Ρ ΥΜΕΛΙΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙA Ἱστορία Λαογραφία Περιβάλλον Λογοτεχνία Τέχνες Βιβλίο Πολιτισμός Παράδοση Ἀρχαιολογία τριμηνιαια εκδοση του Π.Κ.Ρ. σίνα & δαφνομήλη 1α - 106 80 Ἀθήνα τηλ. 210 3608885, τηλ.-fax: 210 3637783 Ἔτος 14ο Περίοδος Β Ἰούλιος-αὔγουστος-σεπτέμβριος 2012 Ἀρ. τεύχ. 100 E-mail: roumeli@otenet.gr Ἡ πάστρα καθαριοτητα και αρχοντια Tοῦ Προέδρου τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου Ρουμελιωτῶν Ὁμοτίμου Καθηγητοῦ Δημητρίου Ε. Κουτρούμπα εἶναι μισή ἀρχοντιά λέει ὁ θυμόσοφος λαός μας. Γιατί πραγματικά ὁ καθαρός λάμπει, ὅπως λέει πάλι ὁ λαός. Ὁ ἄνθρωπος πού ἀγαπᾶ τήν καθαριότητα, πού φροντίζει νά εἶναι καθαρός ὁ ἴδιος καί τό περιβάλλον του, τό μέρος ὅπου ζῆ καί ἐργάζεται, ἡ πόλη καί ἡ χώρα του, εἶναι ὁ ἀνεπτυγμένος, ὁ πολιτισμένος ἄνθρωπος, πού κερδίζει τό σεβασμό καί ἡ ἀρχοντιά του εἶναι συνδεδεμένη μέ τήν ὑγεία καί τή βιολογική του ὕπαρξη, ἔχει δηλαδή ὄψη ἄρχοντα, ἔχει τή μισή ἀρχοντιά. Ἡ ἄλλη μισή ἀρχοντιά, πού ὁλοκληρώνει τόν πραγματικό ἄρχοντα, τόν ἀρχοντάνθρωπο, εἶναι ἡ ἐσωτερική καθαρότητα, ἡ δικαιοσύνη, ἡ ψυχική εὐγένεια καί ἡ ἀγάπη. Ὅποιος διαθέτει καί τά δύο μαζί αὐτά ἡμίση καθαρότητας καί καθαριότητας εἶναι ὁ ἰδανικός ἄνθρωπος, ὁ ἰδανικός πολίτης, τόν ὁποῖο χρειάζεται κάθε κοινωνία πού θέλει νά προοδεύση καί νά εὐτυχήση. Ἐμεῖς ἐδῶ δέν θά ἀσχοληθοῦμε σήμερα μέ τήν ἐσωτερική, τήν πνευματική καθαριότητα καί καθαρότητα, ἡ ὁποία εἶναι ἀπαραίτητη γιά τήν ὁλοκλήρωση τοῦ καθαροῦ καί ὡραίου ἀνθρώπου, τοῦ ἀνθρώπου πού ἀποτελεῖ προσωπικότητα καί ἀκρογωνιαῖο λίθο γιά τήν οἰκοδόμηση σωστῆς κοινωνίας. Θά προσπαθήσωμε νά θίξωμε μερικές πτυχές τῆς ἐξωτερικῆς, τῆς ὑλικῆς θά λέγαμε καθαριότητας, ἡ πραγματοποίηση τῆς ὁποίας εἶναι περισσότερο ἁπτή καί εὐκολώτερη ἀπό τήν ἐσωτερικήπνευματική καθαρότητα, ἄν καί συνήθως πηγάζει ἀπό ἐκείνη καί συνθέτει μαζί της ἀδιαχώριστο σύνολο, πραγματική συνωρίδα. Εἶναι αὐτονόητο ὅτι ἡ σωματική καθαριότητα, ὅπως καί ἡ καθαριότητα στήν ἐνδυμασία, στά ἀντικείμενα πού χρησιμοποιοῦμε, στόν ἀέρα, στίς τροφές καί τό νερό, στό σπίτι, στό χῶρο ἐργασίας, στό δρόμο, στά γήπεδα, στά πάρκα, στά δάση, στίς παραλίες, στά ποτάμια καί στίς θά-
λασσες, στήν ἀτμόσφαιρα καί τή φύση γενικῶς ἀποτελεῖ πρωταρχικό παράγοντα γιά τήν ὑγεία, τήν πρόοδο καί εὐτυχία τοῦ ἀνθρώπου. Γι αὐτό πρέπει νά κινητοποιηθοῦμε ὅλοι γιά τήν καθαριότητα καί τήν ἐμπέδωση τῆς ζωτικῆς αὐτῆς συμπεριφορᾶς καί συνήθειας πού ὀμορφαίνει τή ζωή μας, τό χῶρο μας, τίς πόλεις, τήν κοινωνία καί τήν πατρίδα μας καί ἀποτελεῖ ἀσπίδα γιά τήν ὑγεία μας. Πρωτίστως βέβαια καί σέ μακροχρόνια προοπτική αὐτή ἡ προσπάθεια καί συμπεριφορά, ὅπως καί πλεῖστες ἄλλες, εἶναι θέμα κυρίως ἀγωγῆς καί παιδείας, ἡ ὁποία ἀρχίζει ἀπό τό σπίτι ἀπό τή βρεφική ἡλικία καί πρέπει νά συνεχίζεται ἀδιαλείπτως ἀπό τό νηπιαγωγεῖο μέχρι καί τό πέρας τοὐλάχιστο τῆς μέσης ἐκπαίδευσης. Ἔτσι ἐθίζεται ὁ ἄνθρωπος στήν καθαριότητα, στόν τρόπο αὐτό καλῆς συμπεριφορᾶς, πού προστατεύει τόν ἑαυτό του, τήν ὑγεία του καί τήν ἁρμονική καί ἐπωφελῆ ἔνταξη καί συμβίωση μέσα στό κοινωνικό σύνολο. Γι αὐτό πρέπει τά παιδιά νά μάθουν καί νά ἐθίζωνται στήν καθαριότητα, παραδειγματιζόμενα πρωτίστως ἀπό τό παράδειγμα τῶν μεγάλων, νά τηροῦν τήν τάξη καί νά κρατοῦν καθαρό τό σῶμα τους, τά πράγματά τους, τό χῶρο τους, τό σπίτι, τήν τάξη, τήν αὐλή τους, τό δρόμο, τή φύση καί τούς χώρους πού ἐπισκέπτονται. Καί πρέπει νά ὑπάρχη βαθμολόγηση τῆς ἐπιτυχίας τους στόν τομέα αὐτό, ὥστε νά καλλιεργῆται ἡ εὐγενική ἅμιλλα καί ἡ ἐμπρέπουσα πολιτισμική συμπεριφορά. Ἀντιθέτως πρέπει νά γίνωνται παρατηρήσεις καί νά ἐλέγχωνται οἱ ἀντίθετες ἐνέργειες. Ὁμοίως τά μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας (τηλεόραση, ραδιόφωνο, ἔντυπα κλπ.), τά ὁποῖα ἀποτελοῦν διαρκές σχολεῖο καί κοινωνικῆς συμπεριφορᾶς, πρέπει νά ἀποβλέπουν στόν ἴδιο σκοπό, προβάλλοντας σωστά πρότυπα καί στιγματίζοντες ἀντικοινωνικές συμπεριφορές. Ἔτσι μπορεῖ νά ἐμπεδωθῆ ἡ τάξη καί ἡ καθαριότητα στήν ὡραιότατη καί μέ ἀρχαιότατη πολιτισμική παράδοση χώρα μας, τήν ὁποία ὅλοι ἐμεῖς ἀσχημίζομε μέ τίς κακές καί ἀντικοινωνικές συνήθειές μας. Ἐσχάτως μάλιστα τό κακό παράγινε μέ τή συρροή πλήθους ἐξαθλιωμένων ξένων, οἱ ὁποῖοι δέν ἀκολουθοῦν κανένα κανόνα. Ἐκτός ἀπό τό γενικό αὐτό πλαίσιο τῆς καθαριότητας ἀπαριθμοῦμε παρακάτω μερικές ἐνέργειες σέ τομεῖς πού μποροῦν νά βελτιώσουν τήν ποιότητα ζωῆς τῶν οἰκισμῶν καί ἰδίως τῶν πόλεών μας, σέ πολλές ἀπό τίς ὁποῖες ἡ ζωή ἔχει καταστῆ δύσκολη ἕως ἀνυπόφορη γιά πολλούς 2
λόγους, ἕνας ἀπό τούς ὁποίους εἶναι καί ἡ ἔλλειψη καθαριότητας. Παντοῦ σκουπίδια, χαρτιά, ἀποτσίγαρα, βρομόνερα, πλαστικά, ἀποφάγια, ἀκαθαρσίες ζώων, σκόνη κλπ. Παντοῦ καυσαέρια, θόρυβοι, ἐνοχλητικά ἔντομα καί δυσάρεστες ὀσμές πού ἀπειλοῦν τήν ὑγεία ὅλων. Καί ἐκεῖ ὅπου ὑπάρχουν κάδοι ἀπορριμμάτων πολλοί ἀπό ἐμᾶς πετᾶμε ἀπρόσεκτα καί ἀστόχαστα τά σκουπίδια ἔξω ἀπό τούς κάδους. Καί ὅπου χρησιμοποιοῦμε τούς κάδους, δέν γίνεται συστηματικός διαχωρισμός τῶν ἀνακυκλώσιμων ὑλικῶν μέ συνέπεια σημαντική οἰκονομική ἀπώλεια, ἀλλά καί ἐπιβάρυνση τῶν χωματερῶν, τίς ὁποῖες πρό πολλοῦ θά ἔπρεπε νά ἔχωμε καταργήσει. Πρός θεραπεία κάποιων ἀπό τά κακά αὐτά προτείνομε τή λήψη ὁρισμένων μέτρων, μερικά ἀπό τά ὁποῖα δέν συνεπάγονται δαπάνη, ἀλλά ἀπαιτοῦν μόνο καλή θέληση: 1. Νά πάψωμε νά σκουπίζωμε τούς δρόμους ἀνάποδα, ὅπως