Κόραμα, Συγκρότημα 7, Τοκαλί Κιλισέ, Ζωγραφικός Διάκοσμος

Περίληψη : Το μοναστηριακό συγκρότημα της Τοκαλί, ένα από τα σπουδαιότερα της Καππαδοκίας, ανέδειξε τα Κόραμα σε σημαντικό μοναστηριακό κέντρο. Οι τοιχογραφίες της Παλαιάς Εκκλησίας, προϊόν τοπικού εργαστηρίου του α τετάρτου του 10ου αιώνα, αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα της «αρχαϊκής» ομάδας. Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ζωγραφικός διάκοσμος της Νέας Εκκλησίας, που αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της τέχνης της Mακεδονικής Aναγέννησης και η πλούσια χορηγία του συνδέεται πιθανώς με την οικογένεια των Φωκάδων. Χρονολόγηση α τέταρτο 10ου αιώνα (Παλαιά Εκκλησία) / μέσα 10ου αιώνα (Νέα Εκκλησία) Γεωγραφικός εντοπισμός Καππαδοκία, κοιλάδα Κοράμων, σημ. Göreme Vadisi, κεντρική Τουρκία 1. Παλαιά Εκκλησία ή Tokali 1 1.1. Διατήρηση Φάσεις τοιχογράφησης Η πλειονότητα των τοιχογραφιών του Ιερού Βήματος της Παλαιάς Εκκλησίας ή Τοκαλί 1 (Tokalı 1) στα Κόραμα της Καππαδοκίας καταστράφηκε κατά τη διάνοιξη της αψίδας για τη λάξευση της Νέας Εκκλησίας. Το κύριο στρώμα τοιχογράφησης, που χρονολογείται στο α τέταρτο του 10ου αιώνα, είναι μέτρια διατηρημένο οι περισσότερες φθορές εντοπίζονται στους τοίχους του κυρίως ναού. Οι τοιχογραφίες του νότιου τοίχου δεν σώζονται, ενώ οι παραστάσεις της καμάρας διατηρούνται σε καλύτερη κατάσταση. Οι υπόλοιπες φάσεις διακόσμησης εντοπίζονται κυρίως στην κόγχη μεταξύ της Παλαιάς και της Νέας Εκκλησίας και στον προθάλαμο. Οι τοιχογραφίες της Παλαιάς και της Νέας Εκκλησίας έχουν συντηρηθεί. 1.2. Εικονογραφικό πρόγραμμα, περιγραφή τοιχογραφιών 1.2.1. Ιερό Βήμα Από το διάκοσμο του Ιερού Βήματος της Παλαιάς Εκκλησίας σώζονται μόνο λιγοστές παραστάσεις, λόγω της καταστροφής της αψίδας. Στο μέτωπό της διατηρούνται τμήματα από την παράσταση της Ανάληψης και πιο κάτω, στα νότια της αψίδας, τμήματα της Υπαπαντής. Στη βόρεια παραστάδα εικονίζεται ο άγιος Χριστόφορος και πιο κάτω η Θεοτόκος ένθρονη βρεφοκρατούσα, που ανήκει σε μεταγενέστερη φάση. Στην κόγχη που βρίσκεται στην είσοδο του ιερού, στη βόρεια πλευρά του, σώζεται αποσπασματικά μορφή αγίου σε προτομή. Γύρω από το τόξο της κόγχης υπήρχε επιγραφή από τον Ψαλμό 21, 23: «ανάμεσο της ε[κκλησίας υμνήσω σε]». Η τοιχογραφία αυτή δεν είναι σύγχρονη με εκείνες του κυρίως ναού. 1.2.2. Κυρίως ναός Στο κλειδί της καμάρας του κυρίως ναού υπάρχει σειρά μεταλλίων με προτομές προφητών, εκ των οποίων ταυτίζονται από δυτικά προς ανατολικά οι Ησαΐας ή Ιερεμίας, Ιωήλ, Ιωνάς, Αμώς, Ζαχαρίας, Αββακούμ ή Μαλαχίας, Μιχαίας, Δανιήλ, Σοφονίας, Ναούμ, Ωσηέ. Εκατέρωθεν ο διάκοσμος της καμάρας διατάσσεται σε έξι συνολικά ζώνες, τρεις στο νότιο τμήμα της και τρεις στο βόρειο. Εντός των ζωνών οι σκηνές διατάσσονται από αριστερά προς τα δεξιά, ξεκινώντας από το άνω νοτιοανατολικό άκρο της καμάρας και καταλήγοντας στο κάτω βορειοανατολικό άκρο. Τα τρία οριζόντια στρώματα της αφήγησης αντιστοιχούν σε γενικές γραμμές στον παραδοσιακό τριμερή διαχωρισμό του χριστολογικού κύκλου: παιδική ηλικία, θαύματα, Πάθη. Ας σημειωθεί ότι οι παραστάσεις δεν χωρίζονται με γραπτό πλαίσιο, αλλά παρουσιάζονται συνεχείς, στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει τις «αρχαϊκές» διακοσμήσεις. Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 1/12

Οι παραστάσεις της καμάρας είναι οι εξής: Στο νότιο τμήμα της, στη βορειότερη ζώνη, απαντούν ο Ευαγγελισμός, ο Ασπασμός, το Ύδωρ της Ελέγξεως, το Ταξίδι στη Βηθλεέμ, η Γέννηση στο βόρειο τμήμα της, στη νοτιότερη ζώνη, η Προσκύνηση των Μάγων, η Βρεφοκτονία, η Φυγή στην Αίγυπτο, η Δολοφονία του Ζαχαρία στη μεσαία ζώνη του νότιου τμήματος η Καταδίωξη της Ελισάβετ, η Εμφάνιση του αγγέλου στον Πρόδρομο, το Κήρυγμα του Προδρόμου, η Συνάντηση του Προδρόμου με τον Χριστό, η Βάπτιση, ο Γάμος της Κανά στη μεσαία ζώνη του βόρειου τμήματος το Θαύμα στο Γάμο της Κανά, η Κλήση των αποστόλων Ανδρέα και Πέτρου, ο Πολλαπλασιασμός των Άρτων και των Ιχθύων, η Θεραπεία του Τυφλού, η Έγερση του Λαζάρου στη νοτιότερη ζώνη του νότιου τμήματος της καμάρας η Βαϊοφόρος, ο Μυστικός Δείπνος, η Προδοσία και ο Χριστός ενώπιον του Πιλάτου και στη βορειότερη ζώνη του βόρειου τμήματος η Άνοδος στο Γολγοθά, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, ο Ενταφιασμός, οι Μυροφόρες και η Ανάσταση. Στο δυτικό τύμπανο εικονίζεται η Μεταμόρφωση. Το βόρειο τοίχο καταλαμβάνουν ολόσωμοι άγιοι και αγίες. Από δυτικά προς ανατολικά παριστάνονται οι αγίες Αγάπη, Αναστασία και Μαρίνα και οι άγιοι Δομετιανός, Κατίδιος, Παντελεήμων, Φώτιος, Θεόδωρος, Κωνσταντίνος και Ελένη, Αικατερίνη και Ιέρων (ο τελευταίος ανήκει σε μεταγενέστερη φάση). Ακριβώς απέναντι από τον άγιο Ιέρωνα, στο νότιο τοίχο, παριστάνεται ο άγιος Γεώργιος, που και αυτός αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Στην καμάρα του προθαλάμου εικονίζονται οι μορφές έξι αποστόλων ένθρονων, σε δύο σειρές. Ο Απόστολος Παύλος εικονίζεται ανατολικότερα και ο Πέτρος θα παριστανόταν απέναντι, στα δεξιά. Δεν είναι βέβαιο αν πρόκειται για την παράσταση της Πεντηκοστής 1 ή για μια μεγαλοπρεπή σύναξη που συνδέεται με τη συγκέντρωση των μοναχών σε αυτό το τμήμα του ναού. 2 Η κόγχη στον βόρειο τοίχο του προθαλάμου περιέχει τις απεικονίσεις του αγίου Ιάσονα και του αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή. 1.3. