημένα τραγούδια, που αναπολούσαν και σιγοτραγουδούσαν, ενώ, ταυτόχρονα ένιωθαν παλιές συγκινήσεις και αυθόρμητα, μετουσίωναν την πίστη τους σε μια ατμόσφαιρα που είχε ανάγκη ο σύγχρονος θεατής ακροατής. Υπήρχαν, όμως, και πολλοί θεατές που δεν μετείχαν στην Αντίσταση. Κανείς δεν αμφισβήτησε την ομορφιά της μουσικής του αντιστασιακού τραγουδιού, καθώς και το γεγονός ότι η ποίησή του εξέφραζε τα αισθήματα του λαού της εποχής εκείνης. Όμως, τις ίδιες ζεστές λαϊκές εκδηλώσεις, συναντούσε και στην επαρχία με μαζική συμμετοχή του κόσμου, που, κάθε φορά ξεπερνούσε τις πέντε χιλιάδων θεατών, ανεξάρτητα από πολιτική τοποθέτηση, επειδή ο κόσμος της επαρχίας διψούσε για μια ποιοτική πολιτιστική ζωή, παρά το ότι, τότε, η επαρχία ήταν γεμάτη από αμφιβόλου ποιότητας μουσικά κέντρα. Ο τραγουδοποιός Πάνος Τζαβέλλας Ο τραγουδοποιός Πάνος Τζαβέλλας αποτελεί μια μορφή ολοκληρωμένου μουσικού και μια πολύπλευρη οντότητα στον χώρο της ελληνικής μουσικής. Η ενασχόλησή του με τη μουσική ποτέ δεν περιορίστηκε μόνο στην ερμηνεία ή την συλλογή τραγουδιών, αλλά, επεκτάθηκε και στη σύνθεση νέων, δικών του τραγουδιών, χρησιμοποιώντας στίχους, δικούς του ή άλλων ποιητών. Στη δουλειά του, πάντα, έδινε ένα έντονο πολιτικό περιεχόμενο, που ξέφευγε από την περίοδο της Εθνικής Αντίστασης και άγγιζε την επικαιρότητα, επειδή πίστευε ότι το τραγούδι διαμορφώνει τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου και ότι «δεν πρέπει να περιμένουμε μια γενικότερη κοινωνική αλλαγή για να φτιάξουμε έναν καινούργιο πολιτιστικό τρόπο ζωής. Χρειάζεται μέσα στις δοσμένες καταστάσεις να παλέψουμε, να φτιάξουμε κύτταρα καινούργιας διασκέδασης, μιας άλλης ποιότητας πιο υψηλής και πιο ανθρώπινης». Πίστευε, ακόμη, ότι η μουσική πρέπει να ανεβάζει τον κόσμο, να τον κάνει καλύτερο και, γι αυτό, σε πολλές συνθέσεις του χρησιμοποίησε στίχους από ποιητές που εκφράζουν τους πόθους των απλών ανθρώπων. Με αυτές τις αντιλήψεις περί μουσικής ο Πάνος Τζαβέλλας, έγραψε μουσική και στίχους δεκάδων τραγουδιών, που έγιναν επιτυχίες και τραγουδήθηκαν από τον ίδιο ή και από άλλους τραγουδιστές. Όλες οι μουσικές και στιχουργικές του εμπνεύσεις προέρχονται από την ίδια την καθημερινή ζωή και πάλη, ενώ, ταυτόχρονα η μουσική του έχει «βαθιές» ρίζες στην ελληνική παράδοση. Επίσης, σε πολλά τραγούδια του, οι στίχοι και οι μελωδίες είναι από διάφορα δημοτικά τραγούδια ή από τραγούδια του παγκόσμιου εργατικού κινήματος. Πίστευε ότι τα τραγούδια του είναι «παιγνίδια με τους εφιάλτες», που προέρχονται από τα χρόνια της φυλακής και, γι αυτό, τα έγραφε τις νύχτες, κατά τις οποίες, πάλευε με τις λέξεις και, όταν τις συνταίριαζε σε ποίημα, το επαναλάμβανε άπειρες φορές, ώσπου η μελωδία να αναβλύσει από μόνη της. Παράλληλα, όμως, ο Πάνος Τζαβέλλας μελοποίησε και πολλά ποιήματα γνωστών και αγνώστων ποιητών, όπως ήταν οι: Φώτης Αγγουλές, Πέτρος Ανταίος, Στέφανος Τηλικίδης, Θανάσης Πανουτσόπουλος, Νίκος Καρβούνης, Μέντης Μποσταντζόγλου, Σοφία Μαυροειδή-Παπαδάκη, Βαγγέλης Μαχαίρας, Ολυμπία Παπαδάκη κ.ά. Γενικότερα, τα τραγούδια του διακρίνονται κυρίως σε αυτά της φυλακής και της εξορίας, σε ρομαντικά τραγούδια και σε σατιρικά. Η σύνθεση των περισσότερων τραγουδιών του είναι δική του αλλά και άλλων: Αλέκου Ξένου, Λ. Χατζή, Νίκου Τσάκωνα, Άκη Σμυρναίου, Φοίβου Ανωγειανάκη κ.λπ. Μάλιστα, πολλά από τα τραγούδια του, ήταν τραγούδια των ανταρτοκαπεταναίων του Μοριά, που είχαν γράψει και τους στίχους τους, όπως ήταν οι: Ροζάκης Ωρίωνας, Μέλλιος, Κονταλώνης, Αστραπόγιαννος κ.ά.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 7 Καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία του Πάνου Τζαβέλλα - Δισκογραφία Η καλλιτεχνική και πνευματική δημιουργία του Πάνου Τζαβέλλα είναι πολύπλευρη, επειδή, πέρα από τις εκατοντάδες λαϊκές μοναδικές συναυλίες του, πραγματοποίησε και ορισμένες πολύ αξιόλογες δισκογραφικές εκδόσεις. Ειδικότερα, κυκλοφόρησε εννέα μεγάλους δίσκους και έναν μικρό (45 στροφών) με τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης, καθώς και με δικές του συνθέσεις, πολλές από τις οποίες έγιναν επιτυχίες. Σε πολλούς από τους δίσκους του τραγουδά η Νατάσα Παπαδοπούλου. Επίσης, τα τραγούδια του τραγούδησαν και πολλοί γνωστοί τραγουδιστές όπως: Χαρούλα Αλεξίου, Γιάννης Γιαννόπουλος, Καίτη Γκρέυ, Χρήστος Ζούκας, Γ. Κουβούσης-Μπαλής, Ηλίας Λογοθέτης, Ματίνα Μόσχοβη, Γιώργος Μπαγιώκης, Γιώργος Νταλάρας, Γιάννης Φέρμης κ.ά. Οι δίσκοι του γνώρισαν μεγάλη επιτυχία, χωρίς διαφήμιση, «από χέρι σε χέρι», δεδομένου ότι οι περισσότεροι είναι ηχογραφημένοι σε μικρές εταιρείες και δεν έχουν εμπορικά σουξέ. Άλλωστε, η εμπειρία του από τις μεγάλες δισκογραφικές εταιρείες ήταν απογοητευτική, λόγω των διαφόρων δολοπλοκιών και των ανταγωνισμών, που, γενικότερα δεν ταίριαζαν με τον χαρακτήρα, τις αντιλήψεις και την ιστορία του, όπως έγραψε και ο ίδιος. Θεωρούσε ότι το δικό του τραγούδι είναι για τους σκεπτόμενους ανθρώπους, ενώ, τα τραγούδια που προωθούν οι μεγάλες εταιρείες δίσκων είναι τα εύπεπτα-πλαστικά τραγούδια, που επικράτησαν από τα «κατασκευασμένα» από αυτές και τα ΜΜΕ είδωλα, που κατακλύζουν τα νυχτερινά κέντρα. Όμως, ο Πάνος Τζαβέλλας, είναι από τους λίγους καλλιτέχνες, που, με τη στάση της ζωής τους αντιστάθηκαν, έμπρακτα, στον ευτελή τρόπο διασκέδασης, που καθιερώθηκε τόσο στην δισκογραφία, όσο και στα νυχτερινά κέντρα ψυχαγωγίας και, γι αυτό, αποσύρθηκε από αυτά αθόρυβα, σιγά-σιγά, σεβόμενος τον εαυτό του και το ελληνικό τραγούδι. Δίσκοι που ηχογράφησε είναι μεταξύ άλλων: 1. Τραγούδια απ τ Αντάρτικο Λημέρι, Minos, 1976 2. Για Σε Πατρίδα μας Ελλάδα - Τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης, 1978 3. Πορεία Μες στη Νύχτα, Sonora, 1977 4. Τα τραγούδια της Κατοχής, Venus-Tzina 1980 5. Στ Άρματα, Arioso 1986 6. Θρήνοι και Αναστάσιμα, Cycnos 7. Μωραϊτικα τραγούδια της Αντίστασης, Athenaum 8. Λευτεριά Παντάνασσα, Venus-Tzina 1981 9. Επαναστατικός Ρομαντισμός, Arioso 10. Ένας δίσκος των 45 στροφών με δύο τραγούδια που ερμηνεύει ο Γ. Νταλάρας: Πάρε με φεγγάρι μου και Ροδακινιά ξανθή. Επίσης, ο Π. Τζαβέλλας, έχει γράψει τη μουσική στη λαϊκή όπερα του Μποστ Μαμά η Ελληνίς (Venus-Tzina). Συγγραφικό έργο Όμως, ο Πάνος Τζαβέλλας, έχει γράψει και πολύ αξιόλογο ποιητικό έργο. Μάλιστα, εξέδωσε τρεις ποιητικές συλλογές, στις οποίες περιλαμβάνονται πολλά δικά του ποιήματα, καθώς και πολλά τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης. Οι τίτλοι των συλλογών αυτών είναι: 1. Ανταρτο-Rock, εκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος, Αθήνα 1992. 2. Σφαίρες από Ποίηση. Λόγια από μουσική, Γ. Γκαντήραγας, Αθήνα. 3. Ζιγκ-Ζαγκ στο Δάσος του Θανάτου, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2002. Μέσα από τους στίχους των ποιημάτων του, αναδεικνύεται η πεμπτουσία του Πάνου Τζαβέλλα και η όλη φιλοσοφία της ζωής του. Μάλιστα, ο ίδιος έλεγε ότι είναι ποιητικός τύπος και ότι η ποίησή του είναι ρομαντική, επειδή έγραφε με την καρδιά του. Η πρώτη και η δεύτερη μεταπολεμική γενιά, κυριολεκτικά, ανδρώθηκαν με το τραγούδι του Πάνου Τζαβέλλα. Η μοναδική μουσικο-ποιητική δημιουργία του Πάνου Τζαβέλλα, θα παραμείνει, για πάντα, χαραγμένη στη μουσική ιστορία του τόπου μας, ως ένα στοιχείο του μεγάλου έπους της Εθνικής μας Αντίστασης. Αν και ο ίδιος έφυγε τον περασμένο Γενάρη από τον κόσμο, θα μείνει αλησμόνητος, όχι μόνο στους δικούς του, αλλά και τους χιλιάδες συναγωνιστές του και τους πιστούς του φίλους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ανταρτο-Rock, εκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος, Αθήνα 1992. 2. Σφαίρες από Ποίηση. Λόγια από μουσική, Γ. Γκαντήραγας, Αθήνα. 3. Ζιγκ-Ζαγκ στο Δάσος του Θανάτου, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2002. 4. Συνέντευξη στο περιοδικό (14.2.2007) 5. Συνέντευξη στον δημοσιογράφο Νίκο Πηγαδά για το βιβλίο του Αίγινα Κάθε Κελί Σελίδα Ιστορίας, εκδόσεις Ποντίκι, (2005). 6. Πρόγραμμα της συναυλίας του Πάνου Τζαβέλλα στο δημοτικό θέατρο Πειραιά (12.9.1982). 7. Συνέντευξη στην δημοσιογράφο Αλίκη Ξένου- Βενάρδου (1978) 8. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ Αυγή 4.7.81, 1.9.82, 24.10.84 και 14.11.84, Ριζοσπάστης 31.10.84, Το Βήμα 24.10.84, Ελεύθερος Τύπος 15.10.84, Εξόρμηση 30.9.84, Ποντίκι 6.5.81, Ελευθεροτυπία 19.3.81, Τα Νέα 19.3.81, Έθνος 19.5.70 και 16.11.84.