κάνομε μέχρι σήμερα. Δηλαδή, ἀντί νά ἀρχίζωμε τό σκούπισμα μέσα ἀπό τό σπίτι ἤ τό κατάστημά μας καί νά προχωροῦμε πρός τά ἔξω ὠθώντας τά σκουπίδια στό πεζοδρόμιο καί τό δρόμο, νά ἀρχίζωμε ἀπό τό δρόμο πρός τήν πόρτα μας (ἀπό τή μέση τοῦ δρόμου, ὅπου ὑπάρχουν ἀντικρυστά κτήρια), νά συγκεντρώνωμε τά σκουπίδια καί νά τά θέτωμε σέ σάκκους ἤ κάδους, καθαρίζοντας καί πλένοντας κατά τό δυνατόν τά πεζοδρόμια. Διότι ἀφήνοντας τά σκουπίδια στό δρόμο ἀντλοῦμε εἰς πίθον Δανα δων: ὁ ἄνεμος, τά βροχόνερα, τά ὀχήματα καί οἱ διαβάτες τά σκορποῦν καί ξαναέρχονται στά σπίτια ἤ τά καταστήματα καί ὁπωσδήποτε στριφογυρίζουν στά πόδια καί μᾶς γεμίζουν σκόνες καί βρομιές. Μέ τόν τρόπο αὐτό καί ὅσα θά ἀκολουθήσουν παρακάτω θά διευκολύνωμε καί τούς ὑπαλλήλους καθαριότητος καί τά συνεργεῖα τῶν Δήμων, ὥστε νά καθαρίζουν εὐκολώτερα καί μέ μικρότερη δαπάνη τίς πόλεις μας. 2. Νά μήν πετᾶμε τίποτε στούς δρόμους, στά πεζοδρόμια, στίς πλατεῖες, στούς κοινόχρηστους χώρους, ἀλλά μόνο στίς εἰδικές σακκοῦλες καί στούς εἰδικούς κάδους. 3. Νά μήν φτύνωμε στούς δρόμους καί νά συλλέγωμε τίς ἀκαθαρσίες τῶν ζώων μας. 4. Νά μήν πετᾶμε τίποτε ἔξω ἀπό τά αὐτοκίνητα, ὅπως ἀποτσίγαρα, χαρτιά, κουτιά κλπ. Τά ἀποτσίγαρα εἶναι ἐπιπλέον ἐπικίνδυνα γιά τήν πρόκληση πυρκαϊᾶς κατά τούς ξερούς καί ζεστούς μῆνες. 5. Νά μήν ρυπαίνωμε τούς τοίχους, τά μνημεῖα καί τίς πινακίδες. 3
Γιά τά μνημεῖα καί τίς πινακίδες, ἄν δέν βρεθῆ ὁ ρυπαίνων, πρέπει νά πληρώνη τσουχτερό πρόστιμο ὁ διαφημιζόμενος. Γιά τούς ἀνήλικους παραβάτες ὑπόλογοι νά εἶναι οἱ γονεῖς ἤ ὁ κηδεμόνας τους. 6. Νά ἀπαγορευθῆ τελείως στίς πόλεις καί στίς πολυώροφες οἰκοδομές τό τίναγμα στρωμάτων, χαλιῶν κλπ. ἐπάνω ἀπό ὑποκείμενα διαμερίσματα. Διότι ὄχι μόνο ρυπαίνουν τά χαμηλά διαμερίσματα καί τούς διερχομένους, ἀλλά καί τήν ἀτμόσφαιρα καί τόν ἀέρα πού ὅλοι ἀναπνέομε. 7. Τά νερά ἀπό τό πότισμα γλαστρῶν ἤ τό πλύσιμο μπαλκονιῶν καί βεραντῶν ἤ ἀκόμη καί ἀπό τά κλιματιστικά πρέπει νά παροχετεύωνται καταλλήλως καί νά μήν καταβρέχουν τούς ἀνύποπτους διαβάτες. 8. Νά διατηροῦμε καθαρές καί ὅπως θά θέλαμε νά τίς βροῦμε τίς κοινόχρηστες τουαλέτες. 9. Νά μή ρυπαίνωμε τίς παραλίες καί τούς δημόσιους χώρους ἀναψυχῆς, τίς θάλασσες, τά ποτάμια καί τίς πηγές, ἀλλά νά τά διατηροῦμε καθαρά καί ὅπως θά θέλαμε νά τά βροῦμε μετά τή χρήση τους ἀπό ἄλλους. 10. Ὅλα τά ρυπογόνα ὀχήματα νά ἀντικατασταθοῦν κατά τό δυνατόν μέ ἠλεκτροκίνητα ἤ νέας τεχνολογίας ἤ, ἔστω, νά ὑψώσουν τίς ἀπολήξεις τῶν ἐξατμίσεών τους σέ ὕψος ἄνω τῶν 2 μέτρων. 11. Νά ἀγαπήσωμε καί νά προστατεύσωμε τό πράσινο, φυτεύοντας (ποτίζοντας καί φροντίζοντας) φυτά καί δέντρα σέ πάρκα, παρτέρια, πεζοδρόμια, μπαλκόνια καί ταράτσες, ὥστε νά αὐξάνεται τό ὀξυγόνο καί νά καθαρίζη ὁ ἀέρας πού ἀναπνέομε. Ἡ τήρηση ἤ μή τῶν κανόνων αὐτῶν ἀποτελεῖ σημαντική ἔνδειξη τοῦ πολιτισμικοῦ μας ἐπιπέδου καί οὐσιωδέστατο παράγοντα γιά τήν ὑγεία μας καί τήν κοινωνική εὐεξία. Ἀποτελεῖ δείκτη ψυχικῆς εὐγένειας καί αρχοντιασ. 4
Τήν Παναγία ὕμνοις τιμήσωμεν Tοῦ Ἀρχιμ. Χρυσοστόμου Κ. Παπαθανασίου δρ. ν. & Θ. Ἱεροκήρυκος Καθεδρικοῦ ναοῦ τῶν Ἀθηνῶν Ἡ Βυζαντινή ὑμνογραφία ἀντικατοπτρίζει τήν δογματική διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας. Καί στή διδασκαλία αὐτή ἀνήκει καί ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος, ἡ Παναγία μας, ἡ ὁποία ἀξιώθηκε ἀπό τόν Θεό νά φέρει στόν κόσμο τόν Υἱό καί Λόγο τοῦ Θεοῦ, τόν Ἰησοῦν Χριστόν. Ὁμολογοῦμε στό Σύμβολο τῆς Πίστεως: «Καί εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τόν Υἱόν τοῦ Θεοῦ, τόν μονογενῆ... τόν δι ἡμᾶς τούς ἀνθρώπους καί διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καί σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος Ἁγίου καί Μαρίας τῆς Παρθένου καί ἐνανθρωπήσαντα». Ὡς εἶναι γνωστόν ἀπό τά τέλη τοῦ 7ου αἰώνα ἔχουμε στήν ὑμνογραφία καί ὑμνολογία τήν ποιητική μορφή πού ὀνομάζεται κανόνας. Στήν κορυφή τῶν ὑμνογραφικῶν αὐτῶν κανόνων εἶναι ὁ μικρός καί ὁ μεγάλος Παρακλητικός Κανόνας στήν Θεοτόκο. Ὁ μικρός Παρακλητικός Κανόνας ἤ Μικρή Παράκληση εἶναι ἔργο τοῦ 9ου αἰώνα. Τό ἔργο ἔγραψε ὁ εὐλαβέστατος λόγιος καί μουσικολογιώτατος μοναχός Θεοστήρικτος. Ἡ μεγάλη Παράκληση εἶναι ἔργο τοῦ 13ου αἰ. καί τήν ἔγραψε ὁ εὐσεβής αὐτοκράτωρ τῆς Νικαίας Θεόδωρος Β Δούκας, ὁ Λάσκαρης, ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἔγινε μοναχός. Καί στίς δύο θαυμάσιες αὐτές Ἱερές Ἀκολουθίες πρός τήν Θεοτόκο ὁ πιστός ἀνοίγει τήν ψυχή του καί προσεύχεται καί παρακαλεῖ τήν Παναγία γιά τήν λύτρωση καί σωτηρία του. Παρακαλεῖ νά «Τό ἐσωτερικό τοῦ Καθολικοῦ τοῦ Ὁσίου Λουκᾶ». Περ. 1020. (Ἀπό τήν Παγκόσμιο Ἱστορία Τέχνης - Ὁ βυζαντινός κόσμος). ἔλθει βοηθός καί σκεπαστής καί ἰατρός ψυχῆς καί σώματος. Νοιώθει τήν Παναγία ὡς Μάνα, ὡς Εὐργέτιδα, ὡς Μεσίτρια, ὡς Παρηγορήτρια, ὡς Ὑπέρμαχο Στρατηγό. Tώρα τήν 15η Αὐγούστου ἑορτάζομε τήν Ἁγία Κοίμηση τῆς Ὑπεραγίας Δεσποίνης ἡμῶν Θεοτόκου καί ἀειπαρθένου Μαρίας ἤ ἑορτάζομε τήν Μετάστασιν αὐτῆς. Δηλαδή ἡ Παναγία ἀπέθανε μέν σωματικῶς, ἀλλά διά τό ἀειπάρθενον καί ἅγιον καί ὑπεράγιον μετέστη σωματικῶς ἐκ τοῦ τάφου στούς οὐρανούς, ἔνθα Βασίλισσα παρίσταται παρά τῷ Υἱῷ αὐτῆς ἐν ἱματισμῷ ἀρετῶν διαχρύσῳ περιβεβλημένη, πεποικιλμένη. Τήν μετάσταση τῆς Θεοτόκου ἡ Π. Διαθήκη συμβολίζει μέ Κιβωτόν γράφουσα «Ἀνάστηθι Κύριε εἰς τήν ἀνάστασίν σου σύ καί ἡ κιβωτός τοῦ ἁγιάσματός σου». (Ψαλμ. 130, 8), δηλ. καθώς ἡ Κιβωτός τῆς Διαθήκης ἦταν τό ὁρατό κατοικητήριο τοῦ ἀοράτου Θεοῦ ἔτσι καί στήν Κ. Διαθήκη ἡ Θεοτόκος ἦταν τό ὁρατόν κατοικητήριον Αὐτοῦ. Ὁ Χριστός ἐξύψωσε τήν Κιβωτόν Αὑτοῦ τήν Ἀειπάρθενον, τήν ἁπλῆν καί ταπεινήν μέν κατά κόσμον, ἀλλ ὑψίστην σέ ἁγιότητα. Ἐπέβλεψε ὁ Θεός διά τήν λαμπρότητα τῶν ἀρετῶν της καί ἐποίησε μεγαλεῖα δι Αὐτήν. Εἶναι στήν ἐπουράνιο Ἱερουσαλήμ, ἐκ δεξιῶν τοῦ Υἱοῦ της καί μεσιτεύει γιά μᾶς τούς ἀνθρώπους. Γι αὐτό καί ἡ Παναγία εἶναι «τιμιωτέρα τῶν Χερουβείμ καί ἐνδοξοτέρα ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ». Γι αὐτό καί ὀνομάσθηκε «κεχαριτωμένη ἐν γυναιξί» ἀπό τόν ἀρχάγγελο Γαβριήλ. Γεμᾶτοι λοιπόν εὐχαριστία καί εὐγνωμοσύνη νά μή παύσουμε νά ὑμνολογοῦμε καί νά τιμοῦμε τήν Παναγία μας. 5