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Οι τοιχογραφίες της Παλαιάς Εκκλησίας εντάσσονται εικονογραφικά στην «αρχαϊκή» ομάδα, διότι κυριαρχεί ο χριστολογικός κύκλος που είναι ζωγραφισμένος σε ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια, με έντονα αφηγηματικό χαρακτήρα. 1.4. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Ο διάκοσμος της Παλαιάς Εκκλησίας χαρακτηρίζεται από την έντονη χρήση της γραμμής και τη σχηματοποίηση και θεωρείται έργο του εργαστηρίου που φιλοτέχνησε τον Άγιο Ιωάννη στο Γκιουλού Ντερέ (913-920), εργαστήριο το οποίο έδρασε στο α τέταρτο του 10ου αιώνα. 3 1.5. Χρονολόγηση Το κύριο στρώμα τοιχογράφησης χρονολογείται στο α τέταρτο του 10ου αιώνα. 4 Οι υπόλοιπες φάσεις διακόσμησης εντοπίζονται κυρίως στην κόγχη μεταξύ της Παλαιάς και της Νέας Εκκλησίας. Σύμφωνα με μία άποψη, οι τοιχογραφίες της θα μπορούσαν να χρονολογηθούν στα τέλη 9ου-αρχές 10ου αιώνα, 5 ενώ, κατά μία άλλη, γύρω στα μέσα του 10ου αιώνα. 6 Όσον αφορά τις τοιχογραφίες του προθαλάμου, συγγενεύουν με εκείνες ορισμένων ναών των Κοράμων (αρ. 1, 4α, 6, 8 και 13) και θα μπορούσαν να αναχθούν στις «αρχαϊκές» διακοσμήσεις του α μισού του 10ου αιώνα. Κατά τη Jolivet-Lévy, οι τοιχογραφίες αυτές έχουν φιλοτεχνηθεί από άλλο ζωγράφο σε σχέση με εκείνον της Παλαιάς Εκκλησίας και πρέπει να είναι λίγο μεταγενέστερες από αυτές της Παλαιάς. 7 2. Νέα Εκκλησία ή Άγιος Βασίλειος ή Tokali 2 2.1. Διατήρηση Φάσεις διακόσμησης Στη Νέα Εκκλησία οι τοιχογραφίες καλύπτουν το τριμερές Ιερό Βήμα, τον εγκάρσιο διάδρομο και τον κυρίως ναό. Το βόρειο παρεκκλήσιο φέρει μόνο ανεικονική γραμμική διακόσμηση, ερυθρού και πράσινου χρώματος, η οποία είναι ζωγραφισμένη Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 2/12

απευθείας στο βράχο, χωρίς τη μεσολάβηση κονιάματος. Παρόμοια διακόσμηση υπάρχει και στη Νέα Εκκλησία και είναι ορατή στα σημεία όπου έχει πέσει το κονίαμα της κύριας διακόσμησης. Αυτή η ανεικονική διακόσμηση έχει θεωρηθεί ότι εκτελούνταν από τους τεχνίτες που λάξευαν το ναό, αμέσως μετά τη λάξευσή του, και απαντά σε αρκετούς ναούς της Καππαδοκίας. Το κύριο στρώμα της τοιχογράφησης της Νέας Εκκλησίας, που κάλυψε την αρχική αυτή διακόσμηση, χρονολογείται περίπου στα μέσα του 10ου αιώνα και διατηρείται σε γενικές γραμμές σε καλή κατάσταση, με εξαίρεση το διάκοσμο της νότιας αψίδας που έχει καταστραφεί και ορισμένες παραστάσεις σε άλλα σημεία του ναού. Οι τοιχογραφίες της Νέας Εκκλησίας, που έχουν συντηρηθεί, παρουσιάζουν ορισμένες διαφορές στην τεχνοτροπία. Η Wharton-Epstein θεωρεί ότι, παρά τις διαφορές αυτές, ο διάκοσμος παρουσιάζει ομοιογένεια και έχει φιλοτεχνηθεί από τον ίδιο ζωγράφο ή συνεργείο ζωγράφων. 8 Σε μεταγενέστερη φάση ανήκει μια παράσταση με τον άγιο Θεόδωρο που κάλυψε τμήμα προγενέστερης παράστασης με το μαρτύριο του αγίου Ευσταθίου, στο θωράκιο του διαδρόμου απέναντι από τη νότια κόγχη. 2.2. Εικονογραφικό πρόγραμμα, περιγραφή τοιχογραφιών 2.2.1. Ιερό Βήμα Στην κεντρική αψίδα του Ιερού Βήματος το πρόγραμμα διατάσσεται σε τρεις ζώνες μία στο τεταρτοσφαίριο και δύο στον ημικύλινδρο. Στο τεταρτοσφαίριο της κεντρικής αψίδας εικονίζεται η Σταύρωση, εκτενώς αποδοσμένη με χαρακτήρα θριαμβικό. Στον ημικύλινδρο της κεντρικής αψίδας δεσπόζουσα θέση κατέχει η παράσταση του Μεγάλου Βασιλείου, από την οποία σώζεται μόνο η κεφαλή του. Εκατέρωθεν παριστάνονται σκηνές από τον ενταφιασμό και την Ανάσταση του Χριστού η Αποκαθήλωση και ο Ενταφιασμός στα αριστερά, η Ανάσταση και οι Μυροφόρες στα δεξιά. Ο διάκοσμος της κατώτερης ζώνης του ημικυλίνδρου δεν σώζεται πιθανώς θα απεικονίζονταν ιεράρχες. 9 Στην κορυφή του εσωραχίου του θριαμβικού τόξου της αψίδας παριστάνεται αρχάγγελος σε προτομή, ίσως ο Μιχαήλ, και εκατέρωθεν οι προφήτες Ιερεμίας και Ιεζεκιήλ. Το τεταρτοσφαίριο της βόρειας αψίδας κοσμείται με προφητικό όραμα με τον Χριστό ένθρονο, πλαισιωμένο από τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, ζεύγη τροχών, ένα σεραφείμ και ένα χερουβείμ. Ο ημικύλινδρος της βόρειας αψίδας χωρίζεται σε τρία τμήματα. Στο κέντρο παριστάνεται σε κυανό κάμπο η Φιλοξενία του Αβραάμ, στο βόρειο άκρο δύο σκηνές χωρίς διαχωριστικό πλαίσιο σε κιτρινωπό κάμπο η Κοινωνία της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας από τον όσιο Ζωσιμά και οι Άγγελος και δαίμονας. Στο νότιο τμήμα απαντούν άγιοι μοναχοί και ασκητές σε κίτρινο κάμπο πρόκειται για τους αγίους Αντώνιο, Συμεών Στυλίτη, Τιμόθεο, Επιφάνιο και Αρσένιο. Το εσωράχιο του τόξου της αψίδας καταλαμβάνει σταυρός διάλιθος σε μετάλλιο και εκατέρωθεν ο άγιος Αλύπιος στα βόρεια και ο άγιος Ευθύμιος στα νότια. Ο διάκοσμος της νότιας αψίδας έχει καταστραφεί. Στο τεταρτοσφαίριο ίσως εικονιζόταν η Θεοτόκος, καθώς η απεικόνισή της δεν απαντά στις άλλες αψίδες. 