8 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Ωδή στον Πάνο Τζαβέλα του Μανώλη Γλέζου* Σε χάσαμε Πάνο Τζαβέλα και ψάχνουμε σ όλα τα μονοπάτια της μνήμης, σ όλες τις κρυψώνες της θλίψης, ν ακούσουμε τη φωνή σου, το τραγούδι και το πάθος σου. Ακολουθούμε τα χνάρια, που τα δάχτυλά σου αφήσαν καθώς συνομιλούσαν με τις θύμισες όταν άγγιζαν τις χορδές της κιθάρας σου και δε σε βρίσκουμε. Φυλλομετρούμε τα θυμητάρια, ξύνουμε τις αναμνήσεις, στήνουμε αυτί κι αφουγκραζόμαστε όλους τους ήχους της σιωπής και δε σε βρίσκουμε. Μόνο στις επετειακές εκδηλώσεις για τις μεγάλες μέρες του αγώνα, τότες, που οι πλαστικές σημαιούλες αντικαθιστούν τα λάβαρα της επανάστασης σε θωρούμε να ξεπροβάλεις άξαφνα να πετάς τα δεκανίκια, ν αρπάς την κιθάρα και να τραγουδάς. Η φωνή σου, των ανταρτών η φωνή, γκρεμίζει τα τείχη της σιωπής, βροντοφωνάζει και σα χείμαρρος ορμά: «Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα το δίκιο και τη λευτεριά». Μόλις αποχωρήσει των ήχων η πλαταγή και μείνουμε γυμνοί μπροστά στην πικρή πραγματικότητα, μακριά από τις ψευδαισθήσεις των ονείρων, ενώπιος ενωπίω, αντίκρυ στην αλήθεια: κερδίσαμε τη λευτεριά, μα χάσαμε το δίκιο. Το γιατί και το πώς χαθήκαν σε χιλιάδες ώρες συζητήσεων, ημερίδων, συνεδριάσεων και συνεδρίων, μας κομμάτιασαν, μας κατακερμάτισαν. Τα δαρμένα από τα βασανιστήρια και χτυπημένα από τα βόλια κορμιά μας αναστυλώνονται από περηφάνια, αναριγούν κι αναταράζονται καθώς τα διαπερνά η φωνή σου: «Μιας ανάστασης νέας χτυπά η καμπάνα» κι είν η καρδιά μας που την κρούει. * Ο Μανώλης Γλέζος είναι ο γνωστός αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, ο οποίος, μαζί με τον Αποστόλη Σάντα, υπέστειλαν τη σημαία του γερμανικού στρατού κατοχής από τον ιερό βράχο της Ακρόπολης, τη νύχτα της 30ής Μαϊου 1941, μόλις ένα μήνα μετά τη εισβολή των ναζί στην Ελλάδα. Ο τραγουδιστής της Εθνικής Αντίστασης του Στέφανου Ληναίου, ηθοποιού Ο τελευταίος τραγουδιστής της Εθνικής μας Αντίστασης, που έδωσε, όχι μόνο τις σάρκες του στους μεγάλους αγώνες της γενιάς μας, αλλά και την ψυχή του πάνω στο σανίδι, για να μη σβήσει η μνήμη των μεγάλων στιγμών της νεοελληνικής μας ιστορίας ήταν ο δικός μας ο Πάνος Τζαβέλλας. Τον θυμάμαι, πάνω στη σκηνή του Θεάτρου ΑΛΦΑ, στις μεγάλες γιορτές που οργανώναμε για τα σαράντα και τα πενήντα χρόνια της ΕΠΟΝ. Τραγούδαγε με τέτοιο πάθος, που έσβηνε τα σκηνικά και τα μεταμόρφωνε στ ακρόβουνα και τα λαγκάδια των αντάρτικων τραγουδιών μας. Παράδειγμα για μίμηση, για τα νέα παιδιά, που, ο καταναλωτικός αμοραλισμός της εποχής μας, τα βυθίζει στην ανθρωποφάγα «ευτυχία» της παρακμής. «Έφυγε» όρθιος, ασυμβίβαστος, αλλοπαρμένος, όπως σε όλη του τη ζωή, χωρίς μεγάλα λόγια, ψεύτικους επικήδειους και απατηλές δημόσιες δαπάνες. Ο Πάνος Τζαβέλλας με τον βουλευτή του ΚΚΕ Σπύρο Χαλβατζή.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 9 Πάνος Τζαβέλλας: Ο επαναστάτης-τραγουδιστής του Στάθη Ουλκέρογλου, διευθυντή Ωδείου και μουσικοσυνθέτη Ήταν καλοκαίρι του 1976, όταν πρωτογνώρισα τον Πάνο Τζαβέλλα. Αν και ήμουν μόλις στα εικοσιένα μου χρόνια και σπουδαστής στο Ωδείο (Πιάνο και Θεωρητικά) τότε, είχα ήδη προϋπηρεσία ενός έτους και ως επαγγελματίας πιανίστας σε μπουάτ της εποχής. Η πρόταση για συνεργασία με τον Πάνο, μου έγινε από έναν «επιχειρηματία θεάματος-ακροάματος». «Θέλεις να παίξεις με τον Τζαβέλλα αυτό το καλοκαίρι;» μου λέει. «Εγώ είμαι ΟΚ, αλλά, ο Τζαβέλλας με θέλει;» τον ρωτάω εγώ. «Ο Τζαβέλλας δεν σε ξέρει, αλλά, είναι συνεχώς ανοιχτός σε συνεργασίες με νέους μουσικούς, χωρίς να ξέρει κάτι γι αυτούς εκ των προτέρων, χωρίς όρους συνεργασίας, χωρίς, χωρίς» μου απαντά. Αυτό δε με κολάκευσε καθόλου, ως νέο μουσικό, έχοντας στο μυαλό μου την πολύ συγκεκριμένη εικόνα αλαζονείας που μας καλλιεργεί η κοινωνία μας. Δηλαδή, ότι ο κάθε μουσικός πρέπει πρωτίστως να πείσει τους συνεργάτες και το κοινό του πως είναι ο καλύτερος από όλους. Από την άλλη, όμως, αποτελούσε μεγάλη πρόκληση για μένα να παίζω κάθε βράδυ αντάρτικα τραγούδια. Δηλαδή, τα τραγούδια με τα οποία με νανούριζε η μάνα μου όταν ήμουν παιδί και τα οποία δεν έπρεπε να τραγουδάω και να παίζω καθ όλη τη διάρκεια της χουντικής επταετίας. «Ας πάω να τον συναντήσω» είπα «και βλέπουμε». Η πρώτη μας συνάντηση έγινε μεσημέρι στη μπουάτ Συντροφιά Τον βρήκα πάνω στη σκηνή να κάνει ήδη- πρόβα με άλλους μουσικούς. «Ξέρεις να διαβάζεις νότες;» με ρωτάει. Πρόλαβα, ίσα-ίσα, να του πω ένα «Ναι» και, δίνοντάς μου ένα μάτσο παρτιτούρες, μου λέει να κάτσω στο πιάνο και να ακολουθήσω την πρόβα, διότι σε δυο μέρες θα άνοιγε η μπουάτ με το καλοκαιρινό της πρόγραμμα. Αυτό ήταν. Η συνεργασία μας είχε ήδη ξεκινήσει χωρίς να καταλάβω το πώς. Έκτοτε, συνεργαστήκαμε συνεχώς (με μια διακοπή από τον Σεπτέμβρη του 1977 έως τις αρχές του 1980 λόγω της στράτευσής μου), μέχρι τις πιο πρόσφατες εμφανίσεις του. Εμφανιζόμουν ως «ο πιανίστας του Τζαβέλλα», κι ας ήμουν πλέον διευθυντής ωδείου και συνθέτης Σοβαρής Μουσικής με δική μου σταδιοδρομία. Ουδέποτε συμφωνήσαμε με τον Πάνο σε θέματα πολιτιστικής πολιτικής, καλλιτεχνικής ιδεολογίας και, μάλιστα, παρόλο που ανήκαμε στον ίδιο κομματικό χώρο, πολλές φορές, συγκρουστήκαμε και σε θέματα, που είχαν να κάνουν με τα προβλήματα του κόμματος. Όμως, εγώ, ήξερα ότι συνομιλώ με έναν αποδεδειγμένο αγωνιστή, και εκείνος ήξερε ότι έχει να κάνει με «γνώστη του μουσικο-πολιτιστικού αντικειμένου». Και, έτσι, βάζοντας στην άκρη τις διαφωνίες μας, πάντα αλληλοϋποστηριζόμασταν. Η συνεργασία μου με τον Πάνο ήταν καθαρά συναισθηματικής φύσεως. Ποιος θα μπορούσε, άλλωστε, να κρατήσει κακία σε έναν «αιώνιο αντάρτη», σε έναν ιδεολόγο, σε έναν αντικομφορμιστή, σε έναν «ορκισμένο Αριστερό», σε έναν «αιώνια οργισμένο νέο», όπως ήταν ο Πάνος Τζαβέλλας; Αυτό το «αιώνια οργισμένο νέο» μπορεί να φανεί αστείο σε πολλούς. Και, όμως. Πλησίαζε στην ηλικία των εβδομήντα ετών, όταν αποφάσισε ότι πρέπει να εκφράσει τις πολιτικοκοινωνικές του αντιλήψεις μέσα από τραγούδια που πλησίαζαν τον ηλεκτρονικό και ροκ ήχο της νεολαίας. Έτσι, άρχισε να συναναστρέφεται νεαρούς ροκάδες μουσικούς και να μελετά τα Εξάρχεια. Αποτέλεσμα αυτής της προσέγγισης, ήταν ένας κύκλος τραγουδιών, που τα χαρακτήριζε ο ίδιος ως «ροκ». Όμως, τί σχέση μπορεί να έχει ένας αποδεδειγμένος αγωνιστής με ένα καθοδηγούμενο από σκοτεινά κέντρα κίνημα όπως είναι αυτό της ροκ; Διότι, ο Τζαβέλλας, πονούσε με τις καταστάσεις παρεκτροπής των νέων στα ναρκωτικά και ήξερε καλά ότι πρόκειται για φυσικό επακόλουθο της ιδεολογίας της Κεφαλαιοκρατίας. Σε αντίθεση με τους ροκάδες, που καλλιεργούν (εκούσια ή ακούσια), σε κάθε περίπτωση έμμεσα, την αντίληψη ότι ναι μεν είναι κακό πράγμα τα ναρκωτικά, αλλά, καλά κάνουν και υπάρχουν ως όπλο εναντίον του «κατεστημένου». Γι αυτό, και ο Πάνος απέτυχε στη «ροκ» παράμετρό του. Σε κάθε περίπτωση, ο Πάνος, είχε και προσωπικότητα και ταλέντο. Όμως, όπως δυστυχώς συνέβη και σε πάρα πολλούς ακόμα της ίδιας γενιάς, της «χαμένης γενιάς», αυτά δεν αξιοποιήθηκαν. Δεν απέκτησαν καν τις προϋποθέσεις για να μπουν στον στίβο του ανταγωνισμού και να κριθούν. Ο Πάνος κατόρθωσε να μάθει μόνος του κάποια πρωτόλεια πράγματα πάνω στη μουσική γραφή και στην κιθάρα, όντας στη φυλακή. Αργότερα, στη Σοβιετική Ένωση, εκμεταλλεύτηκε τις ελαχιστότατες ευκαιρίες που είχε (μην ξεχνάμε ότι εξαιτίας της κακής του υγείας βρισκόταν εκεί), και συμπλήρωσε τις γνώσεις του πάνω στη βασική θεωρία της μουσικής. Και, πάντα, ρωτούσε χωρίς εγωισμούς και ζητούσε διορθώσεις. Πάντα, μου έλεγε: «αν δεις κάτι που δεν το έχω γράψει σωστά πες το μου». Ήταν δίκαιος. Κάποτε, ο Νίκος Μαμαγκάκης, του είχε υποδείξει μια σειρά από συγχορδίες για το τραγούδι του Πάνου Μην Καρτεράτε να Λυγίσουμε και, κάθε φορά, που κάποιος τον ρωτούσε «πού τις σκέφτηκες εσύ, Πάνο, αυτές τις συγχορδίες;», αυτός πάντα απαντούσε: «δεν είναι δικές μου, ο Μαμαγκάκης μου τις είπε». Ο Πάνος, ήταν φανατικά αντίθετος με τη χριστιανική θρησκεία, για λόγους όχι φιλοσοφικούς, αλλά, πρακτικής εμπειρίας από τη συμπεριφορά του ιερατείου καθ όλη τη διάρκεια των μεγάλων Εθνικών Αγώνων. Για τον λόγο αυτό, άλλωστε, και η κηδεία του ήταν καθαρά πολιτική και όχι θρησκευτική, όπως και η ζωή του και όλοι του οι αγώνες ήταν πολιτικοί-πατριωτικοί.