Λαογραφικές Σελίδες ρουμελιωτικο ανθρωπολογικο καλανταρι (γ ) Ἤρθαμε στόν Ἰούλιο, 1 τόν Ἰούλη, τόν Ἁλωνάρη, τόν Ἅιλιά (Αἰτωλία). Τό μῆνα πού ἔχει τό χρυσό στά χέρια του, τούς ξανθοκίτρινους κόκκους τοῦ σιταριοῦ, τό χρυσάφι τῶν Ἑλλήνων. Αὐτό πού ἦταν καί εἶναι τό κύριο προϊόν τοῦ διατροφικοῦ κώδικά μας, ὅπως ἔχει ἤδη τονισθῆ στό ἀνθρωπολογικό μας καλαντάρι. Τά στάχινα δεμάτια στ ἁλώνι μεταφερμένα θα γίνουν οἱ χρυσοκίτρινες χαντροῦλες τῆς ζωῆς. Στ ἁλώνι πραγματοποιεῖται τό πλέγμα τῶν ἐργασιῶν γιά νά ποριστοῦμε τό ἀποτέλεσμα, τό στάρι μας. Στ ἁλώνι ὀργανώνονται, τελοῦνται ὅλες οἱ φάσεις τοῦ κύκλου τῶν ἐργασιῶν γιά νά χουμε τό στάρι μας και νά κάνουμε τήν μεταφορά καί τήν ἀποθήκευσή του. Σ αὐτό λειτουργεῖ ἔκφραση ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου, αὐτό δίνει οἰκονομική καί εἰσοδηματική προσέγγιση τοῦ νοικοκυριοῦ, τοῦ συγγένιου, τοῦ πατρογραμμικοῦ συστήματος τῆς αἱματοσυγγένειας πού λειτουργεῖ στόν τόπο μας καί ἐξελικτικά τ ἁλώνι δίνει τήν ἔννοια τῆς κοινωνικῆς στρωμάτωσης. 2 Στ ἁλώνι παλιά περνοῦσαν οἱ ἄνθρωποι τό βράδυ τους, μέχρι νά τελειώσουν τ ἁλώνισμα. Ἐκεῖ δημιουργοῦσαν καί πολιτισμικά δεδομένα. Ἀποτελοῦσε τό ἁλώνι δυναμική κοινωνικῶν σχέσεων. Ἀποτύπωναν ἐκεῖ τά ἔχει τους. Στ ἁλώνι ἀνάλυαν τά προβλήματά τους, διηγοῦνταν σ αὐτό τά προβλήματά τους. Τραγουδοῦσαν, λέγαν τ ἀστεῖα τους, τή ζωή τους, τά παραμύθια τους κλπ. Ἐκεῖ πλέκονταν μορφές τρόπου ζωῆς, κουβέντιαζαν τίς δυσκολίες τους γιά νά τίς λύσουν. Ἐκεῖ ἀναδεικνύονταν καί μορφές κοινωνικῆς συνεργασίας καί οἱ μετασχηματισμοί τῆς ζωῆς μέσα στό χρόνο. Λένε: «Μπήγαμε τό καρπολόι στό σωρό τοῦ σταριοῦ, ἀφοῦ σταυρώναμε πρῶτα τό σωρό καί ξεκουραζόμασταν συζητῶντας καί τραγουδῶντας». Μπῆγαν τό καρπολόι ὅπως πολύ παλιά, μέ τόν ἴδιο ἀκριβῶς τρόπο ὅπως ἀναφέρει ὁ Θεόκριτος: τοῖον νέκταρ ἔπεισε κατ αὔλια ποσσί χορεῦσαι, οἷον δή τόκα πῶμα διεκρανάσατε, Νύμφαι, βωμῷ πάρ Δάματρος ἁλωίδος; ἇς ἐπί σωρῷ αὖτις ἐγώ πάξαιμι μέγα πτύον, ἅ δέ γελάσσαι δράγματα καί μάκωνας ἐν ἀμφοτέραισιν ἔχοισα. (Θεόκρ. Εἰδ. VII (Θαλύσια), 154-157) 6 Στό ἀναφερόμενο Θεοκριτικό εἰδύλλιο, ἐνῷ διαφαίνονται μορφές ὀργάνωσης
τῆς ἐργασίας, καταγράφονται συστήματα θρησκείας καί τελετουργίας (βωμός τῆς Δήμητρας τοῦ ἁλωνιοῦ μέ θυσίες καί δῶρα: καί ἄλλα τε κατηγορήθη αὐτοῦ (sc. Ἀρχίου), καί ὅτι Σινώπῃ τῇ ἑταίρᾳ Ἁλώοις ἐπί τῆς ἐσχάρας τῆς ἐν τῇ αὐλῇ Ἐλευσῖνι πρασαγούσῃ ἱερεῖον θύσειεν, οὐ νομίμου ὄντος ἐν ταύτῃ τῇ ἡμέρᾳ ἱερεῖα θύειν, οὐδ ἐκείνου οὔσης τῆς θυσίας, ἀλλά τῆς ἱερείας. (Δημοσθ. Κατά Νεαίρας 116 (1385). Ἐῶ τἆλλα. τήμερον Ἁλῶά ἐστι. τί δέ σοι δέδωκεν ἐς τήν ἑορτήν; Οὐκ ἔχει, ὦ μαννάριον. (Λουκ. Ἑταιρ. διάλογοι 7, 3 (298). Ὁ βωμός τῆς Ἁλωάδος σέ συνδυασμό μέ τό τεχνικό μέσο πού ἐκπληρώνει τό σκοπό καί δίνει τό ἀποτέλεσμα, τό καρπολόι. Χαρά καί παρακλήσεις, δάκρυ καί γέλιο στό βωμό, τό ἐργαλεῖο σύμβολο πού περικλείει τίς βασικές ἔννοιες τῆς ζωῆς, τοῦ ζῆν καί δίνει καθαρούς τούς καρπούς, τόν βασικό καρπό πού χρειάζεται ὁ ἄνθρωπος. Ἐμπεριέχεται καί ὁ εὐχετικός κώδικας πού ἀπαιτεῖται καί συνοδεύει κάθε τελετουργικό τῆς ξαναπαραγωγῆς, τῆς ὑγείας καί ὁποιασδήποτε ἄλλης μορφῆς. Προφανῶς ἐδῶ ἡ εὐχή γίνεται γιά τόν ἀρχηγό τῆς οἰκογένειας, τοῦ σογιοῦ. Τά λατρευτικά αὐτά δρώμενα διάνυσαν καί ἐν μέρει διανύουν τήν ἴδια τροχιά, ὅπως μπορεῖ νά σημειωθῆ, καί πού ὁ βωμός τῆς Δήμητρας ἁλωάδος ἀντικαταστάθηκε μέ τό σταυρό ἤ μέ δύο καρπολόγια σέ σχῆμα σταυροῦ πού τοποθετοῦνται στό σωρό. Τό ἁλώνι μας τό χουμε ἱερό, ὅπως λέγαν οἱ παλιοί μας, αὐτό μᾶς δίνει καί τρῶμε ψωμί: κάλλιον ὡς καλάμαν τε καί ἱερά, δράγματα πράτα ἀσταχύων ἀπέκοψε καί ἐν βόας ἧκε πατῆσαι (Καλίμ., Εἰς Δήμ. 19-20). Δμωσί δ ἐποτρύνειν Δημήτερος ἱερόν ἀκτήν δινέμεν. εὖτ ἄν πρῶτα φανῇ σθένος Ὠρίωνος χώρῳ ἐν εὐαεῖ καί εὐτροχάλῳ ἐν ἀλωῇ (Ἡσιόδ. Ἔργ. 597-599). Δράγματα. ἀπαρχαί. Ἡρῶναξ πρῶτα δράγματα φυταλιῆς τρισσῶν οἰνοπέδων τρισσούς ἱερώσατο τούσδε κάδους (Σοῦδα s.v.) Καί σήμερα λέμε: Ὅπου δέν σαρώνει ἁλώνι ψωμί δέ χορταίνει (αἰτωλία) ΟἉιλιᾶς μας, ὁ Ἁλωνάρης μας μέ τή σπουδαία γεωργική παραγωγή, ἀφοῦ λέμε: Κότα πίττα τό Γενάρη καί παπί τόν Ἁλωνάρη, συνδέεται μέ ἀκραῖα μετεωρολογικά φαινόμενα, ὅπως θά μποροῦσαν νά χαρακτηριστοῦν, πού διαμορφώνουν ἀντιλήψεις καί προσεγγίσεις Θεοῦ καί ἀνθρώπου. Εἶναι μήνας πού συσφίγγει τόν ἄνθρωπο μέ τή θρησκεία, τίς τελετουργίες καί τόν συμβολισμό, γιατί ἀναθέτει ὅλη τήν προβληματική του σ αὐτή. Δημιουργεῖ 7