10 Στον ανατολικό τοίχο του εγκάρσιου διαδρόμου, μεταξύ των αψίδων, πάνω από τις ενδιάμεσες κόγχες, υπάρχουν δύο σκηνές από το Δωδεκάορτο η Μεταμόρφωση στα δεξιά και η Κοίμηση της Θεοτόκου στα αριστερά. Κάτω από την Κοίμηση, στη βόρεια ενδιάμεση κόγχη, παριστάνεται η Παναγία στον τύπο της Ελεούσας. Στην οροφή και στους τοίχους του διαδρόμου υπάρχει μια πολύ πλούσια σειρά πορτρέτων αγίων, κυρίως επισκόπων, η πλειονότητα των οποίων προέρχεται από τη Μικρά Ασία, αλλά απαντούν και επίσκοποι από την Κωνσταντινούπολη (5), την Αλεξάνδρεια (3) και την Κύπρο (3), καθώς και δύο πάπες της Ρώμης και ένας ιεράρχης της Αντιόχειας. Στα εσωράχια των τόξων της πεσσοστοιχίας εικονίζονται άγιοι, πάνω από άλλους αγίους στην εσωτερική όψη των πεσσών, που έχουν σήμερα σχεδόν ολοκληρωτικά καταστραφεί. Στο εσωράχιο του κεντρικού τόξου παριστάνονται οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη που κρατούν το σταυρό. Κάτω από τον άγιο Κωνσταντίνο εικονίζεται ίσως ο Ιωάννης Πρόδρομος και κάτω από την αγία Ελένη, στην εσωτερική όψη του βόρειου πεσσού, ίσως η Θεοτόκος. Δύο θωράκια κλείνουν τις ενδιάμεσες τοξοστοιχίες του διαδρόμου, μπροστά από τη βόρεια και τη νότια κόγχη αντίστοιχα. Μόνο το θωράκιο στα νότια σώζει το διάκοσμό του με το μαρτύριο του αγίου Ευσταθίου, της συζύγου του Θεοπίστης και των γιων τους Αγαπίου και Θεοπίστου. Τμήμα της παράστασης, στα δεξιά, καλύφθηκε σε μεταγενέστερη φάση από παράσταση του αγίου Θεοδώρου Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 3/12

ολόσωμου. 2.2.2. Κυρίως ναός Το κεντρικό τμήμα της καμάρας κοσμείται με τις παραστάσεις της Ανάληψης και της Ευλογίας των Αποστόλων, το νότιο τμήμα της με την Πεντηκοστή στο κέντρο, την Αποστολή των Αποστόλων στα δυτικά και τη Χειροτονία των πρώτων διακόνων στα ανατολικά. Στο βόρειο τμήμα της καμάρας απαντούν στο κέντρο ο Ευαγγελισμός, στα ανατολικά το Ύδωρ της Ελέγξεως, η Επίπληξη του Ιωσήφ και ο Ασπασμός, ενώ στα δυτικά η Γέννηση και η Προσκύνηση των Μάγων. Στο μέτωπο της ανατολικής πεσσοστοιχίας παριστάνονται σκηνές από τα θαύματα του Χριστού, όπως η Θεραπεία του τυφλού, του λεπρού, του ξηρά έχοντα τη χείρα και του δαιμονιζομένου, οι οποίες συνεχίζονται στο νότιο τοίχο, στη ζώνη πάνω από την τοξοστοιχία, με τη Θεραπεία του υιού του βασιλικού, την Ανάσταση της κόρης του Ιαείρου και τη Θεραπεία του παραλυτικού. Στην ίδια ζώνη εικονίζονται η Έγερση του Λαζάρου, η Βαϊοφόρος και ο Μυστικός Δείπνος. Στο δυτικό τοίχο, στο νότιο τμήμα, εικονιζόταν ο Νιπτήρας. Μεταξύ της εισόδου και του βόρειου τοίχου και στο βόρειο τοίχο εικονίζονται σκηνές από το βίο του Μεγάλου Βασιλείου και στο βόρειο τμήμα του δυτικού τοίχου η Φυγή στην Αίγυπτο, η Υπαπαντή και ο Χριστός στο ναό. Στο βόρειο τοίχο, στη ζώνη πάνω από την τοξοστοιχία, παριστάνονται η Κλήση του Ιωάννη του Προδρόμου, ο Χριστός και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, η Βάπτιση, ο Πειρασμός του Χριστού στην Έρημο, η Κλήση του Ματθαίου, η Κλήση του Πέτρου, του Ανδρέα, του Ιακώβου και του Ιωάννη, ο Γάμος της Κανά. Στο βόρειο τύμπανο, στο άνω τμήμα, παριστάνονται το Ταξίδι στη Βηθλεέμ και το Όνειρο του Ιωσήφ. Το εικονογραφικό πρόγραμμα του κυρίως ναού συμπληρώνεται με ένα πλούσιο αγιογραφικό ρεπερτόριο, αποτελούμενο κυρίως από τους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, που εικονίζονται οι περισσότεροι στις τυφλές κόγχες του βόρειου και του νότιου τυμπάνου του κυρίως ναού. 2.3. Κτητορικές επιγραφές Στη Νέα Εκκλησία σώζονται δύο κτητορικές γραπτές επιγραφές. Η πρώτη επιγραφή περιτρέχει τον άνω κοσμήτη του κυρίως ναού, ξεκινώντας από τα αριστερά της εισόδου και καταλήγοντας στα δεξιά της. Πρόκειται για λόγια, έμμετρη επιγραφή, μελανού χρώματος, με γραφή κομψή και προσεγμένη, η οποία σώζεται αποσπασματικά. Το επίγραμμα έχει ως εξής: + Σὸν ναὸν ἱερ[ώτατον...δι' ὅλου ἀ]νιστόρησεν Κωνσταντῖνος ἐκ πόθου πρὸς μον[ὴν τῶν οὐρανίων ἀσω]μάτων (;). Κοσμεῖ νεουργὼν εἰκόσι σεβασμίαις, Γράφων ἐν αὐτ[αῖς ν [ὡς] τρέχου[σα πρὸς Ἐλισάβετ;]...[τὴν δόξαν αὐτοῦἐν] Θαβὼρ προδεικνύων ὡς τοὺς μαθητὰς ὥπλισεν θείοις λόγοις ὡς ἐπὶ χόρτου διέθρεψε [τοὺς ὄχλους ὡς] ταχυδρόμος ὅπως δι ἡμᾶς νεκρὸς εἰς Ἅιδου τρέχῃ καὶ νεκρ[ῶν πολλοὺς πρὸς ζωὴν ἐξεγείρῃ;] 20 Η επιγραφή μάς πληροφορεί ότι χορηγός της τοιχογράφησης ήταν ο Κωνσταντίνος και ότι ο ναός ανήκε στη μονή των Ουρανίων Ασωμάτων. Επίσης, εξιστορούνται ορισμένες παραστάσεις του Δωδεκαόρτου, ίσως ο Ασπασμός, η Μεταμόρφωση, η Διδασκαλία των Αποστόλων, ο Πολλαπλασιασμός των Άρτων και των Ιχθύων, η Εις Άδου Κάθοδος και πιθανώς η Ανάληψη. Η δεύτερη επιγραφή βρίσκεται στη γένεση της αψίδας της πρόθεσης και διαφέρει σημαντικά από το λόγιο επίγραμμα, καθώς η γλώσσα της είναι απλή και η γραφή της όχι ιδιαίτερα προσεγμένη. Η επιγραφή είναι μελανού χρώματος και έχει ως εξής: + ἐκαλλιωρήθη τὸ βῆμ[α τοῦτο Νικ]ηφόρου διὰ συνδρομῆς τοῦ δούλου τοῦ Θ(εο)ῦ Λέοντος Κωνσταντίνου καὶ οἱ ἀναγινώσκοντες εὔχεσθε ὑπὲρ αὐτοῖς διὰ τὸν Κ(ύριο)ν. ἀμήν. Κάνει λόγο για την τοιχογράφηση της πρόθεσης και πρέπει να δηλώνει την αποπεράτωση των εργασιών της τοιχογράφησης της Νέας Εκκλησίας. Η μεταγραφή της επιγραφής της πρόθεσης έχει αποτελέσει αντικείμενο ιδιαίτερης έρευνας. Ο Jerphanion 11 αποκαθιστά το σημείο που λείπει σε «[χειρὶ Νικ]ηφόρου», θεωρώντας τον Νικηφόρο ζωγράφο, άποψη που Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 4/12