10 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Αποχαιρετισμός στον Πάνο Τζαβέλλα από τον καθηγητή Βασίλη Φίλια, πρώην Πρύτανη του Παντείου Πανεπιστημίου Ο Πάνος Τζαβέλλας, έφυγε από κοντά μας. Έφυγε ως υλική παρουσία στις 27 Ιανουαρίου, αλλά, μένει ως πνεύμα και ψυχή, όχι μόνο για μας, αλλά και για ολόκληρο τον ελληνικό λαό, που τόσο αγάπησε και υπηρέτησε ως την τελευταία του πνοή. Χτυπήθηκε από τον κεραυνό του θανάτου αυτή η ψιλόλιγνη και πανέμορφη δρυς, που είχαν σημαδέψει με άλικο χρώμα οι αδυσώπητοι και ασταμάτητοι ωροδείκτες της Ιστορίας. Την είχαν σημαδέψει, όπως σημαδεύουν όλους τους ιδιαίτερους και υπέροχους, που δημιουργούν πρότυπα και αφήνουν παρακαταθήκες. Γι αυτό, και για τον Πάνο Τζαβέλλα δεν ισχύει το «δεν υπάρχει πια». Υπάρχει, αλλά δεν ανήκει πλέον σε κανέναν από εμάς ξεχωριστά και κανένας δεν μπορεί να τον διεκδικήσει ατομικά συγγενής, φίλος, ομοϊδεάτης γιατί ο Τζαβέλλας ανήκει στον λαό, που τον γέννησε και τον εξέθρεψε. Γι αυτόν τον λαό αγωνίστηκε και σακατεύτηκε, γι αυτόν διώχθηκε και θυσιάστηκε, γι αυτόν τραγούδησε και πόνεσε. Ωραίος, σαν αρχαίος θεός, ο Μπανανής, όπως τον αποκαλούσαν οι συντοπίτες και οι φίλοι του στα νιάτα του, λάτρευε την Ελλάδα όσο τίποτα και απεχθανόταν τους εθνομηδενιστές, τους εθνικούς μειοδότες, τους κοσμοπολίτες και παγκοσμιοποιητές, τους χάρτινους επαναστάτες όλων των αποχρώσεων. Ο αριστερός, ο κομμουνιστής αυτός, που οραματιζόταν μια πανανθρώπινη κοινωνία πίστευε ακράδαντα στην ελληνική πατρίδα και ήταν υπερήφανος, που γεννήθηκε Έλληνας. Από αυτή την ακλόνητη πίστη του στον σοσιαλισμό και τον Ελληνισμό, αντλούσε τη φοβερή δύναμη, που έδειξε σ όλη τη διαδρομή της ζωής του. Δύναμη, αλλά και απέραντη ευαισθησία για τον άνθρωπο και τον ανθρώπινο πόνο, που, μόνο εκείνοι που υπερβαίνουν τον εαυτό τους μπορούν να έχουν. Αγωνιστής ασύγκριτος, αλλά και ραψωδός από τους λίγους της ζωής και του έρωτα ένας σπάνιος συνδυασμός έξοχων και γνήσιων ανθρώπινων ιδιοτήτων. Λέει ο λαός ότι κάτω από τη σκιά των μεγάλων δέντρων κάνει ψύχρα. Κάτω από τη σκιά του Τζαβέλλα, όμως, υπήρχε πάντοτε αγάπη, θαλπωρή, κατανόηση και ετοιμότητα προσφοράς στον συνάνθρωπο. Ελάχιστοι άνθρωποι, που πέρασαν τόσες βαριές δοκιμασίες, όσες ο Τζαβέλλας, έμειναν ψυχικά ακέραιοι και αλώβητοι όσο αυτός, χωρίς ίχνος σκληρότητας, πικρίας, μισαλλοδοξίας ή επιθυμίας αντεκδίκησης. Έμεινε ακέραιος και ατόφιος, αιώνιος έφηβος όπως ήταν, όταν παιδί ακόμη ξεκινούσε με το όραμα να αλλάξει τον κόσμο. Ο Πάνος Τζαβέλλας ανήκε στους γενναίους των γενναίων κάτι, που ήξεραν και οι απηνείς διώκτες του. Γι αυτό, και όταν τον συνέλαβαν στα χρόνια της δικτατορίας και τον βασάνιζαν ανελέητα στην Ασφάλεια Προαστίων, ο τότε διοικητής Φαβατάς, όταν του το είπαν, διέταξε να σταματήσουν αμέσως λέγοντας: «και κομμάτια να τον κάνετε δεν θα του βγάλετε λέξη από το στόμα». Και, όμως, ήταν αυτός ο ίδιος ο Πάνος Τζαβέλλας, που, με τόση ευαισθησία μελοποίησε τα ποιήματα του Χιώτη συγκρατουμένου του Φώτη Αγγουλέ. Έναν τέτοιο άνθρωπο, αυτή την πελώρια δρυ, μόνο ο κεραυνός του θανάτου μπορούσε να τσακίσει. Όμως, δεν μπόρεσε να τον ξεριζώσει, και απ αυτές τις ίδιες τις ρίζες θα ξαναπετάξουν νέα σύμβολα, νέα ορόσημα. Ο Τζαβέλλας το ήξερε και, γι αυτό, θυμάμαι σαν τώρα την ημέρα της δίκης του στο στρατοδικείο της χούντας, που συνέπεσε με τη δική μου, όταν μας γύριζαν στη φυλακή, μου είπε χαρακτηριστικά: «ότι και να κάνουν εμείς θα είμαστε οι νικητές αυτοί είναι τελειωμένοι γιατί εμείς σπέρνουμε αυτό, που θα θερίσουν οι γενιές που έρχονται». Ας μη θρηνούμε, λοιπόν, μπροστά στο σκήνωμα του Πάνου. Στη ζωή του καταξιώθηκε, γιατί την έζησε με νόημα δεν ήταν κονιορτός και σκόνη μιας άθλιας και μίζερης καθημερινότητας, ήταν άνθρωπος με κεφαλαίο Α. Σύγχρονη μετενσάρκωση του ήρωα της λαϊκής μούσας Διγενή Ακρίτα, ο Τζαβέλλας πάλεψε και τον νίκησε τον Χάροντα στα μαρμαρένια αλώνια. Θα μας λείψει, ναι, αλλά θα είναι πάντα δίπλα μας, στο πλευρό μας. Σε αδημοσίευτο ποίημά του με τίτλο Σαν πεθάνω που βρέθηκε στα χαρτιά του γράφει: Γύρω μου θύελλες και κύματα αφρισμένα. Και πλήθη να ουρλιάζουν. Κι εγώ στα χαρακώματα. Καβάλα στη ράχη του ονείρου. Γραμμή για τις κορφές του ήλιου. Αφήστε ψαλμουδιές και κλάματα. Μόνο βροντοφωνάξτε το τραγούδι εκείνο «στ άρματα, στ άρματα». Ήμουν νικητής, πάντα νικητής με το παράδειγμά μου στο μαρτύριο, στο μπουντρούμι, μπροστά στο απόσπασμα, «τρελλός κι απέραντος» στον τάφο μου να γράψετε. Ας ακολουθήσουμε, λοιπόν, το πνεύμα του και την επιταγή του. Το «χαίρε», που του απευθύνουμε, δεν είναι αντίο και ύστατος χαιρετισμός, είναι το κούνημα του χεριού προς τον αγαπημένο, που φεύγει για μακρινό ταξίδι και δεν μας εγκαταλείπει, ούτε εμείς θα ξεχάσουμε ποτέ.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 11 Ο προφητικός λόγος του ποιητή (Η περίπτωση του Βλαντίμιρ Βλαντίμιροβιτς Μαγιακόφσκι) του Γιάννη Μότσιου, καθηγητή Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αφιερώνεται στη μνήμη του φίλου και συναγωνιστή ΠΑΝΟΥ ΤΖΑΒΕΛΛΑ Εισήγηση στο 5ο Επιστημονικό Συμπόσιο με θέμα «Βλαντινίρ Μαγιακόφσκι. Χθες και σήμερα» που πραγματοποιήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2008, στη Λέσχη της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, το οποίο είχε οργανώσει η Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών και το περιοδικό ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ. Όλοι μας, λάτρες τού έργου ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές του εικοστού αιώνα, του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Στο θέμα, που θα σας παρουσιάσω απόψε, δίνω τον τίτλο «Ο προφητικός λόγος του ποιητή». Τί ακριβώς εννοώ, θα γίνει κατανοητό στη συνέχεια. Και, αφήνω τον ίδιο τον ποιητή να μιλήσει απόψε: Με αρκετούς στίχους και με δικές του διευκρινίσεις πεζογραφικού χαρακτήρα. Η μετάφρασή τους από τα Ρωσικά είναι δική μου. Και, βέβαια, δεν θα μπορέσω να αποφύγω λόγια δικά μου εισαγωγικού και κατατοπιστικού χαρακτήρα. Αρχίζω με τη διαπίστωση: κανείς από την πολιτική και την κομματική συμπολίτευση και αντιπολίτευση δε μίλησε ανοιχτά για δυο άκρως επικίνδυνες καταστάσεις, που κάνουν την εμφάνισή τους αμέσως μετά τη νίκη και τη σταδιακή εδραίωση τής νέας εξουσίας. Εννοώ αυτό, που, για δέκα χρόνια ο Μαγιακόφσκι πολεμούσε, χωρίς διακοπή και με αυξανόμενη ένταση: τον «σοβιετικό μικροαστισμό» και τη «σοβιετική γραφειοκρατία». Να και η άποψη του Μαγιακόφσκι για τις μεταφράσεις ποιημάτων δικών του: «Να μεταφράζει κανείς δικά μου ποιήματα είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, επειδή στους στίχους μου εισάγω την καθημερινή, την καθομιλούμενη γλώσσα. Λέω, για παράδειγμα: Να λάμψει το φως και τέρμα τα δίφραγκα. Προσπαθήστε τώρα αυτό να το μεταφράσετε σε άλλη γλώσσα! Άλλωστε όλο το ποίημά μου φτιάχνεται από παρόμοιου είδους κουβέντες. Τέτοια ποιήματα είναι κατανοητά και πνευματώδη, μόνο όταν αισθάνεται κανείς το σύστημα της δοσμένης γλώσσας στο σύνολό του, και που δεν μπορούν να μεταφραστούν, όπως και τα λογοπαίγνια». [1] Έζησα είκοσι έξι χρόνια στη Σοβιετική Ένωση. Θαρρώ πως ξέρω σε ικανοποιητικό βαθμό «το σύστημα της δοσμένης γλώσσας στο σύνολό του», αλλά, το τί πέτυχα σήμερα, δεν είμαι εγώ ο αρμόδιος, που θα το κρίνει. Έπραξα το κατά δύναμιν. Και με πλήρη συνείδηση της δύσκολης προσπάθειας. Να κάνω, όμως, μια παρατήρηση: καθομιλούμενος λόγος και λογοπαίγνια δεν είναι το ίδιο πράγμα. Σε ότι αφορά τα λογοπαίγνια, ναι, συμφωνώ: μπορείς και πρέπει να τα μεταφράζεις μόνο με λογοπαίγνια που θα είναι παρμένα από το οπλοστάσιο της νέας γλώσσας στην προκειμένη περίπτωση της Ελληνικής. Μήπως, όμως, και η ποίηση δεν μεταφράζεται τελικά με ποίηση, και όχι με λέξεις; Εννοώ, βέβαια, όχι την κατά λέξη μετάφραση ή την πεζή μετάφραση. Ότι, όμως, η μετάφραση είναι δύσκολη, συχνά και πολύ δύσκολη υπόθεση, αυτό ούτε λόγος να γίνεται. Περνώ στο ποίημα του Μαγιακόφσκι με τον τίτλο Συνομιλία με τον σύντροφο Λένιν. Με στοίβες υποθέσεων, και με των φαινομένων τα σούρτα φέρτα, πάει και τούτ η μέρα, τέλειωσε, λίγο το λίγο σουρουπώνοντας. Στο δωμάτιο είμαστε δυο. Εγώ κι ο Λένιν μες στη φωτογραφία του στον τοίχο το λευκό. Το στόμα του σε ένταση ανοιχτό, του μουστακιού του οι τρίχες ανυψωμένη βούρτσα, στις πτυχές τού μετώπου του ανθρώπινη μάγκωσε στο μέτωπο το τεράστιο η τεράστια σκέψη. Πρέπει από μπρος του να παρελαύνουν χιλιάδες Δάση οι σημαίες Τα χέρια χόρτα πυκνά Απ το σκαμνί μου σηκώθηκα, κι από χαρά φωτερός,