ὁ Ἁιλιᾶς σχέση ἀνάμεσα στόν ἄνθρωπο, τή θρησκεία, τίς τελετουργίες καί τήν καθημερινότητα. Ἐνῷ ὁ ρόλος τοῦ εἰσοδήματος (τοῦ σταριοῦ καί τῶν παράπλευρων εἰσοδηματικῶν) ἐπιδρᾶ ἀποφασιστικά στίς κοινωνικές διαρθρώσεις, τά παράγωγα καί κατάλοιπα τῆς παραγωγῆς (καλαμιές, ἄχυρα κλπ.) μέ τά μετεωρολογικά φαινόμενα (φωτιά, καταστροφή, ξηρασία κλπ.) διαμορφώνουν καί ἀγκαλιάζουν ἀκριβῶς τίς ἴδιες σχέσεις καί σκέψεις θρησκείας καί ἀνθρώπων. Στό ἴδιο πλαίσιο ἀναζητοῦνται νά λειτουργήσουν καί ὅμοιες καί ἀμφίρροπες τάσεις. Δημιουργεῖται ἕνας μῦθος καί μία πραγματικότητα. Πρέπει νά προσέχης νά μή θυμώση τό θεῖο. Ἐξ ἴσου ὅμως πρέπει νά προσέχης τή ζέστη, τόν καύσωνα, μήν πάθη ἡ ὑγεία σου καί πάλι προσδοκοῦμε καί στηρίζομε τήν ἐλπίδα στό θεῖο. Τό ἱστορικοεθνογραφικό πλαίσιο τῆς ἐξέλιξης τῆς ἀνθρωπολογικῆς σκέψης ὁδηγεῖ στήν παραγωγή καί στή διαφύλαξή της σ ὅλα τά στάδιά της, ὅπως καί στή διαφύλαξη καί ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου καί στήν εὐτυχία του. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ σύνδεση καιρικῶν συνθηκῶν, διαφύλαξη τῶν καρπῶν καί θείου στήν παροιμία: Στό κακορίζικο χωριό τόν Ἁλωνάρη βρέχει. Ὁ Ἰούλιος αὐτός κύκλος ὁ ὁποῖος στήν τελική του μορφή ἀποσκοπεῖ καί ἀναφέρεται στήν καλή παραγωγή καί τή διαφύλαξή της, ὅπως καί στήν ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου καί τή διαφύλαξή της, τήν εὐετηρία του, παρουσιάζει μιά κάποια διαφοροποίηση στίς φάσεις τοῦ κύκλου του, συνδέεται μέ τή φιλοσοφική θεώρηση τῆς «τιμωρίας», «ἀργίας», διεισδύοντας στήν πίστη καί μετασχηματίζοντάς την σέ λατρεία. Ὑπογραμμίζεται βέβαια ὅτι ὅλα τά «παγγύρια» (πανηγύρια) τῶν ὀρεινῶν χωριῶν γίνονται ἀπό τῆς Ἁγιᾶς Μαρίνας μέχρι τ Ἅϊ Γιαννιοῦ στίς 29 Αὐγούστου (αἰτωλία). Εἶναι, νομίζομε, σαφές τό γιατί. Καί στό Στερεοελλαδίτικο χῶρο ἔχουμε τή λατρεία τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων (1η Ἰουλίου). Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ εὐρύτητα τῆς λατρείας αὐτῆς στό χῶρο μας εἶναι περιορισμένη γιά τούς κορυφαίους γιατρούς καί τή σύνδεσή τους μέ τήν ὑγεία τοῦ ἀνθρώπου καί τήν ζωή. 3 Τουλάχιστον αὐτό καταγράφεται ἀπό τό ὑλικό πού μέχρι τώρα ἔχουμε στή διάθεσή μας, μικρό βέβαια καί οὔτε ἐνδεικτικό. Παρά ταῦτα διαπιστώνουμε ὅτι οἱ Ἅγιοι Ἀνάργυροι τιμῶνται μέ ἰδιαίτερη λατρεία σέ ἀστικούς οἰκισμούς καί ἀστεακές πληθυσμιακές μονάδες καί λιγώτερο ἤ καθόλου στίς ἀγροτικοῦ τύπου μονάδες. Νομίζομε δέ ὅτι ἡ λατρεία αὐτή ἀναπτύχθηκε στούς νεώτερους κυρίως χρόνους. Διεισδύοντας στούς κοινωνικούς μετασχηματισμούς καί ἀναζητῶντας τό αἴτιο, 8
γιά ἕνα θέμα κατ ἐξοχήν λειτουργικό καί καθημερινό, τήν ὑγεία καί τή θρησκεία-λατρεία στόν ἄνθρωπο καί σέ σχέση μέ τά ζῶα του σταματοῦμε γιά νά βροῦμε τό δρόμο. Αὐτός μᾶλλον πρέπει νά ἀναζητηθῆ σέ σχήματα μορφῶν κοινωνικοθρησκευτικῆς ὀργάνωσης πού εἶχαν πληρωθῆ ἀπό ἄλλους βοηθούς ἁγίους, ἀπό μορφές πού κρατοῦν σταθερά τύπους λατρείας γιά τήν ὑγεία, ζῶα καί τήν καρποφορία. Γιατί σέ τέτοια θέματα ὁ ἄνθρωπος διανύει σταθερά τήν ἴδια τροχιά ἀπό πολύ παλιά καί μπορεῖ βέβαια νά ἐπαυξήση τήν ἀναζήτηση γιά τήν ἄλλη βοήθεια ἐξ αἰτίας τοῦ θαύματος κυρίως, ἀλλά ὄχι νά τήν καταργήση. Προσεγγίζει, ἐξετάζει καί ἐπαυξάνει, δέν καταργεῖ. Ἡ διερεύνηση τῶν δυνατοτήτων αὔξησης στηρίζεται σέ καθαρή μορφή θαυματικῆς προσέγγισης. Στή συγκεκριμένη ὑπό ἐξέταση περιοχή λειτουργοῦν περισσότερο ἄλλοι ἅγιοι, στούς ὁποίους ἐναποθέτουμε τίς ἐλπίδες, πού ζητοῦμε τή βοήθειά τους, πού λατρεύουμε (κυρίως ἡ Παναγία, ὁ Χριστός, ὁ Ἅη Γιάννης, οἱ ἅγιοι πού συνδέονται μέ τήν ἀρχή τοῦ ἔτους, ὁ Ἅη Λιᾶς, ἡ Ἁγία Παρασκευή κ.ἄ.). Σ αὐτούς ἀφήνουμε τήν φροντίδα τῆς ὑγείας μας, τῶν ζώων καί τῆς εὐτυχίας τοῦ σπιτιοῦ μας, τῆς οἰκογένειάς μας. Ὁ L. Deubner καί ὁ E. Lucius ἀναφέρουν ὅτι οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας μας, οἱ ἅγιοι πού λατρεύομε καί στούς ὁποίους προσευχόμαστε κυρίως σήμερα γιά τήν ὑγεία μας, οἱ Κοσμᾶς καί Οἱ Ἅγιοι Κοσμᾶς, Δαμιανός καί Παντελεήμων. (Ἀπό τό βιβλίο τοῦ Α. Παλιούρα «Τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας στόν Προυσό») Δαμιανός, ἀντικατέστησαν τή λατρεία τῶν Διοσκούρων (Κάστορος καί Πολυδεύκους). Υἱοθετώντας μέρος τῆς τοποθέτησης αὐτῆς πλησιάζομε τή θεματική αὐτή. Οἱ Διόσκουροι θεωροῦνταν ἀρχικά χθόνιοι, ἐφέστιοι θεοί, φιδόμορφοι, ὅπως ὁ Ζεύς ὁ Κτήσιος, στούς ὁποίους προσέφεραν τροφή μέ ἀμφορεῖς πού εἶναι καί ἕνα ἀπό τά σύμβολά τους. Εἶναι καί οἰκιακοί θεοί μέ σύμβολα καί τά δόκανα, πού ἀντιπροσωπεύουν τά ξύλινα στηρίγματα, τήν ξυλοδεσιά τοῦ σπιτιοῦ. Στούς Διόσκουρους, τούς θεούς τοῦ σπιτιοῦ προσέφεραν φαγητά καί πάντοτε ὑπῆρχε φυλαγμένη γι αὐτούς μιά θέση στό σπίτι. Ἔτσι εἶχαν φιλοξενηθῆ καί ἀπό 9
τόν Εὐφορίωνα: καί Ἀζήν ἐκ Παίου πόλιος Λαφάνης Εὐφορίωνος τοῦ δεξαμένου τε, ὡς λόγος ἐν Ἀρκαδίᾳ λέγεται, τούς Διοσκούρους οἰκίησι καί ἀπό τούτου ξεινοδοκέοντος πάντας ἀνθρώπους (Ἡρόδ. 6, 127). Φαίνεται ὅμως ἡ λατρεία αὐτή, ἡ συνδυασμένη καί ταυτιζόμενη μέ τίς δυναμικές τῶν Διοσκούρων δέν λειτουργεῖ στήν ἀρχαία ἐποχή ἤ τουλάχιστο δέν εἶχε διάδοση ἡ λατρεία τους στή Ρούμελη. Σημειώνουμε ὅτι κατά τό μῦθο ὑπάρχει κάποια σύνδεση τῶν Διοσκούρων μέ τήν Ἀττική, γιατί ὁ Θησέας ἀπήγαγε τήν ἀδελφή τῶν Διοσκούρων Ἑλένη καί οἱ Διόσκουροι κατά τήν ἀπουσία τοῦ Θησέα κατέλαβαν τίς Ἀφίδνες τῆς Ἀττικῆς καί ἀπήγαγαν τήν Ἑλένη στή Σπάρτη. Αὐτή ὅμως ἡ σύνδεση δέν μπορεῖ νά ἀποδώση λατρευτική προσέγγιση. Ἕνας ἄλλος κρίκος πού γιά μᾶς θεωρεῖται ἀδύναμος γιά νά ἐξετασθῆ ἐδῶ εἶναι ὁ καβειρικός. Στό ἱερό τῶν Καβείρων στή Θήβα σέ βοιωτικό ἀμφορίσκο τοῦ 5ου αἰ. π.