ενστερνίζονται η Rodley 12 και η Wharton-Epstein, 13 όμως η αναφορά του ζωγράφου πριν από τους δωρητές δεν έχει παράλληλο στο Βυζάντιο και επιπλέον το 10ο αιώνα οι υπογραφές των ζωγράφων είναι σπάνιες. Η Thierry μεταγράφει σε «[πίστει Νικ]ηφόρου», 14 μεταγραφή που δέχεται και η Jolivet-Lévy. 15 Ένα μεγάλο ερώτημα είναι ποιοι ήταν οι χορηγοί του ναού, καθώς στις κτητορικές επιγραφές της Νέας Εκκλησίας αυτοί μνημονεύονται μόνο με το βαπτιστικό τους όνομα, στοιχείο που συμβαδίζει με τα δεδομένα της χορηγίας το 10ο αιώνα. Η υψηλή θέση του Κωνσταντίνου, ο οποίος είναι ο κύριος χορηγός, είναι βέβαιη, αν κρίνουμε από τον πλούτο της χορηγίας και την έκτασή της. Επιπλέον, πρέπει να διακρινόταν για το πνευματικό του επίπεδο, όπως διαφαίνεται στο λόγιο επίγραμμα και την παρέμβασή του στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, το οποίο ξεχωρίζει για την πολυπλοκότητά του. Οι δωρητές Νικηφόρος και Λέων (Κωνσταντίνου), οι οποίοι μνημονεύονται στην επιγραφή της αψίδας της πρόθεσης, πρέπει μάλλον να συνδεθούν αποκλειστικά με την τοιχογράφηση της πρόθεσης, όπως επισημαίνεται με σαφήνεια στο κείμενο της προαναφερθείσας επιγραφής. Πιθανώς η χορηγία τους να έλαβε χώρα σε κοντινό διάστημα με την τοιχογράφηση του ναού και ίσως σηματοδοτεί την ολοκλήρωση της τοιχογράφησης της Νέας Εκκλησίας. Η Thierry 16 ανάγει τη χορηγία στην οικογένεια των Φωκάδων, καθώς τα ονόματα των δωρητών της Νέας Εκκλησίας Κωνσταντίνος, Νικηφόρος και Λέων αποτελούσαν συνήθη ονόματα της οικογένειας αυτής. Ο Νικηφόρος της επιγραφής της πρόθεσης πρέπει να ήταν σύμφωνα πάντα με την Thierry ο πρωτότοκος γιος του Βάρδα Φωκά και μελλοντικός αυτοκράτορας, ο Κωνσταντίνος της πρώτης επιγραφής θα ήταν ο τρίτος κατά σειρά γιος του Βάρδα Φωκά, ο οποίος πέθανε σε αιχμαλωσία το 953, και ο Λέων θα ήταν γιος του Κωνσταντίνου. Δεν γνωρίζουμε όμως από τις πηγές αν ο Κωνσταντίνος Φωκάς ήταν παντρεμένος ή αν είχε παιδιά. Σύμφωνα λοιπόν με την υπόθεση της Thierry, ο Κωνσταντίνος θα ήταν ο ιδρυτής του ναού, καθώς αυτός αναφέρεται μόνος του στην κτητορική επιγραφή του κυρίως ναού, και πρέπει να ίδρυσε το ναό πριν από το 953, το έτος θανάτου του. Στη συνέχεια, ο αδελφός του Νικηφόρος θα συνέχισε τη χορηγία κάποια στιγμή μετά το θάνατο του Κωνσταντίνου, δηλαδή από το 954 και εξής και πριν από το 963, οπότε στέφθηκε αυτοκράτορας, στο όνομα του ανιψιού του, του Λέοντος, που θα ήταν τότε παιδί. 2.4. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Νέας Εκκλησίας θεωρείται ότι έχει χαρακτήρα μεταβατικό με στοιχεία «αρχαϊκά», όπως είναι το προφητικό όραμα στην αψίδα της πρόθεσης, ο εκτεταμένος χριστολογικός κύκλος, η έμφαση στα θαύματα, οι παραστάσεις που είναι διατεταγμένες σε συνεχόμενες ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια στη ζώνη πάνω από τις τοξοστοιχίες, και νεωτερικά, όπως είναι η πρώτη σωζόμενη απεικόνιση της Παναγίας στον τύπο της Ελεούσας, τα «προοδευτικά» στοιχεία στην Πεντηκοστή και την Κοίμηση της Θεοτόκου, η έμφαση στις Παραστάσεις του Δωδεκαόρτου και η πολυπλοκότητα των παραστάσεων από το δημόσιο βίο του Χριστού. Η απεικόνιση σκηνών από τα Πάθη του Χριστού στην κεντρική αψίδα δεν ακολουθεί το καθιερωμένο εικονογραφικό πρόγραμμα της αψίδας. Βέβαια, η Σταύρωση σχετίζεται με το χώρο του ιερού, καθώς τονίζει τη θυσία του Χριστού και συμβολίζει τη Θεία Ευχαριστία που τελείται στο χώρο αυτό. Σε γενικές γραμμές, το εικονογραφικό πρόγραμμα της Νέας Εκκλησίας διακρίνεται για την πολυπλοκότητά του και τα νεωτερικά του στοιχεία. Οι εμπνευστές του πρέπει να διέθεταν υψηλό πνευματικό επίπεδο και βαθιές θεολογικές γνώσεις. Το θέμα των παραστάσεων της κεντρικής αψίδας που απεικονίζουν το θάνατο, τον ενταφιασμό και την ανάσταση του Χριστού απαντά σπάνια στην αψίδα, αλλά βρίσκεται σε αρμονία με το ίδιο το νόημα της Θείας Ευχαριστίας ανάμνηση της θυσίας του σταυρού και του τάφου όπως και με τη συμβολική σημασία του Ιερού Βήματος του ναού. Ο Grabar ανάγει την τοποθέτηση της Σταύρωσης στην αψίδα στη μίμηση των μαρτυρίων των Αγίων Τόπων, 17 ενώ ο Cormack βλέπει σε αυτήν κωνσταντινουπολίτικη επιρροή. 18 Κατά τη Jolivet-Lévy, το νόημα του προγράμματος της αψίδας είναι πολυσήμαντο: λειτουργικά συνδέεται με τη Θεία Ευχαριστία και με τον εορτασμό του Πάσχα, θεολογικά προσφέρει μια περίληψη του δόγματος της διπλής φύσης του Χριστού. 19 Η τοποθέτηση της παράστασης του αγίου Βασιλείου στο κεντρικό τμήμα του ημικυλίνδρου της κεντρικής αψίδας φανερώνει τη λατρεία που έχαιρε ο άγιος στην Καππαδοκία και το γεγονός ότι ο ναός πρέπει να ήταν αφιερωμένος σε αυτόν. Οι παραστάσεις που βρίσκονται στα αριστερά του αγίου (Αποκαθήλωση και Ενταφιασμός) υπογραμμίζουν την πραγματικότητα Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 5/12

του θανάτου και συνεπώς την ανθρώπινη φύση του Χριστού, ενώ η Ανάσταση και οι Μυροφόρες στα δεξιά αποδεικνύουν τη θεϊκή φύση του Ενσαρκωμένου Λόγου. Η χρονική σειρά των παραστάσεων δεν τηρείται και αυτό υποδεικνύει τη δογματική τους αξία. Το προφητικό όραμα της αψίδας της πρόθεσης αποτελεί χαρακτηριστική παράσταση των «αρχαϊκών» διακοσμήσεων. Απουσιάζουν όμως τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών και η κυκλική δόξα του Χριστού, ενώ απεικονίζονται οι τροχοί, τα χερουβείμ, τα σεραφείμ και οι αρχάγγελοι. Η παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου, στον ανατολικό τοίχο του διαδρόμου, ακολουθεί ένα σχήμα αναπτυγμένο και καινοτόμο, με τον Χριστό ένθρονο, πλαισιωμένο από αγγέλους και τους αποστόλους στα δεξιά να έρχονται πάνω σε σύννεφα. Στο κάτω τμήμα ο Χριστός στέκεται όρθιος δίπλα στην κλίνη και παραδίδει την ψυχή της μητέρας του σε άγγελο. Η παράσταση