12 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 θέλω να πάω, και να τον χαιρετήσω, και να του δώσω αναφορά! «Σύντροφε Λένιν, σαν δίνω αναφορά, όχι από καθήκον υπηρεσιακό, αλλά από την ίδια την ψυχή μου. Σύντροφε Λένιν, στης κόλασης την ένταση η δουλειά θα γίνει, όπως και τώρα γίνεται. Δίνουμε φως, τη φτώχια και τη γύμνια ντύνουμε του λαού. Πληθαίνει κι η εξόρυξη κάρβουνου και μετάλλου Μα δίπλα σε τούτα, πολλά, βέβαια, είναι τα καθάρματα, πολλά και κάθε ποταπότητα. Κουράζεται ν αμύνεται κανείς, να τρώγεται με δαύτους. Πολλοί χωρίς εσάς έμειναν πίσω. Πάρα πολλοί οι παλιάνθρωποι που πάνω στη γη μας βαδίζουν και γύρω από μας δεν έχουν μετρημό, και πώς να θυμηθείς τα ονόματά τους, ατέλειωτη ακολουθία τύπων σέρνεται. Κουλάκοι, και γραφειοκράτες, κόλακες, σεχταριστές αιρετικοί, μεθύστακες με περηφάνια παρελαύνουν προτάσσοντας τα στήθια με κονδυλοφόρους φορτωμένα και με παράσημα πολλά Όλους αυτούς, βέβαια, τα χέρια θα τους στρίψουμε, αλλά τα χέρια είναι πολλά, πώς να τα στρίψεις όλα, η υπόθεση είναι δύσκολη πολύ. Σύντροφε Λένιν, στις φάμπρικες με τα φουγάρα των καπνών, στους χιονισμένους, στους σπαρμένους μας αγρούς, με την καρδιά σου, σύντροφε, και με τ όνομά σου σκεπτόμαστε, αναπνέουμε, αγωνιζόμαστε και ζούμε!...» Με στοίβες υποθέσεων, και με των φαινομένων τα σούρτα φέρτα, πάει και τούτη η μέρα, τέλειωσε λίγο το λίγο σουρουπώνοντας. Στο δωμάτιο είμαστε δυο. Εγώ κι ο Λένιν μες στη φωτογραφία του στον τοίχο το λευκό. [2] Το ποίημα, είναι γραμμένο στις αρχές του 1929 και δημοσιεύτηκε στην Κομσομόλσκαγια Πράβντα, στις 20 Γενάρη. Είναι αφιερωμένο στην πέμπτη επέτειο από το θάνατο του Λένιν. Προχωρώ στην παρουσίαση του ποιήματος Για τα Καθάρματα, γραμμένου οχτώ χρόνια πριν, κι αφού είχαν δημοσιευτεί άλλα, στα οποία εξυμνούσε την επανάσταση και τους μπολσεβίκους. Αναφέρω μερικούς τίτλους: Το εμβατήριό μας» (1917), Ωδή στην Επανάσταση (1918), Διαταγή στο Στράτευμα της Τέχνης (1918), Αριστερό Εμβατήριο (1918), Βλαντίμιρ Ιλίτς (1920), Τρίτη Διεθνής (1920). Για τα καθάρματα: Δόξα, Δόξα, Δόξα στους ήρωες!!! Εξάλλου, Στους ήρωες, φόρο τιμής τους αποτίσαμε και με το παραπάνω. Καιρός να μιλήσουμε τώρα για τα καθάρματα. Ηρέμησαν οι θύελλες στους κόλπους της επανάστασης. Βυθίστηκε στο βούρκο το σοβιετικό χαρμάνι. Πίσω απ τη ράχη της Σοβιετικής Ρωσίας το μούτρο ξεφύτρωσε του μικροαστού. (Στου λόγου την παγίδα δε θα πέσω. Δεν είμαι διόλου κατά της τάξης των μικροαστών. Σε όλους τους μικροαστούς χωρίς διάκριση στρωμάτων και τάξεων χαρίζω τους επαίνους τους δικούς μου). Απ τους απέραντους τους κάμπους της Ρωσίας, από την πρώτη κιόλας μέρα γέννησης των Σοβιέτ,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 13 ήρθαν, στο άψε σβήσε αλλάζοντας φτέρωμα, και στρώθηκαν σε κάθε ίδρυμα για τα καλά. Στους πισινούς τους που είναι γεροί σαν τους νιφτήρες, απ το πεντάχρονο το καθισιό, έβγαλαν κάτι ρόζους να! και ζουν ως τώρα πιο ήρεμα κι απ τη γαλήνη: σε άνετα βολεύτηκαν γραφεία και κοιτώνες. Και κάθε βράδυ, ετούτη ή η άλλη λέρα, κοιτάζοντας τη σύζυγο, που πιάνο πασκίζει να μάθει, της λέει, από τ απανωτά τα τσάγια αποκαμωμένος: «Συντρόφισσα Νάντια! Αύξηση πήραμε στις γιορτές είκοσι τέσσερις χιλιάδες, κανονικό μισθό. Ε, φαρδιά κιλότα θ αγοράσω, μέσ απ το παντελόνι μου ύφαλος θα φαντάζω κοραλλιογενής!» Κι η Νάντια το κατόπι: «Για μένανε φόρεμα μ εμβλήματα ν αγοράσεις. Χωρίς δρεπάνι και σφυρί, πώς να μπορεί να βγει, στον κόσμο σήμερα κανείς; Με τί να κάνω φόρτε απόψε, στου Επαναστατικού Συμβουλίου το χορό;!» και σώπασε. Ο Μαρξ στον τοίχο κρεμασμένος. Σε πλαίσιο άλικο. Πάνω στην «Ιζβέστια» ξαπλωμένο από τη ζέστη χουρχουρίζει το γατί. Και κρεμασμένο απ το ταβανάκι στις τρίλιες λιώνει το καναρινάκι. Ο Μαρξ από τον τοίχο κοίταγε, κοίταγε, κοίταγε Και ξαφνικά άνοιξε το στόμα κι έμπηξε τις φωνές: Την επανάσταση τυλίξατε με των μικροαστών τα νήματα. Κι από του Βράνγκελ τις στρατιές πιο τρομερά των μικροαστών τα βήματα. Μη χάνετε καιρό: στρίψτε τα λαρύγγια των καναρινιών, πριν κατά κράτος νικήσουν τα καναρίνια τον κομμουνισμό. [3] Να σημειώσω απλώς μια σύμπτωση: Και στα δύο ποιήματα ο Μαγιακόφσκι συνομιλεί με δυο πορτρέτα: του Μαρξ και του Λένιν που είναι και τα δυο κρεμασμένα σε τοίχο δωματίου. Η οργή κι ο ασυγκράτητος θυμός από την κατάντια «των μισών ανθρώπων της Σοβιετικής Ρωσίας» (ο ορισμός διαπίστωση ανήκει στον Μαγιακόφσκι) αναγκάζουν τον πατριάρχη της μαρξιστικής θεωρίας και τον ιδρυτή του σοβιετικού κράτους να βγουν από τα ρούχα τους (από τα πορτρέτα τους), να ζωντανέψουν και να πουν αυτά που έχει να πει ο Ποιητής. Ένα χρόνο νωρίτερα, ο Μαγιακόφσκι είχε δημοσιεύσει το ποίημα Η Τελευταία Σελίδα του Εμφυλίου. Το παραθέτω: Δόξα σε σένα, ερυθρόαστρε ήρωα! Τη γη μας καθαρίζοντας με αίμα προς δόξαν της Κομμούνας, από βουνό σε βουνό καβαλούσες τα κάστρα της Κριμαίας. Οι άλλοι ξεφύτρωναν με τα τανκς των τάφρων, των κανονιών τους τούς λαιμούς υψώνοντας κι εσείς με τα σώματά σας γεμίζατε τις τάφρους, πτώμα πάνω σε πτώμα περνώντας τον ισθμό. Οι άλλοι, πίσ απ τα χαρακώματα άνοιγαν άλλο χαράκωμα και με τους χείμαρρους των σφαιρών τους σας έπνιγαν, κι εσείς τους παίρνατε το Περεκόπ με χέρια γυμνά. Κι όχι μόνο ξεσκλάβωσες, ερυθρόαστρε ήρωα, την Κριμαία, κατά κράτος συντρίβοντας τα τσούρμα των Λευκοφρουρών, αλλά, το χτύπημα απέδωσε διπλά: αυτός που χαίρεται τώρα τη λευτεριά, απόκτησε και το δικαίωμα τής εργασίας. Κι αν η ζωή κάτω απ τον ήλιο το δικό μας έχει κριθεί σ αυτές τις μέρες τις πικρές, το ξέρουμε με την παλικαριά σας σώσατε τη ζωή στου Περεκόπ την έφοδο. Σε μιαν ατέρμονη ευγνωμοσύνη συνενώνουμε τα λόγια προς εσένα τα δικά μας, ερυθρόαστρη λάβα τής δημιουργίας. Στους αιώνες των αιώνων, σύντροφοι, δόξα, δόξα, δόξα σε σας! [4] Μία διευκρίνιση πληροφοριακού χαρακτήρα: ο Ισθμός του Περεκόπ βρίσκεται ανάμεσα στη νότια Ρωσία και την Κριμαία. Το Νοέμβριο του 1920, ο Κόκκινος στρατός νίκησε κατά κράτος τη στρατιά του Λευκοφρουρού στρατηγού Βράνγκελ, που αριθμούσε πάνω από είκοσι πέντε χιλιάδες άρτια εξοπλισμένους από τη Δύση στρατιώτες και τους έριξε στη Μαύρη θάλασσα. Χωρίς επιστροφή. Η απελευθέρωση της Κριμαίας κατά τον Λένιν ήταν «μία από τις λαμπρότερες σελίδες στην ιστορία του Κόκκινου στρατού». Δεν είναι δύσκολο να καταλήξει κανείς αβίαστα στο συμπέρασμα, ότι ο ποιητής εξύμνησε, κι όπως λέει ο ίδιος και με το παραπάνω, τους αγωνιστές και τους ήρωες της επανάστασης, που, γι αυτόν, αποτελούσε τη μια πλευρά του ζητήματος για την ΕΣΣΔ, ενώ, η δεύτερη ήταν η σατιρική απεικόνιση του αντιήρωα, των καθαρμάτων, όπως έγραφε, τη «σάρα και τη μάρα», τη σοβιετική γραφειο-