χ. παριστῶνται σέ μιά ὄψη τρία πρόσωπα ἐπάνω σ ἕνα πλοῖο καί ἀπό πάνω τους δυό ἄστρα. Εἶναι συνδεδεμένος ὁ ἀμφορίσκος μέ τούς Διοσκούρους; Ἡ παράσταση Οἱ Ἅγιοι Κοσμᾶς καί Δαμιανός, τοιχογραφία (1527), καθολικό μονῆς Ἁγίου Νικολάου Ἀναπαυσᾶ, Μετέωρα. (Ἀπό τήν Μεγάλη Ὀρθόδοξη, Χριστιανική Ἐγκυκλοπαίδεια). ἀφορᾶ τούς Διοσκούρους; Ἡ σύνδεση μέ τά ἄστρα ὑπάρχει, εἶναι ἕνα τεκμήριο ἤ καλύτερα μιά ἔνδειξη, ὥστε τό θέμα τῆς σύνδεσης αὐτῆς νά χρειάζεται μελέτη καί ἔρευνα. Ἀναμφισβήτητο παραμένει ὅτι ἔχουν ἀστρικό σύμβολο οἱ Διόσκουροι καί αὐτό σχετίζεται συνήθως μέ τή θάλασσα καί τό νερό, ἀλλά μεγαλύτερη προσέγγιση ἀναδεικνύεται πρός ἄλλες θεότητες μᾶλλον. Σημειώνεται ἐπίσης ὅτι δύο ἄστρα ἀφιέρωσε στούς Δελφούς στό ὀνομαστό προσκύνημα τῶν Δελφῶν ὁ Λύσανδρος, ὅταν νίκησε στούς Αἰγός Ποταμούς τό φθινόπωρο τοῦ 405 π.χ. Καί τοῦτο διότι οἱ Διόσκουροι, ὅπως ἔλεγαν, ἐμφανίστηκαν 10
σάν δύο ἄστρα λαμπρά στό πλοῖο τοῦ Λυσάνδρου, ὅταν ἐξορμοῦσε κατά τῶν ἀντιπάλων: Ἦσαν δέ τινες οἱ τούς Διοσκούρους ἐπί τῆς Λυσάνδρου νεώς ἑκατέρωθεν, ὅτε τοῦ λιμένος ἐξέπλει πρῶτον ἐπί τούς πολεμίους, ἄστρα τοῖς οἴαξιν ἐπιλάμψαι λέγοντες. (Πλούτ. Λύσανδρ. 12, 1 (439). Οἱ Διόσκουροι ἀποκαλοῦνται στήν ἀρχαιότητα σωτῆρες τῶν ἀνθρώπων στήν ξηρά καί στή θάλασσα: Κάστορα θ ἱππόδαμον καί ἀμώμητον Πολυδεύκεα σωτῆρας τέκε παῖδας ἐπιχθονίων ἀνθρώπων ὠκυπόρων τε νεῶν, ὅτε τε σπέρχωσιν ἄελλαι χειμέριαι κατά πόντον ἀμείλιχον οἱ δ ἀπό νηῶν εὐχόμενοι καλέουσι Διός κούρους μεγάλοιο (Ὁμηρ. ὕμν. εἰς Διοσκ. 3-9) Ἀποτελοῦν τεκμήρια λατρείας ἀναμφισβήτητα τά ἀστέρια πού φέρουν τό ὄνομά τους, ἀλλά ἡ λατρεία τῶν Διοσκούρων λειτουργοῦσε ἰδιαιτέρως στή Σπάρτη, ἀπό ὅπου καί ὁ στρατηγός καί ναύαρχος, ὄχι στή Ρούμελη. Ἔχουμε βέβαια καί ἀπεικονίσεις τοῦ Ἡρακλῆ μέ τούς Διόσκουρους, ἀλλά γνωρίζομε καί τη σχέση τοῦ ἥρωα καί μέ τήν Πελοπόννησο. Τονίζομε προσέτι ὅτι ὁ Ὁμηρικός ὕμνος τούς ἀποκαλεῖ προστάτες τῶν ναυτικῶν ἀπό τίς καταιγίδες καί γι αὐτό συμβουλεύει νά θυσιάζωνται ἄσπρα κατσίκια σ αὐτούς ὅταν ἔρχεται καταιγίδα. Καί ἐκτός ἀπό τίς ἄλλες μορφές παρουσιάζονται οἱ Διόσκουροι καί ἐπάνω σέ ἅρμα ὅπως ὁ Ἅη Λιᾶς. Οἱ Διόσκουροι εἶναι Θεοί Σωτῆρες. Ἐμεῖς ὅμως ἔχουμε τήν Ἅγιά Σωτήρα ἤ τόν Σωτῆρα (Χριστό). Ἡ σκιαγράφηση τοῦ ἀνωτέρω περιεχομένου γιά τούς Διόσκουρους καί ὁ πολιτισμολατρευτικός ὁρισμός τους ἀποτυπώνει μᾶλλον τήν ἀντίληψη ὅτι δέν μορφοποιεῖται ἰσχυρά ἡ λατρεία τῶν Διοσκούρων, συνέχεια τῆς ὁποίας θά ἀποτελοῦσε ἡ ἔντονη λατρεία τῶν «διαδόχων» τους Ἁγίων Ἀναργύρων, στή Στερεοελλαδίτικη περιοχή. Δέν ἔχομε τήν παράδοση τῆς τελετουργίας τους κ.ὅ., δέν ἔχουμε τήν καταγραφή τῶν πολιτισμικῶν μορφωμάτων τους, δέν σκιαγραφεῖται ἡ λατρεία τους. Ἡ ἀνάλυση τῶν ἀναφερομένων ἀπεναντίας ὁδηγεῖ στήν εὐρεῖα ἀντίληψη πού κυκλοῦται στίς πληθυσμιακές μονάδες γιά τόν οἰκουρό ὄφι καί τήν συγγενειακή καί κοινωνική ὀργάνωση. Στή Ρούμελη λειτουργοῦσε μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση τό σύστημα λατρείας τοῦ οἰκουροῦ ὄφι, ὅπως ἄλλωστε σχεδόν σ ὅλη τήν Ἑλλάδα, ἀλλά καί σέ ἄλλους εὐρωπαϊκούς καί μή λαούς, π.χ. στούς Σουηδούς, στούς ἀρχαίους Αἰγύπτιους κ.ἄ. Λατρεύονταν τό φίδι τοῦ σπιτιοῦ, ὁ φύλακας τοῦ σπιτιοῦ, ὁ οἰκουρός ὄφις τῶν ἀρχαίων, πού τοῦ προσφέρουμε καί σήμερα κυρίως γάλα. Πολλοί μέχρι τώρα δέν σκοτώνουν τά φίδια, μήν τυχόν εἶναι ὁ νοικοκύρης τοῦ σπιτιοῦ καί πεθάνει. Στό ἐθνογραφικό αὐτό λατρευτικό σύστημα, πού ἦταν διαδεδομένο εὐρέως, ὑπόκειται 11
ἡ οἰκιακή, οἰκογενειακή λατρεία, σπουδαῖο κεφάλαιο τῆς ἀρχαίας θρησκείας. Ἐδῶ θά περιοριστοῦμε νά ἀναφέρουμε τό Δία, τό θεό τοῦ σπιτιοῦ τόν Δία Κτήσιο πού παρουσιάζεται ὡς φίδι. Ὁ Μένανδρος ἀναφέρει τό Δία φιδόμορφο ὡς προστάτη τῶν ἀποθηκῶν, πού τίς φύλαγε ἀπό τούς κλέφτες: Τοῦτο μαρτυρεῖται λ.χ. ἀπό ἐπιγραφή στήν περιοχή μεταξύ τοῦ ὄρους παγγαίου καί τῆς θάλασσας: Διός Ἑρκείο Πατρώιο καί Διός Κτησίο. (G. Dittenbergeri, Sylloge Inscriptionum Graecarum, τόμ. 3, Lipsiae 1920, ἀρ. 991 (σ. 123). (Th. Kock, Comicorum Atricorum Fragmenta, τόμ. 3, Lipsiae 1888, σ. 149). νῦν δ εἰς γυναικωνῖτιν εἰσιόνθ ὅταν ἴδω παράσιτον, τόν δέ Δία τόν κτήσιον ἔχοντα τό ταμιεῖον οὐ κεκλεισμένον (Μενάνδρου Ψευδηράκλ, ἀπόσπ. 519). Ὑπενθυμίζομε τόν οἰκουρό ὄφι στήν Ἀκρόπολη (Ἀλλ οὐ δύναμαι γωγ οὐδέ κοιμᾶσθαι ἐν πόλει, / ἐξ οὗ τόν ὄφιν εἶδον τόν οἰκουρόν ποτε (Ἀριστοφ. Λυσ. 759-760), τό ἱερό φίδι τῆς Ἀθηνᾶς πού ἔφυγε, ὅταν οἱ Ἀθηναῖοι ἐγκατέλειψαν τήν πόλη μέ τόν ἐρχομό τῶν Περσῶν ὅπως ἀναφέρει ὁ Ἡρόδοτος: Λέγουσι Ἀθηναῖοι ὄφιν μέγαν φύλακα τῆς ἀκροπόλεως ἐνδιαιτᾶσθαι ἔν τῷ ἱερῷ λέγουσί τε ταῦτα καί δή ὡς ἐόντι ἐπιμήνια ἐπιτελέουσι προτιθέντες τά δ ἐπιμήνια μελιτόεσα ἐστί. αὕτη δή ἡ μελιτόεσσα ἐν τῷ πρόσθε αἰεί χρόνῳ ἀναισιμουμένη τότε ἦν ἄψαυστος. σημηνάσης δέ ταῦτα τῆς ἱερείας, μᾶλλον τ οἱ Ἀθηναῖοι καί προθυμότερον ἐξέλιπον τήν πόλιν (Ἡρόδ. 8, 41). Καί σημεῖον ὀργίων βακχικῶν ὄφις ἐστί τετελεσμένος (Κλήμ. Ἀλεξ., Προτρεπτ. 2, 12, 2) Οἰκουρόν ὄφιν τόν τῆς Πολιάδος φύλακα δράκοντα. καί οἱ μέν ἕνα φασίν, οἱ δέ δύο ἐν τῷ ἱερῷ Ἐρεχθέως. τοῦτον δέ φύλακα τῆς ἀκροπόλεώς φασιν, ᾧ καί μελιττοῦταν παρατίθεσθαι (Ἡ σύχ. s.v. oἰκουρόν ὄφιν) πρβλ. Φυλαρχ. 74. Γιά νά ἀποκτηθῆ τό ἀναγκαῖο ὑποτυπῶδες γνωστικό ὑπόβαθρο τοῦ ἐθνογραφικοῦ ρουμελιώτικου συστήματος τῆς λατρευτικῆς ἀπόδοσης τῆς Ἁγίας Μαρίνας (17 Ἰουλίου) ἀκολουθοῦνται δύο βασικοί ἄξονες, πού ἀποκτῶνται ἀπό τήν περιγραφική καταγραφή τοῦ ὑλικοῦ μας, φτωχοῦ βέβαια. Ἔχομε: 1) Τήν Ἁγία Μαρίνα, α) προστάτιδα τῆς παραγωγῆς πού ἀνήκει στόν Ἱούλιο κύκλο καί τά σχετικά λατρευτικά ἔθιμα, β) προστάτιδα τῶν παιδιῶν καί θεραπεύτρια ὅλων, γ) προστάτιδα τοῦ ἀνθρώπου κατά τῶν δαιμόνων. 2) Τήν ἁγία Μαρίνα τιμωρό μέ περιεχόμενο τήν ἀπαίτηση, τήρηση τῆς ἀργίας καί μή ἀπασχόλησης τῶν ἀνθρώπων κατά τήν ἡμέρα τῆς γιορτῆς της. Πρόκειται γιά μιά μορφή ἀξιακοῦ συστήματος «τιμῆς, σεβασμοῦ» πού εἶναι ἀκουμπησμένο 12