της Παναγίας στον τύπο της Ελεούσας από κάτω αποτελούσε εικόνα λατρείας των πιστών. Η κίνηση τρυφερότητας του Χριστού προς τη μητέρα του υπογραμμίζει την πραγματικότητα της ανθρώπινης φύσης του. Έκφραση του δόγματος της Ενσάρκωσης, η παράσταση μπορεί να ερμηνευθεί εδώ ως πρόδρομος της Παναγίας του Πάθους, λαμβάνοντας υπόψη τον εικονογραφικό τύπο (Ελεούσα) και τη θέση της (κοντά στη Σταύρωση της αψίδας). Στην οροφή και τους τοίχους του διαδρόμου απεικονίζεται ένα πολύ πλούσιο ρεπερτόριο αγίων, κυρίως επισκόπων. Η Νέα Εκκλησία παρουσιάζει με αυτόν τον τρόπο, περίπου στα μέσα του 10ου αιώνα, ένα πρώιμο παράδειγμα του εμπλουτισμού του αγιογραφικού ρεπερτορίου, αποτέλεσμα της συντριβής της Εικονομαχίας και της εξάπλωσης του μηνολογίου, την οποία μαρτυρούν επίσης, κυρίως από τον 11ο αιώνα, οι μικρογραφίες των χειρογράφων και οι φορητές εικόνες. Όλες οι κατηγορίες αγίων απεικονίζονταν στο πρόγραμμα του διαδρόμου: επίσκοποι κυρίως, αλλά και ασκητές, μοναχοί, μάρτυρες, ανάργυροι και αγίες. Η επιλογή των αγίων δείχνει την επιθυμία να τονιστούν ιδιαίτερα οι επίσκοποι της Μικράς Ασίας. Επιπλέον, διαφαίνεται μια σαφής προτίμηση προς τους αγίους που εορτάζονται στο πρώτο μισό του έτους (Σεπτέμβριος- Φεβρουάριος), όπως παρατηρείται και σε άλλους βυζαντινούς ναούς. Η απεικόνιση της Θεοτόκου και του Προδρόμου, στους πεσσούς του κεντρικού τόξου της πεσσοστοιχίας στην κεντρική είσοδο του ιερού, οφείλεται στο ότι είναι οι κύριοι μάρτυρες της Ενσάρκωσης και οι κατεξοχήν μεσολαβητές. Στον κυρίως ναό υπάρχει ένας ιδιαίτερα εκτενής χριστολογικός κύκλος που χαρακτηρίζεται από την έκταση του κύκλου των θαυμάτων και από την έμφαση σε ορισμένες παραστάσεις του Δωδεκαόρτου, όπως είναι η Ανάληψη, ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Μεταμόρφωση και η Κοίμηση της Θεοτόκου. 2.5. Τεχνοτροπικές παρατηρήσεις Η τεχνική εκτέλεση των τοιχογραφιών εμφανίζει εξαιρετική ποιότητα. Ο διάκοσμος της Νέας Εκκλησίας αποτελεί ένα από τα ωραιότερα δείγματα της λεγόμενης Μακεδονικής Αναγέννησης, ακολουθώντας την «κλασική τάση» της βυζαντινής τέχνης, με την αρμονία στις συνθέσεις και τις αναλογίες των μορφών, τις ραδινές μορφές που έχουν μικρά κεφάλια σε σχέση με το σώμα, την κομψή πτυχολογία, τα ευγενικά και καλογραμμένα χαρακτηριστικά. Τα χρώματα διακρίνονται για την αρμονία τους σε σχέση με το έντονο κυανό φόντο του ημιπολύτιμου λίθου lapis lazuli, δίνοντας ένα καλαίσθητο αποτέλεσμα. Ορισμένες διαφοροποιήσεις παρουσιάζονται στις αφηγηματικές σκηνές της ζώνης του βόρειου, του νότιου και του δυτικού τοίχου, όπου οι μορφές είναι μικρότερες και έχουν αποδοθεί με λιγότερη τέχνη. Επιπλέον, οι τοιχογραφίες του ημικυλίνδρου της βόρειας αψίδας έχουν ζωγραφιστεί σε νέο στρώμα κονιάματος και έχουν κιτρινωπό κάμπο, με εξαίρεση τη Φιλοξενία του Αβραάμ. Παρά τις διαφορές αυτές, η Wharton Epstein θεωρεί ότι τεχνοτροπικά οι τοιχογραφίες αυτές είναι ομοιογενείς με τον υπόλοιπο γραπτό διάκοσμο του ναού. 20 Ίσως να έγιναν λίγο μετά την κύρια τοιχογράφηση, με τη χορηγία του Λέοντος, όπως μας πληροφορεί η αφιερωτική επιγραφή της πρόθεσης. Οι τοιχογραφίες της Νέας Εκκλησίας δεν έχουν παράλληλο στη μνημειακή ζωγραφική, καθώς δεν σώζονται τοιχογραφικά σύνολα της πρωτεύουσας του 10ου αιώνα, αλλά στην τέχνη των μικρογραφιών των χειρογράφων, όπως στους κώδικες Paris. gr. 510 και 139, και στα ελεφαντοστά των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης. Πέρα από την υψηλή ποιότητα της ζωγραφικής, ο πλούτος της χορηγίας είναι φανερός, καθώς στον κάμπο των παραστάσεων έχει γίνει χρήση του lapis lazuli και στα φωτοστέφανα του Χριστού και της Παναγίας έχουν χρησιμοποιηθεί φύλλα χρυσού και αργύρου. Όλα αυτά τα στοιχεία παραπέμπουν στο γεγονός ότι η τοιχογράφηση της Νέας Εκκλησίας αποτέλεσε μια κορυφαία και πολυδάπανη για την εποχή της χορηγία (κατάκοσμος ναός, ακριβά υλικά, ταλαντούχο εργαστήριο). Ως προς την προέλευση Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 6/12

του εργαστηρίου υπάρχουν ουσιαστικά δύο απόψεις. Σύμφωνα με την πρώτη, πρέπει να ήταν κωνσταντινουπολίτικο, λόγω των νεωτερικών εικονογραφικών στοιχείων του προγράμματος του ναού και της τεχνοτροπικής συγγένειας των παραστάσεών του με μικρογραφίες και ελεφαντοστά εργαστηρίων της πρωτεύουσας. Η Jolivet-Levy 21 και η Thierry 22 διατύπωσαν την άποψη ότι το εργαστήριο πρέπει να είχε ως έδρα του την Καισάρεια, βασιζόμενες στις έντονες επιδράσεις από τοπικές παραδόσεις στο πρόγραμμα του ναού, όπως είναι το μαρτύριο του αγίου Ευσταθίου, οι σκηνές από το βίο του Μεγάλου Βασιλείου, οι Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, ο άγιος Ιέρων της Ματιανής, ο άγιος Ορέστης των Τυάνων και η έμφαση στους επισκόπους της Μικράς Ασίας. 2.6. Χρονολόγηση Το κύριο στρώμα της τοιχογράφησης της Νέας Εκκλησίας χρονολογείται περίπου στα μέσα του 10ου αιώνα, και πιο συγκεκριμένα στο 950-960, 23 με terminus post quem το α τέταρτο του 10ου αιώνα, χρονολογία τοιχογράφησης της Παλαιάς Εκκλησίας, και terminus ante quem το 963-969, χρονολογία τοιχογράφησης του Περιστερώνος του Çavusın, καθώς ο ζωγράφος του Περιστερώνος φαίνεται ότι χρησιμοποίησε ως πρότυπο ορισμένες παραστάσεις της Νέας Εκκλησίας, όπως την Ανάληψη και την Ευλογία των Αποστόλων. 