14 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 κρατία και το σοβιετικό μικροαστισμό, που, μάλιστα, ήταν οχυρωμένοι πίσω από το κομματικό βιβλιάριο και την κρατική-κομματική θέση. Ο ήρωας, λοιπόν, και ο αντιήρωας αποτελούσαν τις δύο πλευρές τού ίδιου νομίσματος. Τις θεωρούσε και τις περιέγραφε ως άκρως ανταγωνιστικές, ώστε η νίκη της μιας να φέρει αυτόματα και με μαθηματική ακρίβεια, την ήττα της άλλης. Επομένως, το πρόβλημα για τον Μαγιακόφσκι (κι όχι μόνο γι αυτόν) ετίθετο έτσι: ή σοσιαλισμός χωρίς σοβιετική γραφειοκρατία και σοβιετικό μικροαστισμό, ή σοβιετική γραφειοκρατία και σοβιετικός μικροαστισμός χωρίς σοσιαλισμό. Σ αυτό, νομίζω, βρίσκεται και η μεγάλη ιστορική αλήθεια στην ποίηση και τη δράση του Μαγιακόφσκι. Στις επάλξεις αυτού του όμορφου αγώνα, με αρχές και χωρίς υποχωρήσεις, έδωσε και την ίδια τη ζωή του «ο μεγαλύτερος ποιητής της σοβιετικής λογοτεχνίας». Νουνός της παραπάνω ονομασίας ο ίδιος ο Στάλιν. Αφού, πρώτα ο σταλινισμός έβγαλε από τη μέση τον ποιητή. Όπως είχε γίνει και με τον Κίροφ. Να σημειώσω ότι δεν υπάρχει ή σχεδόν δεν υπάρχει ποίημα, δραματικό έργο και δημόσια ομιλία τού Μαγιακόφσκι, που να λείπουν αυτά τα θέματα, η χωρίς υποχωρήσεις έντονη πάλη κατά της γραφειοκρατίας και του μικροαστισμού. Αναφέρω μερικούς από τους πολλούς ώς πάρα πολλούς στίχους του: Πνιγόμαστε στις συζητήσεις, δε φαίνεται η περασιά. Μέσ απ τη σωρεία των εφημερίδων ν αρχίσουμε τη δουλειά! Εμπρός! Γιατί να φλυαρούμε με λέξεων ορυμαγδούς; Ας βογγήξει το φτυάρι! Κι ο κασμάς ας πετάξει φωτιά! [5] Κουβαλούν τα γραπτά των οικονομικών υπηρεσιών έναν τόμο τρανό, που ζυγίζει σχεδόν όσο κι ένα διώροφο σπίτι. [6] Τα μελίσσια των καλαμαράδων από βδομάδα σε κάθε μέρα ακυρώνουν τις ανατροπές και τις βροντές του Οκτώβρη, και σε πολλούς μάλιστα απ την ανάποδη του σακακιού ξεχωρίζουν κουμπιά, φτιαγμένα πιο πίσω κι απ το Φλεβάρη, με έμβλημα τον αετό... Να τον αδράξεις από το γιακά κι απ τα χαρτιά που στρωσε χάμω, να τον σηκώσεις ψηλά, ότι τα χαρτιά, υπογραμμένα σωστά ή στραβά, του κρύβουν τον κομμουνισμό. [7] Βουλιάζ ο αγώνας και πνίγεται στα χαρτιά. Την πάλη με τη γραφειοκρατία κρατείστε ψηλά. Στείλτε στο διάολο τη φλυαρία, που, με την πράξη δεν δένεται πουθενά για πουθενά. Μην αναπαύεστε στον ίσκιο των οδηγιών. [8] Το 1930, ο ποιητής γράφει συνθήματα σε στίχους για τις παραστάσεις του έργου του Λουτρό: Μεμιάς δεν καθαρίζεις τα πλήθη των γραφειοκρατών. Δε φτάνουν τ αποθέματα όλων των νερών. Και το σαπούνι δε φτάνει κι αυτό. Εξάλλου, τους γραφειοκράτες συνδράμει κι η πένα των κριτικών ας πούμε, του Γερμίλοφ [9] Εδώ, θα ανοίξω μια παρένθεση: Ο κριτικός της λογοτεχνίας Γερμίλοφ, ο οποίος μαζί με άλλους, οδήγησαν τον Μαγιακόφσκι στο θάνατο, το 1959, μέσα στο γενικό πνεύμα της αποσταλινοποίησης της δημόσιας ζωής στην ΕΣΣΔ, έκανε δημόσια αυτοκριτική για τη στάση του στα γεγονότα της δεκαετίας του 1920 και, ειδικότερα, στην υπόθεση Μαγιακόφσκι. Την επιστολή του είχε δημοσιεύσει η Λιτερατούρναγια Γκαζέτα. Τον κάθε καλαμαρά θα τον μουλιάζει και θα τον καθαρίζει, κι η σκούπα τού εργάτη και το πινέλο τού καλλιτέχνη... Το θέατρο δεν είναι καθρέφτης αντανάκλασης, αλλά, μεγέθυνσης γυαλί. [9α] Αναφερόμενος σε δραστηριότητες και συμπεριφορές, που νοθεύουν την ιδέα της επανάστασης και εμποδίζουν την απρόσκοπτη ανάπτυξη του νέου κοινωνικού συστήματος, ο Μαγιακόφσκι, ακόμα από το 1926, προειδοποιούσε: Όταν σαπίζει του αρρώστου το χέρι,

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 15 δεν πρέπει να το λυπόμαστε. Καιρός πια και, τώρα, με το τσεκούρι του νόμου να κόψουμε τις σάπιες πράξεις και τα λόγια. [10] Πολύ συχνά, ακόμα και στο ίδιο ποίημα, στην ίδια στροφή ή περίοδο, ο Μαγιακόφσκι, ελέγχει περισσότερες από μία καταστάσεις που πρέπει, κατά την άποψή του, να καυτηριαστούν κι έτσι να απαλλαγούν άνθρωποι και κοινωνικό σύνολο από τις αρνητικές επιπτώσεις μεμφόμενων καταστάσεων και συμπεριφορών. Δεν ξεχνά το ρόλο τού παρωδού και τού σκωπτικού ούτε στα καθαρά πατριωτικά, ακόμα και στα εγκωμιαστικά λυρικά ποιήματά του: Εσάς δεν σας τραβάει ο πανίσχυρος βούρκος; Το υπαλληλίκι δεν ξόμπλιασε μ αραχνιές τα μυαλά σας; [11] Δυο χρόνια πριν το θάνατό του, ο Μαγιακόφσκι, επαναλαμβάνει θέματα και ποιητικά είδη, που διαπραγματεύτηκε στα πρώτα χρόνια τής Οκτωβριανής επανάστασης: ΠΟΙΗΜΑ ΟΧΙ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΑΡΜΑ ΑΛΛΑ ΓΙΑ ΤΟ ΚΑΘΑΡΜΑΤΑΚΙ, ΑΥΤΟ ΣΦΑΛΙΑΡΕΣ ΔΩΣΤΕ ΤΟΥ ΜΕ ΤΗΣ ΡΙΜΑΣ ΤΗΝ ΑΚΡΗ. Σε όλους σας είναι γνωστό, ότι εγώ τα καθάρματα τα τραγουδώ από τη πρώτη μου τη νιότη. Και τα καθάρματα δε λιγοστεύουν. Νέοι στίχοι ας ακουστούν, λοιπόν, για τα καθάρματα των νέων μας καιρών. Απαρατήρητα κι ανεπαισθήτως σβήνουν τα όρια, ανάμεσα σε μικροαστούς και σε καθάρματα. [12] Ο ιδρυτής τού σοβιετικού κράτους Βλαντίμιρ Λένιν θεωρούσε, ότι ο σοσιαλισμός θα επικρατήσει, τελικά, αν θα νικούσε τα αντίπαλα κοινωνικά συστήματα της εποχής μόνο με την υψηλότερη και ορθολογιστικότερη παραγωγικότητα τής εργασίας. Στον ορισμό τού νέου συστήματος έλεγε, ότι «Κομμουνισμός είναι σοβιετική εξουσία συν εξηλεκτρισμός όλης τής χώρας». Σε παράλληλους εννοιολογικούς δρόμους, βαδίζει και η καλλιτεχνική σκέψη τού μέγιστου σοβιετικού ποιητή: Τον εχθρό θα συντρίψει η δύναμη του ηλεκτρισμού, καλύτερα κι απ τα κανόνια, καλύτερα κι από το πεζικό. [13] Δυο χρόνια μετά το θάνατο του Λένιν, το 1926, σε ποίημα με τον τίτλο Μιούντ (Ημέρα των Νέων του Κόσμου), ο Μαγιακόφσκι, επαναβεβαίωνε την αφοσίωση και την προσήλωσή του στον επικεφαλής τής Οκτωβριανής επανάστασης, προπαγανδίζοντας τους πολιτικούς χειρισμούς εκείνου: Το δρόμο μας τον έδειξε ο Λένιν όλοι οι άλλοι είναι στραβοί και βρώμικοι. [14] «χλευάζω όχι τις δυσκολίες μας, αλλά, τη γραφειοκρατική προσέγγιση. Του γραφειοκράτη τού φαίνονται όλα καλά και άγια, τα πάντα τού αρέσουν Εγώ τους γραφειοκράτες μαστιγώνω ανελέητα». [15] «ΜΕΡΙΚΟΙ ΡΩΤΟΥΝ: Τι σκέφτομαι για τα δραματικά μου έργα. Μου διηγήθηκαν την παρακάτω ιστορία: Κάποιος μπήκε στο τραμ. Και δεν έκοψε εισιτήριο, προσπαθώντας να εξαπατήσει την υπηρεσία. Ο εισπράκτορας που το πήρε χαμπάρι, άρχισε να τον λοιδορεί: Ε, συ, απατεώνα, κάθαρμα, άχρηστε Κοριέ του Μαγιακόφσκι Η φράση, που μου είχε φανεί χρήσιμη για τη ζωή, μπήκε από μόνη της στη ζωή, και είναι για το έργο μου η καλύτερη αναγνώριση. Το «Λουτρό» το ίδιο. Το «Λουτρό» χτυπάει τη γραφειοκρατία, προπαγανδίζει τους ανοιχτούς ορίζοντες, την εφευρετική πρωτοβουλία». ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΛΟΥΤΡΟ: ΠΟΙΟΝ ΚΑΘΑΡΙΖΕΙ: Το «Λουτρό» πλένει τη λέρα, πιο σωστά, εξαφανίζει τους γραφειοκράτες. Το «Λουτρό» είναι έργο δημοσιολογικό. Γι αυτό, και σε τούτο δεν υπάρχουν οι λεγόμενοι ζωντανοί άνθρωποι, αλλά, ενσαρκωμένες (ζωντανές) τάσεις». «Προσπαθώ να επαναφέρω τη χαμένη θεαματικότητα στο θέατρο, να μετατρέψω τη σκηνή σε βήμα. Σ αυτό, ακριβώς και συνίσταται η πεμπτουσία της θεατρικής μου δραστηριότητας». «Η μηχανή τού χρόνου προχώρησε μπροστά με πεντάχρονα και δεκαπλάσια βήματα, συνεπαίρνοντας στη φορά της τους εργάτες, κι αυτούς που προσφέρουν υπηρεσίες, ενώ, απέρριψε κι απέβαλε τον Πομπεντονόσικοφ και τους όμοιούς του.» [16]