στήν ἔννοια τῆς θρησκείας-τελετουργίας. Δίνονται ἔτσι μορφές πολιτισμικῶν συστημάτων καί ἀποτελεσματικότητας. Προσεγγίζοντας τό ὑλικό μας ἐρχόμαστε στόν πρῶτο ἄξονα: 1. Ἡ ἁγία Μαρίνα προστάτιδα: α) τῆς παραγωγῆς πού ἀνήκει στόν Ἰούλιο κύκλο καί τά λατρευτικά της. Στίς διάφορες Στερεοελλαδίτικες πληθυσμιακές μονάδες τήν παραμονή τῆς Ἁγιᾶς Μαρίνας ἤ ἀνήμερα στή γιορτή της (17 Ἰουλίου) πᾶνε κυρίως σταφύλια, ἀλλά ἀνάλογα καί ὅ,τι ἄλλο ἔχουνε παραγωγή, ὅπως πρώριμα σῦκα. «Ὅπουτι τά πᾶμι στ ν ἰκκλησιά, τότε βγαίνουμι κι τά μαζεύουμι κι τά πᾶμι στ ν ἰκκλησιά, στούν παπᾶ, νά τά βλου ήσ κι ἅμα τελειώσ ἡ λειτουργία τά μοιράζουμι στούν κόσμου. Αὐτά τά πααίνουμι στ ν ἰκκλησιά στήν Ἁγιά Μαρίνα, γιατί αὐτή βουήθησι νά γίνουν κι δέν χαλάσανι γιά νά τ ν εὐχαριστήσουμι. Γι αὐτό γιουρτάζουμι κι λέμι εὐχές κι γιά τ σουδειά μας κι γιά τ ν ὑγειά μας. Τ ς Ἁγιά Μαρίνας οὑ παπᾶς φτειάν κι ἁγιασμό κι ἅμα τιλειώσουμι ἀπού οὕλα στ ν ἰκκλησιά, πᾶμι κι ραντίζουμι τά χουράφια κι τά σπαρτά γιά τά σκαθάρια κι τά ζούμπιρα (αἰτωλία). Στήν Ἁγιά Μαρίνα ἰκεῖ Ἡ Ἁγία Μαρίνα. (Ἀπό τό βιβλίο τοῦ Α. Παλιούρα «Τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας στόν Προυσό») στού Μισουλόγγ φτιάχναν παλιά μιγάλου παγγύρ μί οὕλα τά καλά, μί σφαχτά, πίττις κι τυργιά κι τά μοίραζαν στούν κόσμου γιά τού καλό, νά εἶνι καλά οὕλου τού χρόνου κι λέγανι κι τού χρόν. Ἡ Ἁγία Μαρίνα ἦταν θυγατέρα ἱερέως εἰδωλολάτρη ἀπό τήν Πισιδία τῆς Μ. Ἀσίας. Μαρτύρησε ἐπί Αὐρηλίου Κλαυδίου (268-270 μ.χ.). Ὁμολογήσασα τόν Χριστό καί μή ὑπακούοντας στήν κλήση τοῦ ἡγεμόνα τῆς χώρας νά ἀλλάξη πίστη 13
ὑπέστη μαρτυρικό θάνατο. Ἡ μνήμη της ἑορτάζεται στίς 17 Ἰουλίου. β) Ἡ Ἁγία Μαρίνα προστάτιδα τῶν παιδιῶν καί θεραπεύτρια ὅλων. Ἡ Ἁγιά Μαρίνα προυστατεύ κι θιραπεύ τά κούτσ κα πιδιά κι κουρίτσια πού δέν μποροῦν, εἶνι ἀδύνατα. Τ μέρα τ ς, στή γιουρτή τ ς, τά πᾶμε στ ν ἰκκλησιά κι ἅμα τά πᾶμι νά τ ἁγιάσ οὑ παπᾶς, παίρνουμι μιά κλουστούλα, ὅ,τ νά νι, ἕνα ξέφτ κι τ ἀφήνουμι ἰκεῖ, τού στιριώνουμι πάνου σέ κλαρί, δέντρου, ὅ,τ νά νι, μιρικές ἀφήν νι ἕνα ρουχάκι τ πιδιοῦ. (Φθιώτιδα). Τ ν Ἁγία Μαρίνα τ φουνάζουμι κι ἅμα σταυρώνουμι κανένα πόνο, τού σταυρώνουμι κι τότι λέμι λόγια ἁγιουτικά κι λέμι κι τ ν Ἁγία Μαρίνα. Αὐτά δέν τά ξέρουμι οὕλ νά τά λέμι. Τ φουνάζουμι (ἐπικαλούμαστε) τ ν Ἁγιά Μαρίνα ἅμα ἔχουμι πάρ μάτ, στούν πουνουκέφαλου, κι ὅ,τ πόνου ἔχουμι. Ἄν ἀρρωστήσ νι τά ζῶα, φουνάζουμι ἰκειόν πού ξέρ νά τά στραυρώσ. Τότι λέμι ἁγιουτικά κι τ ν Ἁγιά Μαρίνα. Κι ἅμα κάνουμι προυσιυχή, λέμι τ ν Ἁγιά Μαρίνα νά μᾶς ἔχ καλά. Λέμι τού Χριστό, τήν Παναγία, τόν Ἅγιο, τού νοικουκύρ κι ὅποιουν ἄλλου θέλουμι, ἀλλά πολλοί λέμι κι τ ν Ἁγιά Μαρίνα (εὐρυτανία). Ὅσις ἦταν γκαστρουμένις φυλάγουνταν νά μή ρίξουν τού πιδί κι δέν δουλεύαν τ ἁη Συμιοῦ, τ ς Ἁγιά Μαρίνας, τ ς Ἁγιά Παρασκιυῆς κι οὕλις τ ς μιγάλις γιουρτές (καστανιά εὐρυτανίας). Λέμι ἀκόμα γιά οὕλους μας ὅτι τή μέρα τ ς Ἁγιά Μαρίνας κρατᾶμι, δέν δ λεύουμι γιά νά προστατεύ ἡ Ἁγιά Μαρίνα τά πιδιά μας. Ἅμα δ λέψ ς τ γιουρτή τ ς Ἁγιά Μαρίνας, θά σ τύχ κάτ κακό. Ἡ Ἁγία Μαρίνα. (Ἀπό τό βιβλίο τοῦ Α. Παλιούρα «Τό Μοναστήρι τῆς Παναγίας στόν Προυσό») γ) Ἡ ἁγιά Μαρίνα προστάτιδα τοῦ ἀνθρώπου κατά τῶν δαιμόνων. Ἡ Ἁγία Μαρίνα εἶνι γιά τ ς διμόν ς, τ ς σιαϊτάν δις. Αὐτή πῆγι οὑ ἀρχητός τούν σαϊτάνηδων νά τ γιλάσ κι νά τ βάλ νά κάν κακά πράματα, αὐτός γιλάει οὕλους, οὕλους μπουρεῖ νά τ ς φτειάσ ὅ,τ θέλ. Εἶνι πανούργους κι ψεύτ ς γιά νά κάν τού κακό κι νά σί πάρ μαζί τ κι νά μήν εἶσι μί τού Χριστό κι τού καλό. Θέλ νά σί κάν θ κό τ. Εἶνι καλύτερα νά μή λές πουτέ τ ὄνομά τ, γιατί σ φουρτώνιτι ἀπάνου σ κι ὅποιουν τούν λές νά πάει στού διάβουλου, πρᾶμα, 14
ὅ,τ κά νι αὐτός τρέχ κι τούν παίρν ἀμέσους γι αὐτό δέν πρέπ νά τούν λέμι. Ἡ Ἁγιά Μαρίνα ὅμους κατόρθουσι ὄχ μόνο νά μήν τ γιλάσ, ἀλλά νά τούν πιάσ ἀπ τά κεραῖα κι νά τούν φυλακίσ σ ἕνα μπουκάλ. Ἀλλά ἄλλους συγγινής τ ς πού δέν ἤξιρι, ἄνοιξι τού μπουκάλ κι ἔφυγι. Γι αὐτό οὑ δαίμουνας τή φοβᾶται πουλί τ ν Ἁγιά Μαρίνα κι ἔτσι ἡ Ἁγία Μαρίνα βουηθάει τούν ἄνθρουπου πού πάει νά τούν πειράξ οὑ δαίμουνας, ἅμα πεῖ αὐτός τ ὄνομά τ ς. 2. Ἡ Ἁγία Μαρίνα τιμωρός Ἔχουμι ἀκουστά ὅτι κάποιος ἁλώνιζε τή μέρα τ ς γιουρτῆς τ ς Ἁγιά Μαρίνας. Ὅσοι τούν τήραγαν πού ἔφτειαχνε τή δ λειά στ ἁλών τοῦ ἔλεγαν νά μή δ λεύ. Ἰκείνους στραβόξυλου ὄχι μόνο δέν τ ς ἔδουσι σημασία, ἀλλά γιά νά δείξ ὅτι αὐτά δέν εἶνι τίπουτα σαλάγ σι τά ζῶα. Ἀλλά ἀντί νά τ ς φουνάξ «ἄντι, ἄντι γουργάδα, ἰξυπνάδα» κλπ. ὅπους τά φουνάζ κάθι νοικουκύρ ς, αὐτός τ ς φώναξι: Ἄντι Μαρίνα, ἄντι! Κι ἀμέσους ἄνοιξι ἡ γῆς κι τούν κατάπιε κι αὐτόν κι τ ἄλουγά τ. Κι λέγανι ὅτι ἀκούγουνταν τά ζῶα κι φουνές ἀπ αὐτόν π ἁλώνιζι κάθι φουρά πού ν τ ς Ἁγιά Μαρίνας. Παθαίν ς κι ἅμα ἁλουνίζ ς μισημέρ τ ς Ἁγιά Μαρίνας γιατί μπουρεῖ στ ἁλών νά εἶνι κι σαϊτάνηδις ἤ κι νιράϊδις κι παθαίν ς, ἀρρουσταίν ς κι πιθαίν ς κι ἅμα δέν πιθάν ς