24 Σε μεταγενέστερη φάση ανήκει η παράσταση του αγίου Θεοδώρου στο θωράκιο του διαδρόμου απέναντι από τη νότια κόγχη, που κάλυψε τμήμα προγενέστερης παράστασης με το μαρτύριο του αγίου Ευσταθίου. Ορισμένοι ερευνητές χρονολογούν το γραπτό διάκοσμο της Νέας Εκκλησίας στο 13ο αιώνα, 25 όμως η χρονολόγηση αυτή αντίκειται στην εικονογραφία και την τεχνοτροπία των παραστάσεων. 1. de Jerphanion, G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin 1 (Paris 1925), σελ. 265. 2. Cutler, Α., Apostolic Monasticism at Tokali Kilise in Cappadocia, Anatolian Studies 35 (1985), σελ. 57-65. 3. Thierry, N., Un atelier de peintures du debut du Xe s. en Cappadoce: L'atelier de l'ancienne eglise de Tokali, Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France (1971), σελ. 170-178. 4. Βλ. ενδεικτικά Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 96. 5. Wharton Epstein, A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia (Dumbarton Oaks Studies 22, Washington, D.C. 1986), σελ. 21. 6. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 221. 7. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 95-96. 8. Wharton Epstein, A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia (Dumbarton Oaks Studies 22, Washington, D.C. 1986), σελ. 27-29. 9. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 98. 10. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 102. 11. de Jerphanion, G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin 1 (Paris 1925), σελ. 309, σημ. 1. 12. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 218. 13. Wharton Epstein, A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia (Dumbarton Oaks Studies 22, Washington, D.C. 1986), σελ. 34-35. Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 7/12

14. Thierry, N., La peinture de Cappadoce au Xe siècle. Recherches sur les commanditaires de la nouvelle église de Tokali et d autres monuments, στο Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987 (Αθήνα 1989), σελ. 229, σημ. 33. 15. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 99. 16. Thierry, N., La peinture de Cappadoce au Xe siècle. Recherches sur les commanditaires de la nouvelle église de Tokali et d autres monuments, στο Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987 (Αθήνα 1989), σελ. 217-233. 17. Βλ. Grabar, A., Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et l art chretien antique 2 (Paris 1943), σελ. 288-290. 18. Βλ. Cormack, R., Byzantine Cappadocia. The Archaic Group of Wall-Paintings, Journal of the British Archaeological Association 30 (1967), σελ. 33. 19. Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 96-97. 20. Wharton Epstein, A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia (Dumbarton Oaks Studies 22, Washington, D.C. 1986), σελ. 27-29. 21. Jolivet-Lévy, C., Hagiographie cappadocienne: a propos de quelques images nouvelles de saint Hieron et de saint Eustathe, στο Ευφρόσυνον. Αφιέρωμα στον Μανόλη Χατζηδάκη 1 (Αθήνα 1992), σελ. 217-218. 22. Thierry, N., La peinture de Cappadoce au Xe siècle. Recherches sur les commanditaires de la nouvelle église de Tokali et d autres monuments, στο Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987 (Αθήνα 1989), σελ. 231. 23. Rodley, L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia (Cambridge 1985), σελ. 218-219 Wharton Epstein, A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia (Dumbarton Oaks Studies 22, Washington, D.C. 1986), σελ. 29-32 Jolivet-Lévy, C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords (Paris 1991), σελ. 108. 24. Η Lafontaine-Dosogne, J., Nouvelles notes cappadociennes, Byzantion 33 (1963), σελ. 130, και ο Γκιολές, N., «Πορευθέντες (Εικονογραφικές παρατηρήσεις)», Δίπτυχα 1 (1979), σελ. 112-113, σημ. 24, θεωρούν αντίθετα ότι η Νέα Εκκλησία τοιχογραφήθηκε μετά τον Περιστερώνα του Çavusın (963-969). 25. Hild, F. Restle, M., Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) (Tabula Imperii Byzantini 2, Wien 1981), σελ. 21 Wiemer-Enis, H., Die Wandmalerei einer kappadokischen Hohlenkirche: Die Neue Tokali in Goreme (Frankfurt am Main 1993). Βιβλιογραφία : Hild F., Restle M., Kappadokien. Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos, Wien 1981, TIB 2 de Jerphanion G., Les églises rupestres de Cappadoce. Une nouvelle province de l art byzantin, 2 vols., Paris 1925-1942 Jolivet-Lévy C., Les églises byzantines de Cappadoce. Le programme iconographique de l abside et de ses abords, Paris 1991 Lafontaine-Dosogne J., "Nouvelles notes cappadociennes", Byzantion, 33, 1963, 121-183 Rodley L., Cave Monasteries of Byzantine Cappadocia, Cambridge New York Melbourne 1985 Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 8/12