16 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Ανάλογες είναι και οι εκτιμήσεις για το δράμα του Ο Κοριός, για να καταλήξει σε συμπεράσματα καθαρά πολιτικού χαρακτήρα: «Το πρόβλημα, που τίθεται στο δράμα είναι το ξεσκέπασμα τού σημερινού μικροαστισμού» [17] (υπογρ. δική μου. Γ.Μ.). «Ο Κοριός» είναι η θεατρική παραλλαγή τού βασικού θέματος, πάνω στο οποίο έγραψα πολλούς στίχους και εκτενείς ποιητικές συνθέσεις, ζωγράφισα πλακάτ και διαφωτιστικά φυλλάδια. Είναι το θέμα της ασταμάτητης πάλης με το μικροαστισμό. Το βασικό υλικό, που επεξεργάστηκα στο δράμα, είναι τα γεγονότα, που έφτασαν στα χέρια μου, στα χέρια ανθρώπου εφημερίδας και δημοσιολόγου. Στο δράμα μου δεν υπάρχουν καταστάσεις, που, να μη βασίζονται σε εκατοντάδες περιστατικά. Πώς αρέσει σε μένα τον ίδιο το έργο μου; Θα μου αρέσει, όσο δεν αρέσει στον μικροαστό». [18] «Όσον καιρό θα υπάρχουν στη ζωή καθάρματα, στο καλλιτεχνικό έργο μου δεν θα τους αμνηστεύω. Στο δράμα υπάρχουν περιστατικά από τη μικροαστική βρομιά τόσο του αιώνα, όσο και της σήμερον ημέρας». «Το έργο πετυχαίνει τότε μόνο, όταν αυτό φτιάχνεται κόντρα στους κανόνες. Εγώ, στηρίζομαι στις μάζες των κομσομόλων της νεολαίας. Είναι αδύνατο να υπολογίζει κανείς σε όλους τους ανθρώπους: Οι μισοί είναι τα καθάρματα κι οι άλλοι μισοί είναι οι συμπαθητικοί». [19] Εδώ, είναι που, ο Μαγιακόφσκι, ανεβαίνει κατακόρυφα πολύ ψηλά, σε επίπεδα αληθινού δημιουργού-στοχαστή, έτσι, που το έργο του να πηγάζει κατευθείαν από τις πιο γνήσιες φλέβες της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Και να επιστρέφει σ αυτήν, με τη μορφή δραματικού έργου αξεπέραστης αξίας και αισθητικής δύναμης. Στη συζήτηση για τον Κοριό, στη λέσχη των εργατικών ανταποκριτών τής Πράβντα, ο ποιητής καθορίζει τη θέση των κυρίων και βασικών λογοτεχνικών προσώπων του, και παραπέρα ανακαλύπτει συγγενικά προς το δράμα του θεατρικά έργα από την ιστορία τής ρωσικής λογοτεχνίας, που είχαν κοινή τύχη, προσδίδοντας έτσι στον «Κοριό» ιστορική προοπτική (πίσω μπρος) και δικαίωση ιστορική. «Στο επίκεντρο τού θεατρικού μου έργου βρίσκεται ο άνθρωπος, που, με πάταγο αποσχίζεται από την τάξη του, εν ονόματι της προσωπικής του καλοπέρασης. Αυτό είναι παράδειγμα πολιτικής απονέκρωσης. Δεν επιθυμώ να θέτω πρόβλημα προς λύση, χωρίς να υπολογίζω να καταστρέψω τις ρίζες του. Λόγος δε γίνεται για κάποια πράγματα, αλλά, για την απόσχιση από την τάξη. Από το μικροαστισμό της καθημερινής ζωής πηγάζει ο πολιτικός μικροαστισμός» (η υπογράμμιση είναι δική μου). «Όταν λένε ότι στον «Κοριό» δεν υπάρχουν θετικοί τύποι ανθρώπων, στη μνήμη μου έρχεται το έργο του Γκόγκολ Ταξίδια του θεάτρου. Ο έλεγχος και των δύο έργων (από τη λογοτεχνική κριτική) είναι ίδιος. Στον Επιθεωρητή κι εκεί δεν υπάρχει ούτε ένας θετικός ανθρώπινος τύπος ( ). Η κωμωδία αναπτύσσεται προς μια και μόνο κατεύθυνση. Μπουχτίσαμε από θετικούς ήρωες». [20] «Μ αρέσει να μιλώ έξω από τα δόντια, να λέω τα καθάρματα με τ όνομά τους» [21]. «Σε όλη μου τη ζωή, εργαζόμουν όχι για να πλάθω όμορφα πραγματάκια και να χαϊδεύω ανθρώπινα αφτιά τα κατάφερα, όμως, έτσι να προξενώ σε όλους μπελάδες. Το κύριο έργο μου είναι επίπληξη και εμπαιγμός, εκείνου που μου φαίνεται λαθεμένο, και εναντίον τού οποίου πρέπει να παλεύουμε.» [22] Την ίδια περίοδο, ο Μαγιακόφσκι, στην εφημερίδα της σοβιετικής κυβέρνησης Ιζβέστια, δημοσιεύει ποίημα με τον χαρακτηριστικό τίτλο Οι Παρασυνεδριάζοντες: Μόλις η νύχτα πάει να γίνει αυγή, βλέπω την πάσα μέρα: φεύγουν οι άνθρωποι για τις συνεδριάσεις. Μόλις εισέλθουν στο ίδρυμα, πέφτουν βροχή οι υποθέσεις τού γραφείου, και, διαλέγοντας καμιά πενηνταριά, από τις πιο σημαντικές!, οι υπάλληλοι τραβούν για τις συνεδριάσεις. Έρχεσαι και τους λες: «Μήπως μπορούν να με δεχτούν σε ακρόαση; Ότι έρχομαι και ξανάρχομαι πολύ καιρό». «Ο σύντροφος Ιβάν Βάνιτς λείπει σε σύσκεψη στην Ένωση Τέο και στη Διεύθυνση Ιπποδρομίων». Ανεβοκατεβαίνεις σκάλες καμιά εκατοστή, κι ο κόσμος σού γίνεται σκέτη αηδία, αλλά ξανάρχεσαι και σου λένε: «Σε μια ώρα, είπαν, να ρθεις, ότι τώρα συσκέπτονται με θέμα: Αγορά μελανοδοχείων από την Ένωση Συνεταιρισμών». Σε μια ώρα ούτε γραμματείς κι ούτε ιδιαιτέρα ψυχή!!! Ως τα είκοσι δύο, όλοι τους πήγαν σε σύσκεψη τής Κομσομόλ. Βράδυ, αργά, ξανανεβαίνω στον τελευταίο όροφο επταώροφου κτηρίου. «Ο σύντροφος Ιβάν Βάνιτς επέστρεψε;». «Όχι, είναι στη σύσκεψη της Αλφαβηταγαμμαδελταέψιλον Επιτροπής». Μπαρούτι μοναχό, μπαίνω σα σίφουνας στη σύσκεψη, κατάρες άγριες ξεστομίζοντας στο δρόμο. Και τί να δω: κάθονται σε καρέκλες των ανθρώπων τα μισά κορμιά. Ε, κασκαρίκα του διαβόλου! Και πού ειναι τ άλλα τα μισά; «Τους έσφαξαν! Τους χώρισαν στα δυο!» Χτυπιέμαι μπρος, χτυπιέμαι πίσω από το θέαμα το φρικτό τα χασα για καλά. Κι ακούω, ξαφνικά, την άκρως ήρεμη φωνή του γραμματέα: «Είν όλοι τους σε δυο συσκέψεις, ταυτόχρονα.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 17 Την πάσα μέρα σε είκοσι συσκέψεις πρέπει να βρεθούμε. Θες δε θες διχαζόμαστε. Μέχρι τη μέση τού κορμιού, σε τούτη εδώ τη σύσκεψη, και το υπόλοιπο στην άλλη». Από την ταραχή, δεν κλείνω μάτι. Άρχισε να σκάει κι η χαραυγή! Με ρεμβασμό υποδέχομαι την πρώιμη αυγή: «Αχ, να χαμε μια σύσκεψη ακόμα για των συσκέψεων όλων το ξερίζωμα!» [23] Το ποίημα δημοσιεύτηκε στις 4 Μαρτίου. Στις 6, ο αρχηγός του σοβιετικού κράτους μίλησε σε συνέδριο μεταλλουργών της Ρωσίας, όπου είπε και τα παρακάτω: «Χτες διάβασα τυχαία στην «Ιζβέστια» στίχους του Μαγιακόφσκι με θέμα πολιτικό. Δεν ανήκω στους λάτρες τού ποιητικού του ταλέντου, αν και αναγνωρίζω πλήρως την αναρμοδιότητά μου σ αυτόν τον τομέα. Αλλά, εδώ, και πολύ καιρό είχα να δοκιμάσω τέτοια ευχαρίστηση, από άποψη πολιτική και διοικητική. Στο ποίημά του, διακωμωδεί εξοντωτικά τις συσκέψεις και χλευάζει τους κομμουνιστές, επειδή συνεδριάζουν και παρασυνεδριάζουν συνεχώς. Δεν ξέρω πώς είναι αυτό το ποίημα, ως προς την ποιητική του τέχνη. Σε ότι όμως αφορά την πολιτική, εγγυώμαι, ότι είναι τελείως σωστό. Βρισκόμαστε, πράγματι, στη θέση ανθρώπων (και πρέπει να πούμε, ότι η θέση αυτή είναι πολύ ανόητη), που συνεδριάζουν συνεχώς, στήνουν επιτροπές, καταστρώνουν σχέδια χωρίς τελειωμό Η πρακτική εκπλήρωση των διαταγμάτων, που, σε μας περισσεύουν και σκαρώνονται στα πεταχτά, όπως ακριβώς το περιέγραψε κι ο Μαγιακόφσκι, δεν υπόκειται σε κανέναν έλεγχο». [24] Ένα από τα καλύτερα ποιήματά του, με τον τίτλο Στίχοι για το Σοβιετικό Διαβατήριο (1917), ο Μαγιακόφσκι το αρχίζει έτσι: Με λύκου Βουλιμία, θα κατασπάραζα τη γραφειοκρατία. [25] Ο ποιητής Βλαντίμιρ Β. Μαγιακόφσκι Θα συνεχίσω με μια παρέμβαση τού ποιητή σε δημόσια συζήτηση με θέμα «Οι δρόμοι τής σοβιετικής λογοτεχνίας», που έγινε στις 25 Φεβρουαρίου 1930, ενάμιση μήνα πριν το θάνατό του. Το κείμενο τής λιγότερο από μισής σελίδας είναι, κατά την άποψή μου, σημαντικότατο, γιατί πήρε τη μορφή μιας πολιτιστικής, συγγραφικής και πολιτικής διαθήκης τού μεγάλου ποιητή, τού θεατρικού συγγραφέα, τού δοκιμιογράφου και στοχαστή, τού απαράμιλλου και φλογερού αγωνιστή για μια συνεχώς ανανεωμένη και αναπτυσσόμενη σοσιαλιστική κοινωνία μαζί με τη λογοτεχνία της: «Τα προβλήματα ύφους και μεθόδων επισκιάζονται από το κύριο πρόβλημα, από το πρόβλημα αφομοίωσης τής διαλεκτικής μεθόδου. Είναι η μοναδική μέθοδος, που πρέπει να αφομοιώσει ο κάθε συγγραφέας, κι αυτή είναι η μέθοδος τού ιστορικού υλισμού. Ο καλλιτέχνης είναι υποχρεωμένος να επανεξετάζει τους τρόπους του, να κάνει τεράστιο άλμα από το παρελθόν στη σημερινή μέρα. Ήρθαμε όχι για να φωτογραφήσουμε τον κόσμο, αλλά για να αγωνιστούμε για το μέλλον με τα όπλα τής λογοτεχνίας. Για να ανασυγκροτήσουμε τον κόσμο. Σ αυτόν τον αγώνα, θα χρησιμοποιήσουμε όλους τους τρόπους. Όλα τα καλλιτεχνικά μέσα είναι καλά, αν μας βοηθούν στην ανοικοδόμηση τού σοσιαλισμού. Η διαίρεση σε μεθόδους είναι συμβατική: ύφος είναι η επακόλουθη συνειδητοποίηση και η ομαδοποίηση των λογοτεχνικών τρόπων. Ύφος είναι η επακόλουθη απονέκρωση των τρόπων. Σήμερα, βασική είναι όχι τόσο η αναζήτηση ύφους, όσο η συνένωση ανθρώπων, που βρίσκονται σε κοινή πολιτική πλατφόρμα. Πρέπει επακριβώς να συνειδητοποιήσουμε τις ταξικές μας επάλξεις». [26] Για λίγο πριν το τέλος τής σημερινής μου ομιλίας άφησα δυο αποσπάσματα, που, καθώς νομίζω, είναι από τους πιο εξομολογητικούς, συγκινητικούς, ανθρώπινους και τους πιο ποιητικούς στίχους του. Συνάμα, αποκτούν και τη μορφή της προφητείας. Η εντελώς προσωπική αλήθεια είναι η πιο βαθιά, η πιο σταθερή και προσφέρεται περισσότερο στην καλλιτεχνική διαπραγμάτευση. Η κοινωνική, η πολιτική, η ηθική και όποια άλλη αλήθεια για να γίνει ποίηση, πρέπει όχι μόνο να υιοθετηθεί από τον ποιητή,