ἀμέσως, θά πιθάν ς ὕστιρα. Πῶς ἀρθρώνετα ἡ θρησκευτική πίστη στήν τιμωρητική δυναμική τῆς Ἁγιᾶς Μαρίνας καταδεικνύεται στήν παροιμιακή ἔκφραση: Ἁγιά Μαρίνα μάρανε μάνα καί θυγατέρα (Ἀράχοβα καί σέ ἄλλα μέρη τῆς Ρούμελης). Πιστεύουν ὅτι ἡ Ἁγία Μαρίνα μπορεῖ νά σέ μαράνη, νά μαράνη καί τήν τύχη σου. Σημαντικό τεκμήριο πρός τήν δημιουργία τῆς πίστης αὐτῆς ἀποτελεῖ ἐπίσης καί τό ὁμόηχο ἤ μᾶλλον ἡ παρετυμολογία τῆς λέξης Μαρίνα ἀπό τό ρῆμα μαραίνω. Οἱ λατρευτικοθρησκευτικές ἐθνογραφικές προσεγγίσεις καί ἐφαρμογές μᾶς δίνουν μιά συνοπτική εἰκόνα τῆς δυναμικῆς καί λειτουργίας τοῦ θρησκευτικοῦ πιστεύω τῶν Ρουμελιωτῶν γιά τήν Ἁγία Μαρίνα. Εἶναι δυνατόν νά κατανοηθῆ ἡ θρησκευτική αὐτή ἄσκηση ὡς παράγων τῆς κοινωνικῆς ὀργάνωσης στήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Ὀφείλομε βέβαια νά ἐξετάσωμε τίς διαφορετικές μορφές ἀνάλογα μέ τό κοινωνικό πλαίσιο καί πῶς μετασχηματίζονται μέσα στό χρόνο, ἀλλά αὐτό δέν εἶναι δυνατόν νά γίνη τώρα. Ἐκεῖνο πού μπορεῖ νά τονισθῆ ἰδιαίτερα εἶναι ὅτι ὅλα αὐτά τά τελετουργικά προσεγγίζουν τήν δυναμική τῶν κοινωνικῶν σχέσεων, ἀκόμη δίνουν ἄνοιγμα γιά ἱστορική ἀνάλυση τῶν δεδομένων, τίς νέες τάσεις πού παίρνουν τά δεδομένα: με- 15
ταβολή ἤ ἐνσωμάτωση αὐτῶν σέ ἄλλα συστήματα ἤ ἐξαφάνισή τους. Τά ἐθνογραφικά συστήματα και οἱ ἐπιδράσεις ἀπό τήν κοινωνική μεταβολή, ἀλλαγή κοινωνικῆς μορφολογίας χώρων, ἐξελικτισμός θετικός ἤ ἀρνητικός κλπ. διαφοροποιοῦνται. Ἔχομε ὁπωσδήποτε μιά ἱστορική διαμόρφωση καί μιά προέκταση μέ τίς γιορτές τῆς τοπικῆς αὐτοδιοίκησης, τά σύγχρονα πολιτιστικά φαινόμενα, τά «λαϊκά δρώμενα» τῶν πολιτιστικῶν συλλόγων, σωματείων κλπ., ἄλλοτε θετικά καί ἄλλοτε ἀρνητικά. Ἕνα ἀκούμπισμα ἱστορικῆς ἀνάλυσης γιά τήν Ἁγία Μαρίνα, τῆς λέξης Μαρίνα, πού καλύπτει ἰδιότητές της εἶναι ἡ σύνδεση τοῦ ὀνόματός της μέ τή μαρτυρημένη «μάρη» 4 σύμφωνα μέ τά σχόλια στόν Πίνδαρο (Πινδάρ. ἀπόσπ. 310 (276) (Schroeder): «μάρψει κυρίως χερσί συλλήψεται. μάρη γάρ ἡ χείρ κατά Πίνδαρον, ὅθεν καί εὐμαρές μάρη γάρ αἱ χεῖρες, ἔνθεν καί εὐμαρής». Σημαίνει δηλ. ἡ λέξη τή χεῖρα ἀπό τήν ὁποία ἐτυμολογοῦνται οἱ λέξεις εὐμαρής, εὐμάρεια, εὔνοια περιεχομένη στήν ἰδιότητα τῆς Ἀθηνᾶς καί τό κτῶμαι, ὅπως ἐπιζητεῖται στήν Ἁγία Μαρίνα. Σχέση ἐνυπάρχει καί στό «μάρης» (Μάρης, μέτρον ἐστίν παρά Ποντικοῖς, δύο ὑδριῶν, ἡ δέ ὑδρία αὐτοῖς δένα ξέστων ἐστίν. (Ἐπιφ. Περί μέτρων καί σταθμῶν 24 (Migne PG. 43, 2924). Ὁμοίως καί «μάρις»: «Ἐν δέ τοῖς μέτροις τοῖς τῶν ὑγρῶν εἴη ἄν καί μάρις, Ἀριστοτέλους ἐν τῷ ὀγδόῳ περί ζώων ἱστορίας εἰπόντος «οἴνου πέντε μάρεις». 5 ἔστι δέ ὁ μάρις ἕξ κοτύλαι» //μάρις δ ἑξακότυλον. (Πολυδ. Ὀνομ. 10, 184//4, 168) βλ. καί Πολυαίνου Στρατηγ. 4, 3, 32 Γάλακτος αὐθημερινοῦ δέκα μάριες-μάρις δέ ἐστί δέκα χόες Ἀττικοί καί Ἡσύχιου (s.v.): μάρις ἕξ κοτύλας. καλεῖται δέ ὁμωνύμως καί τό μακρόν πέπερι. Πρόκειται δηλονότι γιά μέτρον μετρήσεως ὑγρῶν, περί τῆς χωρητικότητος τοῦ ὁποίου δέν ὑπάρχει ὁμοφωνία. Ἔχομε δηλαδή στό «μάριν», πού μαρτυρεῖ καί ὁ Ἀριστοτέλης, τήν ἔννοια τῆς παραγωγῆς, τῆς πλησμονῆς. Ἀκόμη καί στό μαρίν τήν σῦν. Κρῆτες, ὅπως ἀποκαλοῦσαν τόν θηλυκό χοῖρο, κατά τόν Ἡσύχιο (s.v.) οἱ Κρῆτες, ὑπόκειται ἡ ἔννοια τῆς γονιμότητος, τῆς παραγωγῆς. Πάντως τό μάρις=σῦς, χοῖρος, φαίνεται συγγενές πρός τά λατινικά mᾶςmaris=ἄρρην, ἀρσενικός, ἀνδρικός καί maritus-a-um=γαμήλιος, ἔγγαμος καί ἔπειτα εὔφορος, γόνιμος, ἐνῶ τό ἐπίθετο ἐσήμαινε καί τό ἀρσενικό ζῶο. Ἐνυπάρχει δηλαδή σέ ὅλα ἡ ἔννοια τῆς γονιμότητος καί τῆς πλησμονῆς. Οἱ πολιτισμικοί ὁρισμοί τῶν ἐννοιῶν πού ἀναδεικνύονται ἀπό τή θρησκευτικολειτουργικότητα τοῦ Ρουμελιώτη γιά τήν Ἁγία Μαρίνα ὁδηγοῦν στήν παραγωγή τῆς γῆς, τή διαφύλαξή της, τήν εὐχαριστήρια τελετουργία, τό πανηγύρι, τόν εὐχετικό κώδικα, ἀναγκαῖο συμπλήρωμα στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Ἀφορᾶ τήν ἐπιτυχῆ γέννα, τήν ὑγεία τῶν νεογνῶν, τῶν παιδιῶν καί ἐν γένει ὅλων τῶν ἀνθρώπων, τήν προστασία τους ἀπό τά κακά πνεύματα, ἀλλά καί τόν ἠθικό, 16
ἀξιακό καί λατρευτικοθρησκευτικό κώδικα πού ἀπαιτεῖται γιά νά ἔχωμε τήν βοήθεια τοῦ θείου, γιά τήν ἐπιβίωση καί συμβίωσή μας, τό πῶς ζῆ ὁ ἄνθρωπος μέσα στό περιβάλλον του καί τά φυσικά φαινόμενα. Ἡ λατρεία τῆς Ἁγίας Μαρίνας εἶναι μιά ἀπό τίς πολλές ἀγροτικοῦ βίου γιορτές. Ἐμφανίζει λατρευτικά συνυφάσματα μέ οἰκονομικά φαινόμενα στήν ἀγροτική δομή καί τήν πρωτογενῆ οἰκονομία. Γιορτή πού ἀσκεῖται στήν κατάλληλη ἐποχή γιά τήν προστασία τῆς παραγωγῆς καί εὐχαριστία πρός τήν Ἁγία κι ἔτσι ἐξασφαλίζει τό ποθητό ἀποτέλεσμα. Ἄλλωστε εἶναι γνωστό ὅτι τίς ἀγροτικές δουλειές συνόδευαν πάντοτε τελετουργίες. Ἡ ἰδεολογία καί τό περιεχόμενο πού ἀποτυπώνεται στά θρησκευτικολατρευτικά δρώμενα τῆς γιορτῆς τῆς Ἁγίας Μαρίνας διαμορφώνουν μικρογραφία τῆς σχέσης ἀνάμεσα στόν ἀγρότη ἄνθρωπο καί στή γῆ, στόν κόσμο. Ἑστιάζεται στήν ἐπιζήτηση τοῦ νά λάβη ἕνα μέρος στόν κόσμο, νά ἔχη παραγωγή τῆς γῆς καί τῶν ζώων, παιδιά, ἀπογόνους, ὑγεία καί βοήθεια ἀπό τό θεῖο ὄχι μόνο γιά τήν ἐπιβίωσή του, ἀλλά καί γιά τήν εὐετηρία καί τήν εὐτυχία του. Ἀπό τήν πολυσήμαντη ἱστορία τῆς λατρείας τοῦ ἀνθρώπου τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας στό καλαντάρι μας τοποθετούμαστε σέ ἐλάχιστα ἤ καλύτερα ἐλαχιστότατα ἀλλά σημαντικά ἐθνογραφικά συστήματα λατρείας καί θρησκευτικῶν δεδομένων. Μπορεῖ νά παρατηρηθῆ ὅτι αὐτά ἐνσωματώνουν μέσα τους κυρίως τή συσσωρευμένη ἐπιδίωξη τοῦ ἀνθρώπου γιά ὑγεία (ἀνθρώπων καί ζώων), εὐετηρία, καλή παραγωγή, πλησμονή κ.