Thierry N., "De la datation des égllises de Cappadoce", Byzantinische Zeitschrift, 88, 1995, 419-455 Wharton-Epstein A., Tokali Kilise. Tenth-Century Metropolitan Art in Byzantine Cappadocia, Washington 1986, Dumbarton Oaks Studies 22 Cutler A., "Apostolic Monasticism at Tokali Kilise in Cappadocia", Anatolian Studies, 35, 1985, 57-65 Thierry N., "Un atelier de peintures du debut du Xe s. en Cappadoce. L'atelier de l'ancienne eglise de Tokali", Bulletin de la Société Nationale des Antiquaires de France, 1971, 170-178 Thierry N., "La peinture de Cappadoce au Xe siècle. Recherches sur les commanditaires de la nouvelle église de Tokali et d autres monuments.", Κωνσταντίνος Ζ' ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του, Β' Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί, 22-26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, 217-233 Cormack R., "Byzantine Cappadocia. The Archaic Group of Wall-Paintings", Journal of the British Archaeological Association, 30, 1967, 19-36 Δικτυογραφία : Buckle Church in the Gφreme Open Air Museum Photo Gallery by Dick Osseman at pbase.com http://www.pbase.com/dosseman/buckle Byzantine troglodyte churches of Cappadocia http://www.hitit.co.uk/tosee/cappy/goremeoam.html Ο ναός του Τοκαλί στην Καππαδοκία http://www.cappadociaonline.com/bukle.html Γλωσσάριo : terminus ante quem (λατ.) Xρονικό όριο πριν από το οποίο συνέβη κάτι (ορολογία των ιστορικών επιστημών). terminus post quem (λατ.) Xρονικό όριο μετά το οποίο συνέβη κάτι (ορολογία των ιστορικών επιστημών). ανεικονικός διάκοσμος, ο Διάκοσμος που περιλαμβάνει μόνο γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, χωρίς παράσταση έμβιων όντων. Η διακόσμηση αυτού του είδους γνωρίζει μεγάλη διάδοση κυρίως σε τάφους της Παλαιοχριστιανικής εποχής και σε ναούς της περιόδου της Εικονομαχίας. Στην περίοδο αυτή, ο ανεικονικός διάκοσμος των εκκλησιών σήμαινε ότι απαγορευόταν η απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής για το Χριστό, την Παναγία, τους αγίους και τους αγγέλους, ενώ επιτρέπονταν απεικονίσεις ζώων και πουλιών. άντυγα (τόξου), η ή εσωρράχιο, το Εσωτερική επιφάνεια συνήθως σε τόξο ή καμάρα και γενικά σε καμπύλο αρχιτεκτονικό μέλος. Αρχάγγελοι, οι Ουράνια όντα, τάγμα αγγελικών δυνάμεων. Στη βυζαντινή τέχνη εικονίζονται σαν άνθρωποι, με φτερά όμως και φωτοστέφανο, φέροντας αυτοκρατορικά ενδύματα. αρχαϊκός διάκοσμος, ο Συμβατικός όρος για τη δήλωση του εικονογραφικού προγράμματος των καππαδοκικών ναών του β μισού του 9ου και του α μισού του 10ου αιώνα, με κύρια χαρακτηριστικά την απεικόνιση προφητικού οράματος στην αψίδα, τον εκτεταμένο χριστολογικό κύκλο με έμφαση στα θαύματα, τον αφηγηματικό χαρακτήρα των παραστάσεων και τη διάταξή τους σε ζώνες χωρίς διαχωριστικά πλαίσια. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 9/12

τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. διάλιθος σταυρός, ο (crux gemmata) Σταυρός που κοσμείται με πολύτιμους λίθους. Η πλούσια διακόσμηση υποδηλώνει το θρίαμβο του χριστιανισμού και σχετίζεται με τη λατρεία του ιδιαίτερα μετά την ανακάλυψη του Τιμίου Σταυρού από την αγία Ελένη το 327 στα Ιεροσόλυμα. δόξα, η Στρογγυλό, ελλειψοειδές ή ρομβοειδές φωτεινό πλαίσιο που περιβάλλει τη μορφή του Χριστού και, σπανιότερα, της Θεοτόκου σε ορισμένες απεικονίσεις τους. Δωδεκάορτο, το Οι δώδεκα σημαντικές γιορτές του λειτουργικού έτους στις οποίες περιλαμβάνονται ο Ευαγγελισμός, η Γέννηση, η Υπαπαντή, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Βαϊοφόρος, η Έγερση του Λαζάρου, η Σταύρωση, η Ανάσταση, η Ανάληψη, η Κοίμηση της Θεοτόκου και η Πεντηκοστή. Κατά τη Μεσοβυζαντινή και την Υστεροβυζαντινή περίοδο, το Δωδεκάορτο είχε αποκρυσταλλωθεί εικονογραφικά σε μια σειρά σκηνές που αποτελούσαν μέρος του εικονογραφικού προγράμματος των βυζαντινών ναών. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. Εις Άδου Κάθοδος, η Εικονογραφικό θέμα στην εκκλησιαστική ζωγραφική που εντάσσεται στις σκηνές του Δωδεκάορτου και εικονίζει το Χριστό να σπάει τις πύλες του Άδη και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του Άδη, που αναπαρίσταται συμβολικά. Την κεντρική παράσταση πλαισιώνουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης Δαβίδ και Σολομών. Η σκηνή γνώρισε πολλές παραλλαγές ως προς τα συμμετέχοντα πρόσωπα και ως προς τις εικονογραφικές λεπτομέρειες. Ελεούσα, η Εικονογραφικός τύπος της Παναγίας βρεφοκρατούσας. Η Παναγία εικονίζεται με ελαφρά λυγισμένο κεφάλι, ώστε η παρειά της να ακουμπά εκείνη του Βρέφους, ενώ το δεξί χέρι του Χριστού αγκαλιάζει το λαιμό της. επίσκοπος, ο Αιρετό εκκλησιαστικό αξίωμα το οποίο έφερε ο υπεύθυνος για την καθοδήγηση και την επιτήρηση του χριστιανικού πληθυσμού της πόλης. θριαμβικό τόξο, το Στη ρωμαϊκή αρχτεκτονική: Μνημειακή πύλη που ανεγειρόταν για την υποδοχή του νικηφόρου επικεφαλής των ρωμαϊκών λεγεώνων στρατηγού ή αυτοκράτορα. Στη βυζαντινή αρχιτεκτονική: Το τόξο που σχηματίζει ο τοίχος πάνω από την Ωραία Πύλη και χωρίζει το Ιερό από τον κυρίως ναό, στο σημείο συμβολής της απόληξης του Ιερού Βήματος και του κυρίως ναού. Στις σταυροειδείς βασιλικές είναι το τόξο που σχηματίζεται στη διασταύρωση της στέγης του εγκάρσιου με το κεντρικό κλίτος. θωράκιο, το 1. Αρχαιότητα: Άνοιγμα στον τοίχο της πρόσοψης του σκηνικού οικοδομήματος. Τα μεταξύ των θυρωμάτων διαστήματα διακοσμούνται με ζωγραφικούς πίνακες. 2. Βυζάντιο: Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική τα θυρώματα αποτελούνται από κατακόρυφες πλάκες, συχνά μαρμάρινες, που τοποθετούνται σε σειρά και σχηματίζουν ένα είδος διαχωριστικού ή προστατευτικού κιγκλιδώματος. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές τα θωράκια συναπαρτίζουν το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το στηθαίο του υπερώου. Ιερό Βήμα, το Ο χώρος στο ανατολικό άκρο του ναού που περικλείεται από την αψίδα και χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το φράγμα του πρεσβυτερίου ή το τέμπλο. Στο Ιερό Βήμα τελείται η Θεία Ευχαριστία. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κλειδί τόξου, το Ο κεντρικός σφηνόλιθος τόξου, θόλου ή καμάρας. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. κοσμήτης, ο (συχνά και γείσο) Αρχιτεκτονικό διακοσμητικό στοιχείο που προεξέχει από τον τοίχο. Χρησιμοποιείται σε εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους εκκλησιών για να τονίσει το σημείο μετάβασης από τους κάθετους τοίχους στις θολωτές κατασκευές. Συχνά είναι μαρμάρινος και φέρει γραπτό ή Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 10/12