18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 αλλά, και να γίνει σάρκα από τη σάρκα του, οστό από τα οστά του. Από τους στίχους, που ακούσατε ως τώρα, γίνεται κατανοητό και πείθει ότι τις παραπάνω αλήθειες με το χρόνο ο Μαγιακόφσκι τις έκανε δικές του. Γι αυτό, και οι πολιτικοί και κοινωνικοί στίχοι του είναι τόσο αληθινοί, αλλά, και τόσο δυνατοί. Με ψέματα, μόνο οι στιχοπλόκοι τής πεντάρας, οι πουλημένοι στην κάθε εξουσία, μπορούν να αραδιάζουν στίχους, ανάλογα με την περίσταση και την πρόθεση να αρέσουν: Να χαϊδέψουν τα αφτιά των ισχυρών, για τους οποίους και έχουν γραφτεί. Τη μέρα της αυτοκτονίας τού Μαγιακόφσκι, 14 Απριλίου 1930, οι στίχοι που θα ακούσετε, στη συνέχεια, αποκτούσαν ξαφνικά επιπρόσθετο νόημα, επίκαιρο χαρακτήρα. «Στο δωμάτιο τού νεκρού μπαίνει η αδερφή του Όλια κι αρχίζει να φωνάζει με κραυγές: «Βολόντια!.. Σωπαίνει. Σωπαίνει, δεν απαντά. Βολόντια!! Τί φρίκη!.. Στο «Λουτρό» να τους στείλεις! Για να είναι πιο γελοίοι. Χαχάνιζαν. Προκαλούσαν. Και να τι απόγινε με σένα. Γιατί, Βολόντια, να μην έρθεις σε μας;» Πλησίασε πιο κοντά στο νεκρό και είπε: «Θυμάσαι, Βολόντιτσκα;» κι αμέσως άρχισε να απαγγέλει στίχους από το «Σύννεφο με παντελόνια». Και νιώθω το «εγώ» να ναι για μένα μικρό. Κάποιος δραπετεύει από μέσα μου πεισματικά. Allo! Ποιος μιλάει; Η μάνα; Μάνα! Ο γυιός σου είναι υπέροχα άρρωστος. Άναψε στην καρδιά του πυρκαγιά. Πείτε στις αδελφές μου, τη Λιούντα και την Όλια, δε βρίσκει τόπο να σταθεί! Κάθε λέξη, ακόμα και το αστείο που βλαστημά με πυρωμένο στόμα, πετιέται έξω, όπως η γυμνή πόρνη, από φλεγόμενο οίκο ανοχής Μάνα! Να τραγουδήσω δεν μπορώ. Στο παρεκκλήσι τής καρδιάς άναψε για καλά ο κλήρος τους ψαλμούς Κραυγή στερνή, τουλάχιστο, για το ότι φλέγομαι, στείλε στους αιώνες το στεναγμό.[27] Εδώ, θέλω να προσθέσω κι άλλους έξι στίχους από τη σύνθεση Το Φλάουτο της Ραχοκοκαλιάς, από τα καλύτερα ποιήματα τού Μαγιακόφσκι, που έχει γραφεί κι αυτό το 1915: Όλο και πιο συχνά συλλογίζομαι: Θα ταν καλύτερο να βάλω τελεία, στο τέρμα το δικό μου με μια σφαίρα. Σήμερα, για κάθε ενδεχόμενο, δίνω την αποχαιρετιστήρια συναυλία. Σήμερα, θα παίξω στο φλάουτο τής ραχοκοκαλιάς. [28] Σε τούτη την ανακοίνωσή μου, άφησα να μιλήσει, όσο θεώρησα σωστό, ο ίδιος ο Μαγιακόφσκι. Κάτι, που προϋποθέτει τη μείωση τού δικού μου λόγου. Η προτίμηση αποκτά, έτσι, χαρακτήρα συνειδητό. Η επιλογή τής μεθόδου των πολλών παραθεμάτων συχνά κατά τον καλύτερο τρόπο στηρίζει και, μάλιστα, αναπτύσσει και τις δικές μου απόψεις. Επειδή η γενιά μου, στα πλαίσια τής Νέας Ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, ψάχνοντας για τους προγόνους της, φτάνει ίσαμε τον Μαγιακόφσκι και τη δική του ανήσυχη γενιά. Πάει κι ακόμα πιο πίσω: Ίσαμε τις γνήσιες κι ανόθευτες πηγές των ιδεών του σοσιαλισμού. Είμαι σίγουρος ότι οι αναζητήσεις του συγχρόνου επιστημονικού σοσιαλισμού δεν μπορούν παρά να λάβουν στα σοβαρά υπόψη τις αμφιβολίες, τις επιφυλάξεις, τις προειδοποιήσεις και, προπαντός, τη δριμύτατη κριτική αρχών, που άσκησε ο τιμώμενος σήμερα, σοβιετικός ποιητής κατά των στρεβλώσεων των ιδεών μας μετά την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία, και, ίσως, πριν απ όλα, τους έντονους αγώνες του κατά τού σοβιετικού (σοσιαλιστικού) μικροαστισμού και της σοβιετικής (σοσιαλιστικής) γραφειοκρατίας. Οι καίριες επισημάνσεις και οι σοφές προειδοποιήσεις του Μαγιακόφσκι αποδείχτηκαν, πράγματι, προφητικές. Και, μια που λόγος γίνεται για τον προφητικό λόγο του ποιητή, θέλω να θυμίσω και μια δική μας περίπτωση. Μετά την υπογραφή της Συμφωνίας της Ζυρίχης (11 Φεβρουαρίου 1959) ο τότε πρωθυπουργός της Ελλάδας Κ. Καραμανλής είχε πει ότι η μέρα αυτή ήταν η ευτυχέστερη της ζωής του, ενώ, ο Μακάριος, κατεβαίνοντας στην Κύπρο και μιλώντας μπροστά σε μια λαοθάλασσα από Ελληνοκυπρίους, βροντοφώναξε τη γνωστή λέξη: «Νενικήκαμεν». Και μόνο ο Σεφέρης έγραψε: «Ο δρόμος είναι πια ανοιχτός για τη στρατιωτική εισβολή των Τούρκων στην Κύπρο». Αυτά το 1959. Και η στρατιωτική εισβολή των Τούρκων στη μεγαλόνησο πραγματοποιήθηκε το 1974. Και, σκέπτομαι: Αφού είναι έτσι, γιατί να μην προσπαθεί η κάθε πολιτική εξουσία να εξασφαλίσει έναν Μαγιακόφσκι ή έναν Σεφέρη και να τον συμβουλεύεται για τα πιο κρίσιμα εθνικά και κοινωνικά ζητήματα; Και βέβαια, εννοώ, την πνευματική και την καλλιτεχνική ελίτ της χώρας μας. Σε τούτη την ανακοίνωση, άφησα διεξοδικά να μιλήσει ο ίδιος ο Μαγιακόφσκι. Κάτι που προϋποθέτει τη μείωση του καθαρά δικού μου λόγου. Η προτίμηση αποκτά έτσι συνειδητό χαρακτήρα. Η επιλογή της μεθόδου των πολλών παραθεμάτων κατά τον καλύτερο τρόπο στηρίζει και μάλιστα αναπτύσσει τις δικές μου απόψεις. Επειδή η γενιά μου, στα πλαίσια της Νέας Ριζοσπαστικής Αριστεράς στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, ψάχνοντας για τους προγόνους της, φτάνει ίσαμε τον Μαγιακόφσκι, τη δική του ανήσυχη γενιά και τις δικές μας παραδόσεις αντίστασης σε κάθε

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 19 μορφή κοινωνικής συντήρησης. Πάμε και πιο πίσω: στις γνήσιες κι ανόθευτες πηγές των ιδεών του σοσιαλισμού. Είμαι σίγουρος ότι οι αναζητήσεις του σύγχρονου σοσιαλισμού δε μπορούν παρά να λάβουν στα σοβαρά υπόψη τις αμφιβολίες, τις επιφυλάξεις, τις προειδοποιήσεις και προπαντός τη δριμύτατη κριτική αρχών που άσκησε ο τιμώμενος σήμερα σοβιετικός ποιητής κατά των στρεβλώσεων των ιδεών μας μετά την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία, και, ίσως, πριν απ όλα τους έντονους αγώνες του κατά τού σοβιετικού μικροαστισμού και της σοβιετικής γραφειοκρατίας. Ο Μαγιακόφσκι μας άφησε μία παρακαταθήκη: χτίζοντας τη σοσιαλιστική κοινωνία με τους θεσμούς, που θα θεσπίσουμε και με την πρακτική μας δράση, να συμβάλουμε συνειδητά, ώστε με τον καιρό να λιγοστεύουν τα καθάρματα και να πληθαίνουν οι συμπαθητικοί πολίτες. Χωρίς αυτό, δεν υπάρχει πρόοδος της νέας κοινωνίας, μας περιμένουν νέα παραστρατήματα, που θα οδηγήσουν ξανά με μαθηματική ακρίβεια στην παλινόρθωση του αποκρουστικού παρελθόντος της κοινωνίας του συντηρητισμού και της απανθρωπιάς, του άκρατου ατομικισμού και της έλλειψης αλληλεγγύης. Και, ίσως, η σκληρή αλήθεια της εποχής μας, με τις ευλογίες του κοινωνικού και πολιτικού κατεστημένου, να σπρώχνει και να στριμώχνει τους συγγραφείς στον κοινωνικό, πολιτικό και ηθικό απομονωτισμό. Πόσοι ποιητές, σήμερα, ασχολούνται με τα κοινά, ελέγχουν τις καταχρήσεις και τις εγκληματικές στρεβλώσεις της εξουσίας, χρησιμοποιώντας επιχειρησιακά και ευέλικτα είδη της τέχνης τους, με σκοπό να διορθώσουν τα κακώς κείμενα, να καλυτερέψουν το άτομο, την ομάδα, την κοινωνία; Στο μεταξύ, μια παρόμοια στάση και δημιουργική συμπεριφορά, θα ανταποκρίνονταν στις