γλυπτό διάκοσμο, με φυτικά ή γεωμετρικά θέματα. κτητορική επιγραφή, η Επιγραφή που αναφέρεται στη χορηγία σε ναό ή ίδρυμα. Αναγράφονται κατά περίπτωση το όνομα του κτήτορα, το είδος της χορηγίας (ανέγερση, ανακαίνιση, τοιχογράφηση, δωρεά κ.ά.), ο χρόνος της χορηγίας και άλλα στοιχεία. μαρτύριο, το Χώρος λατρείας αυτών που η Εκκλησία είχε ανακηρύξει μάρτυρες. Συνήθως χτιζόταν πάνω στον τάφο του μάρτυρα. Οι πρώτοι χριστιανοί τελούσαν εκεί τις αγάπες, δηλαδή τα ομαδικά δείπνα προς τιμήν του νεκρού μάρτυρα την ημέρα της μνήμης του. μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Μεταμόρφωση, η Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός. μηναίο ή μηνολόγιο, το Ένα από τα δώδεκα εκκλησιαστικά βιβλία τα οποία περιέχουν ανά μήνα τις ιερές ακολουθίες όλων των ακίνητων εορτών. παρεκκλήσιο, το (λατ. martirium) Πρόκειται για μικρών διαστάσεων ναό ο οποίος είτε είναι αυτόνομος είτε ανήκει σε κάποιο ίδρυμα ή εξαρτάται από μεγαλύτερο ναό. Στο Βυζάντιο τα παρεκκλήσια είχαν συχνά ταφική χρήση. Πεντηκοστή, η Στην εκκλησιαστική ζωγραφική αποτελεί εικονογραφικό θέμα που εντάσσεται στο Δωδεκάορτο. Σε αυτό παριστάνονται οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες να κάθονται πάνω σε ημικυκλικό έδρανο με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Στο άνω μέρος της σύνθεσης το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται στον καθένα με τη μορφή πύρινης γλώσσας. Κάτω στη χορδή του ημικυκλίου γεροντική μορφή με αυτοκρατορικά ενδύματα αποτελεί την προσωποποίηση του κόσμου. Η εικονογραφία του θέματος, όπως περιγράφηκε, διαμορφώθηκε μετά την Εικονομαχία και συνεχίστηκε και κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. πρόθεση, η (αρχιτ.) Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική είναι ο χώρος στα βόρεια του Ιερού Βήματος των ναών, συνήθως με αψίδα που προβάλλει στα ανατολικά, όπου αποθέτουν τα Τίμια Δώρα πριν από την τέλεση της Θείας Ευχαριστίας. Στο χώρο της πρόθεσης τελείται η ακολουθία της προσκομιδής. προτομή, η Η απεικόνιση του κεφαλιού με το πάνω μέρος του κορμού, συνήθως έως το στήθος. Συχνά στηρίζεται σε μικρή τετράγωνη βάση. Το κάτω μέρος του πορτρέτου διακοσμείται σε ορισμένα παραδείγματα με φύλλα άκανθας. σεραφείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη να σέρνουν το άρμα του Χριστού. Στην τέχνη αρχικά παραστάθηκαν ως άγγελοι και αργότερα, με την επίδραση του Οράματος του Ιεζεκιήλ (Α, 4-25, Ι, 1-22) και της Αποκάλυψης (δ, 6-9), με 4 τουλάχιστον πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους και ανθρώπινα πόδια. Συχνά κοντά τους απεικονίζονται και οι πύρινοι τροχοί, που αναφέρονται στο Όραμα του Ιεζεκιήλ Κατά τον Ψευδοδιονύσιο Αρεοπαγίτη (PG 3, 205), είναι οι πρώτες δυνάμεις στην ιεραρχία των αόρατων ταγμάτων. Συνήθως, απεικονίζονται στα σφαιρικά τρίγωνα ή στον κύλινδρο του τρούλου. σύμβολα ευαγγελιστών, τα Τα τέσσερα ζώδια που αποτελούσαν το Τετράμορφο στο όραμα του Ιεζεκιήλ, δηλαδή ο άγγελος, ο λέων, ο αετός και ο βους, τα οποία από το 2ο αιώνα συνδέθηκαν με τα τέσσερα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης και σταδιακά έφτασαν να θεωρούνται τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών (Ματθαίος-άγγελος, Μάρκος-λέων, Λουκάς-βους, Ιωάννης-αετός). τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 11/12

τοξοστοιχία, η Στην αρχιτεκτονική τόξο ονομάζεται το άνοιγμα που δημιουργείται μεταξύ δύο κιόνων ή πεσσών οι οποίοι γεφυρώνονται με μία ημικυκλική δομή. Οι σειρές από δύο ή περισσότερα τέτοια ανοίγματα ονομάζονται τοξοστοιχίες. τύμπανο, το 1. Η τριγωνική επιφάνεια που «κλείνει» το βάθος του αετώματος και συνήθως φέρει ανάγλυφη ή ολόγλυφη διακόσμηση (Αρχαιότητα). 2. Τύμπανο τόξου (Ρωμαϊκή-Βυζαντινή περίοδος): Επίπεδη επιφάνεια που βρίσκεται μέσα σε τόξο ή αρκοσόλιο, π.χ. πάνω από τη Βασίλειο Πύλη ανάμεσα στο νάρθηκα και τον κυρίως ναό. 3. Τύμπανο τρούλου (Βυζάντιο): Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική αποτελεί ένα κυκλικό ή πολυγωνικό τμήμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ημισφαιρικός θόλος. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). χερουβείμ, τα ουράνιες δυνάμεις, που αναφέρονται στην Παλαιά Διαθήκη στο Όραμα του Ησαΐα (στ, 2). Στην τέχνη αρχικά απεικονίστηκαν ως άγγελοι, ενώ αργότερα, με την επίδραση της Αποκάλυψης (δ, 6 9), με έξι πολυόματα φτερά, μια ανθρώπινη κεφαλή στο κέντρο τους, ανθρώπινα πόδια και χέρια, που κρατούν ξίφος ή δόρυ. χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Δημιουργήθηκε στις 23/1/2017 Σελίδα 12/12