καλύτερες προσδοκίες του έθνους. Σύγχρονοι εθνικοί και κοινωνικοί προβληματισμοί, σημερινή εθνική γλώσσα και κατανοητός ποιητικός λόγος, που δεν γυρίζει την πλάτη του σε ζώσες αξίες της παράδοσης, είναι οι δρόμοι για την αναγκαία, άκρως χρήσιμη, αποκατάσταση του διαλόγου μεταξύ τέχνης και κοινού, ώστε τα έργα της να επικοινωνούν και να συνεπαίρνουν ιδεολογικά και αισθητικά. Παρόμοιες και αμφίδρομες διεργασίες θα έφερναν στο προσκήνιο την ποίηση, την κλασική μουσική, τη ζωγραφική με τη μεγαλύτερη δυνατή μαζικοποίησή τους. Προς αυτήν την κατεύθυνση, ο Μαγιακόφσκι συνεχίζει να παραμένει ένα μεγάλο παράδειγμα προς μίμηση, το παράδειγμα του ποιητή και του θεατρικού συγγραφέα, του δοκιμιογράφου και του δημοσιογράφου, του στοχαστή, που ήξερε να συνδιαλέγεται, επειδή συνειδητά επιδίωκε το διάλογο με τους ανθρώπους της εποχής του, για την κοινή πορεία έθνους, ανθρωπότητας και λογοτεχνίας. Χωρίς συμβιβασμούς και εκπτώσεις στους τομείς της αισθητικής: της ποιητικότερης ενσάρκωσης ιδεών, ανθρώπων και κοινωνίας. Γι αυτό, κι ο μεγάλος σοβιετικός ποιητής παραμένει ζωντανός στις γραμμές μας στις επάλξεις της Νέας Ευρωπαϊκής και της Παγκόσμιας Αριστεράς. Στο δρόμο προς τη δημιουργία της νέας σοσιαλιστικής κοινωνίας Σημειώσεις-Παρατηρήσεις-Παραπομπές: 1. Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι. Άπαντα σε 13 τόμους (στα Ρωσικά). Τ. 12, Μ.1959, σ. 142. Να σημειώσω, ότι τα άπαντα του Μαγιακόφσκι, του «μεγαλύτερου σοβιετικού ποιητή» (ο χαρακτηρισμός ανήκει στον Ιωσήφ Στάλιν), στην πιο πλήρη μορφή τους, άρχισαν να εκδίδονται μόνο μετά το θάνατο του Γενικού Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΣΕ, το 1953, κι αμέσως μετά το 20ό Συνέδριο του ίδιου κόμματος: Ο 1ος και 2ος το 1956, ο 3ος-6ος το 1957, ο 7ος-11ος το 1958, ο 12ος το 1959 κι ο τελευταίος, ο 13ος, το 1961. Διερωτάται κανείς τί θα γινόταν με τον ατίθασο και μαχόμενο κατά των στρεβλώσεων των ιδεών του σοσιαλισμού Μαγιακόφσκι, στη δεκαετία του 1930, με τις μαζικές εκτελέσεις ανωτέρων και ανωτάτων στελεχών του ΚΚΣΕ, του Κόκκινου στρατού, των συγγραφέων, της σοβιετικής διανόησης, που δεν συμμορφώνονταν προς τας υποδείξεις που θα έλεγε κι ο Μίκης Θεοδωράκης; Γιατί, κακά τα ψέματα: Με τις μαζικές εκτελέσεις εκατομμυρίων και εκατομμυρίων αθώων και τιμίων σοβιετικών ανθρώπων-κομμουνιστών, ο σταλινισμός είχε αρχίσει από τότε (ίσως και λίγο νωρίτερα) σιγά σιγά, αλλά μεθοδικά και σίγουρα, να εκτελεί τον ίδιο το σοσιαλισμό ως ιδέα, ιδανικό και σωστή πράξη. Στη συνέχεια, οι παραπομπές θα γίνονται στην ίδια έκδοση και θα σημειώνεται μόνο ο τόμος και οι σελίδες. 2. Τ. 10, σ. 17-20. 3. Τ. 2, σ. 73-75 4. Τ.2, σ. 71-72. 5. Τ.2, σ. 332. 6. Τ. 7, σ. 253. 7. Τ.7, σ. 160-161. 8. Τ.10, σ. 165, 166. 9 και 9 α: Τ.11, σ.σ. 350, 351, 353. 10. Τ.7, σ.183. 11. Ποιητική σύνθεση «Πάμε Καλά. Ποίημα του Οκτώβρη», τ. 8, σ. 321. 12. Τ.9, σ. 220. 13. Τ. 7, σ. 237. 14. Τ. 7, σ. 173. 15. Τ. 12, σ. 395. 16. Τ.12, σ. 199, 200, 201. 17. Τ. 12, σ. 189. 18. Τ. 12, σ. 190. 19. Τ. 12, σ. 507. 20. Τ. 12, σ. 509. 21. Τ. 12, σ. 380. 22. Τ.12, σ. 423. 23. Τ. 4, σ. 7-9. 24. Τ. 4, σ. 419-420. 25. Τ. 10, σ. 68. 26. Τ. 12, σ. 513. 27. Τ. 1, σ. 179, 180, 181. 28. Τ. 1, σ. 199.

20 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 Το χρυσό ιωβηλαίο της ελληνικής λαογραφίας της Νικολέττας Δ. Περπατάρη, μεταπτυχιακό δίπλωμα Λαογραφίας Πανεπιστημίου Αθηνών Με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό ετών από τη θεμελίωση της Λαογραφίας ως επιστήμης στην Ελλάδα, της ίδρυσης του επίσημου επιστημονικού φορέα της, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, και της έκδοσης του Δελτίου της Λαογραφία, ο Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία συνδιοργάνωσαν τριήμερο Πανελλήνιο Συνέδριο (11-13 Μαρτίου 2009). Η τριπλή αυτή επέτειος γιορτάστηκε με την προσήκουσα λαμπρότητα στο αμφιθέατρο «Ιωάννης Δρακόπουλος» του Κεντρικού Κτηρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Όπως είναι γνωστό, η Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1909, με πρωτοβουλία του Νικολάου Γ. Πολίτη (1852-1921), κορυφαίας πνευματικής μορφής της εποχής, με εξέχουσα πατριωτική και επιστημονική δράση, τον οποίο ο Κωστής Παλαμάς συμπεριέλαβε μεταξύ των «Πατέρων» του Ελληνικού Έθνους στο υπό τον τίτλο αυτό ποίημά του της συλλογής «Βωμοί». Κύριο σκοπό της Εταιρείας ο Πολίτης έθετε τη διαχρονική και συγχρονική μελέτη του λαϊκού μας πολιτισμού αυτοτελώς, αλλά και εν συγκρίσει προς τον πολιτισμό άλλων, κατεξοχήν των βαλκανικών, λαών. Το επιστημονικό όργανο της Εταιρείας, η Λαογραφία εκδίδεται μέχρι σήμερα (1908/1909 κ.εξ.). Συνολικά έχουν εκδοθεί σαράντα ένας ογκώδεις τόμοι, οι οποίοι περιέχουν επιστημονικά άρθρα και μελετήματα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, καθώς επίσης και άλλων συγγραφέων, για τον παραδοσιακό και σύγχρονο λαϊκό πολιτισμό ή αποθησαυρίζουν λαογραφική ύλη από όλες τις περιοχές της Ελλάδας. Ο πρόσφατα εκδομένος τεσσαρακοστός πρώτος τόμος, με χίλιες διακόσιες σελίδες πλούσιας ύλης και εγκυρότητας, είναι αφιερωμένος στο χρυσό ιωβηλαίο της Ελληνικής Λαογραφίας. Με την ευκαιρία της ιστορικής αυτής επετείου κυκλοφορήθηκε και το βιβλίο «Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία. Η ιστορική διαδρομή της (1908-2008)» του Γεωργίου Χ. Κούζα. Στο συνέδριο έλαβαν μέρος καθηγητές όλων των βαθμίδων από τα Πανεπιστήμια της χώρας και άλλοι ειδικοί επιστήμονες και συζητήθηκαν θέματα Ιστορίας και θεωρίας της Ελληνικής Λαογραφίας, διδασκαλίας του αντικειμένου στα ελληνικά Πανεπιστήμια, καθώς και η σχέση της Λαογραφίας με τις συναφείς επιστήμες στην Ελλάδα και το εξωτερικό στη σύγχρονη εποχή. Στην εναρκτήρια συνεδρία, που έγινε την Τετάρτη 11 Μαρτίου, απηύθυναν χαιρετισμούς ο Πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Μιχαήλ Γ. Μερακλής, ο Διευθυντής του Τομέα Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αθανάσιος Μαρκόπουλος, ο Αντιπρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών Ιωάννης Καρακώστας, η Κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρίκα Θωμαδάκη και ο Πρόεδρος του Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Ανδρέας Βοσκός. Οι εργασίες του Συνεδρίου άρχισαν με την ομιλία του Μιχαήλ Γ. Μερακλή, που είχε τίτλο «Η συνέχεια της λαογραφίας», όπου, μεταξύ άλλων, σημειώθηκε ότι «σ έναν ολόκληρο αιώνα θα ήταν αδιανόητο να μην εξελιχθεί η Λαογραφία, να μη δεχθεί επιρροές κοσμοϊστορικών γεγονότων, που επηρέασαν θεωρίες και επιστήμες. Άλλωστε ο Πολίτης, στο διάγραμμα της ύλης, που δημοσίευε στον πρώτο τόμο της Λαογραφίας, είχε ιδιοφυώς αφήσει ανοιχτό τον δρόμο προς το μέλλον και τις εξελίξεις». Ακολούθησαν οι επιστημονικές ανακοινώσεις των Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Θεώρηση των λαογραφικών σπουδών στην Ελλάδα. Πρώτη περίοδος: 1907-1947, Αικατερίνης Πολυμέρου-Καμηλάκη, Το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών και οι λαογραφικές σπουδές στην Ελλάδα, Μαριλένας Παπαχριστοφόρου, «Μνημεία του λόγου», επιτόπια έρευνα και προφορικότητα: Από τη συγκριτική-ιστορική μέθοδο του Ν. Πολίτη σε μια ολιστική προσέγγιση της (προφορικής) παράδοσης, Ελευθέριου Αλεξάκη, Η Λαογραφία ως Ανθρωπολογία και η Ανθρωπολογία ως Λαογραφία στην Ελλάδα. Μια κριτική από μέσα, Μανόλη Γ. Βαρβούνη, Πανεπιστημιακά λαογραφικά αρχεία: Συγκρότηση, περιεχόμενο και αξιολόγηση, Ευάγγελου Καραμανέ, Ο ιδρυτής της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρίας Ο δρ. Κώστας Σαχινίδης έχει το λόγο.