ὅ., γιά μορφές δεδομένων πού ἐπιφέρουν διαδικασίες πού ὀργανώνονται μορφολογικά σ αὐτοῦ τοῦ τύπου τά στοιχεῖα. Γι αὐτό ἀναφερόμαστε, ἐπικαλούμαστε καί τελοῦμε διάφορες λατρευτικές πράξεις στούς Ἁγίους, τό Θεό, τήν Παναγία, τό Χριστό. Τελοῦμε λατρευτικά νόμιμα στίς θεομητορικές καί θεοπατορικές γιορτές, τίς ἀρχές τοῦ ἔτους ἤ τροπῶν τοῦ ἡλίου κλπ. Μέσα στό πλαίσιο αὐτό τῆς θρησκευτικολατρευτικῆς σχέσης ἀνθρώπου καί θείου, διεισδύοντας καί σ ὅλο τό ἐτήσιο θρησκευτικό πάνθεο ἔχομε τήν ἐντύπωση ὅτι δέν περιλαμβάνεται ἅγιος γιά τά καιρικά φαινόμενα. Τοῦτο εἶναι λάθος. Δέν μποροῦσε ὁ ἄνθρωπος στήν ὀργάνωση τῶν σχημάτων τοῦ βίου του νά μή συγκροτήση, διαμορφώση καί ἀναπτύξη τό λατρευτικοθρησκευτικό του γίγνεσθαι σχετικά μέ τό θεῖο καί τά καιρικά φαινόμενα, θέμα καίριο γιά τή ζωή του, ἕνα θέμα πού ἐμφανίζει ρευστότητα καί στή μορφή καί τή δομή καί ἐξαρτᾶται ἀποκλειστικά ἀπό τό θεῖο. Ὅλο αὐτό τό πλέγμα, τό πολύ πυκνό ἔχει ἀνατεθῆ στόν Ἅγιό μας, τόν Προφήτη Ἠλία. Μιά δυναμική σχέση προνοιακοῦ πλουραλισμοῦ, προβληματισμοῦ καί πολλῶν δεδομένων μεταξύ ἀνθρώπου καί θείου. Αὐτός ρυθμίζει ὁλοκληρωτικά τά θέματα αὐτά καί σ αὐτό βασίζονται ὅλες οἱ ἐλπίδες τοῦ ἀνθρώπου. 17
Ἀνάλυση τῶν παραγόντων διαμόρφωσης τῶν διαδικασιῶν αὐτῶν καί τῆς τοποθέτησης τοῦ Ἁγίου μας σχεδόν στό μέσον τοῦ ἔτους δέν θά γίνη. Θά ἔρθουμε ὅμως σέ προσεγγίσεις τοῦ πῶς ἀντιμετωπίζονται τά φαινόμενα, στή δυναμική τους καί στίς διεργασίες πού ἀφοροῦν τό θεῖο καί τόν ἄνθρωπο, τό σκέπτεσθαι τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Ρουμελιώτης πιστεύει καί λατρεύει τόν Ἅη Λιά πού τοῦ φτειάχνει τό ἐκκλησάκι του ἤ τήν ἐκκλησία του στά ψηλώματα, ὅπως ἄλλωστε φτειάχνονται ψηλά σ ὅλο τόν Ἑλλαδικό χῶρο, καί τόν παρακαλάει γιά βροχή γιά νά βλαστήση τό χῶμα, ἡ γῆ. Μπουμπουνίζ κι ἀστράφτ οὑ Ἅη Λιᾶς. Μάλιστα «ἅμα ἀστράφτ, λέμι: ὅτι οὑ Θιός κι οὑ Ἅη Λιᾶς ρίχνει κεῖ πού χορεύουν οἱ Σαϊτάνηδες» (αἰτωλία). Ὅταν μπουμπουνίζ, σέρν οὑ Θιός κι οὑ Ἅη Λιᾶς τά κασόνια στούν οὐρανό (ευρυτανία). Ἅμα ἔχ γιρό μπουμπουνητό, λέμι κι αὐτό, οὑ Ἅη Λιᾶς ἔχ τ ἄλογά τ κι τρέχ νι σέρνουντας τ ἁμάξι τ γιά νά πιτύχ τού δαίμουνα, νά τ ρίξ τ ἀστρουπιλέκ, τούν κιραυνό (καστανιά εὐρυτανίας). Ἅμα βρουντάει κι μπουμπουνίζ πολύ, λέμι οὑ Θιός καλλιγών τ ἄλουγά τ κι οὑ Ἅη Λιᾶς σέρν τήν ἅμαξα νά κυνηγήσ κι νά διώξ τούν ἔξου ἀπού δῶ (Ἀράχοβα). Ἄλλ λένι: ἅμα μπουμπουνίζ, χτυπᾶνι τά πέταλα ἀπ τ ἄλουγα τ Ἅη Λιᾶ ἤ οὑ Ἅη Λιᾶς ἤ οὑ Θιός καλλ βών τ ἄλουγά τ. (εὐρυτανία). Ἅμα βρέχ πουλύ, λέμι οὑ Θιός κι οὑ Ἅη Λιᾶς ρίχν (τ βρουχή), μέ τού διρμάτ (Ἀράχοβα) ἤ μί τ ἀσκί ἤ μί τού τουλούμ (καστανιά εὐρυτανίας). Ἅμα ἀστράφτ κί βρουντάει, λέμι ἀστραπουβουλάει. Τ ἀστραπόβουλου εἶνι φυλαχτό (αἰτωλία). Ἅμα πᾶς κι ψάξ ς ἰκεῖ πού πέφτ, βλέπ ς μαῦρο γύρα γιατί ἔσβησι ἡ φουτιά, καί τρυπίτσα στού χῶμα, στή μέσ ἀπ τού μαύρου, τού βρίσκ ς κι τού παίρν ς. Ἄλλ λένι ὅτ εἶνι σά μπαλίτσα, σιδερένιο βόλ, ἀλλ σάν πιτρούλα. Ἅμα ἀστραπουβουλάει, λέμι ὁ Θιός κυλάει τά βαένια τ μί τούν Ἅη Λιᾶ. Ἀκόμη «Λέμι οἱ Ἁηλιάδις χτίζουντι οὕλου στ ς ράχιες, γιατί λέμι πώς οὑ Ἅη Λιᾶς εἶνι τους κι τώρα κι φαίνιτι οὕλου στ ς ράχις» (αἰτωλία). Λέμι ὅπού νι Ἅη Γιάνν ς κι νιρό, κι ὅπ Ἅη Λιᾶς κι ράχ. Στού χουργιό μας τ Ἅη Λιῶς κάναμι παγγύρ (πανηγύρι) στούν Ἅη Λιᾶ πού νι στού ψηλότιρου μέρους τ χουργιοῦ. Ἰκεῖ ἔχουμι τ ν ἰκκλησιά τ Ἅη Λιᾶ. Μιτά τ λειτουργία βγαίναμι ὄξου, εἴχαμι καφινείου, ψητά κι ὄργανα, τρώγαμι, πίναμι κι χουρεύαμι οὕλ τήν ἡμέρα. Πουλλοί ἔφιρναν τά θ κά τ ς τά φαγητά, ἔστρωναν μαντανίες, χιράμια κι κουριλοῦδις μέσα στ ς λάκκις, πού χαμι θιρίσ τού στάρ, κι ἀπού κάτ ἀπ τά ἔλατα κάθουνταν κι ἔτρωγαν κ ἔπιναν, οἱ γέρ κι τά π διά κι ὅσ δέ χόρεβαν. Τούν Ἅη Λιᾶ τούν ἔχτ σαν στήν κουρφή, ψηλά γιατί ἰλεῖ ψηλά χτίζ νι τ ν ἰκκλησιά τ Ἅη Λιᾶ πού τανι ναυτικός κ ἀπογουητεύκι, κουράστηκι ἀπ τ θάλασσα κ εἶπι: Θά πάου νά ζήσου ἰκεῖ π δέν ξέρ νι ἀπού θάλασσα. Πῆρι λοιπόν 18
ἕνα κουπί στούν ὤμου τ κι ξικίν σι. Ὅποιουν ηὕρισκι στού δρόμου τούν ρώταγι: Τί εἶν αὐτό; Κουπί τό λιγαν. Ἔφυβγι. Ὥσπου βρῆκι βουσκούς π τοῦ πανι: Εἶνι ξύλου. Τότι ἰκεῖ ἀπάν ἔχτισι τού σπίτι τ. Γι αὐτό κ ἰμεῖς χτίζουμι ψηλά τ ς ἰκκλησιές τ Ἅη Λιᾶ. Οὑ Ἅη Λιᾶς εἶνι γιά τ βρουχή, ἔτσ τούν ἔχουμι ἰμεῖς. Πρίν ἀπού πουλλά χρόνια, καμνιά ἱβδουμινταριά χρόνια πιρίπου, εἶχι γίν μιγάλ ξηρασία στ ν πιριουχή μας. Γιά πουλλούς μῆνις δέν ἔβριξι καθόλου κι ξιράθ κανι οὕλα τά χουράφια, καλαμπόκια, φασ λές, οὕλα, κι οἱ ἄνθρωπ ἦταν ἀπιλπισμέν. Τότι οὑ παπάς τοῦ χουργιοῦ, οὑ παπα-χρῆστος, πού ἦταν ἁπλός, ἤξιρι λίγα γράμματα, ἀλλά ἤτανι ἅγιους ἄνθρουπους, εἶπι τ ν Κυριακή στ ν ἰκκλησιά, στούν Ἅη Νικόλα: Αὐτήν τ ν ἱβδουμάδα νά νηστέψουμι οὕλ κί νά πᾶμι στούν Ἅη Λιᾶ νά κάνουμι δέησ νά βρέξ οὑ Θιός. Θά ρθῆτι μόνο ὅσ νηστέψιτι, κανένας ἄλλους. Κι ἔτσ κάνανι. Πήγανι στούν Ἅη Λιᾶ, γουνάτισαν κ ἔκαναν τ δέησ οὑ παπᾶς κι ὅσοι εἴχανι νηστέψ. Λίγου πρίν νά τιλειώσ οὑ παπᾶς τού διάβασμα ἄρχισι νά βρέχ. Κ ἔβριχι συνέχεια ἥσυχ, σιγανή κι πουτιστική βρουχή σ οὕλ τ ν πιριουχή κι ὅλ ὅσ πήγανι στούν Ἅη Λιᾶ ἰκείν τ ν ἡμέρα γύρισαν μουσκίδ στού Εἰκόνα μέ σκηνές ἀπό τό βίο τοῦ Προφήτη Ἠλία (1795). Σκευοφυλάκιο Μονῆς Παναγίας Προυσιώτισσας. (Ἀπό τό βιβλίο τῆς Εἰρ. Πιπερίγκου-Κυριαζῆ «Παναγία Προυσιώτισσα») σπίτι τ ς. Τόσου ἅγιους ἦταν οὑ παπᾶς ἀλλά κ οἱ ἄνθρωπ τότι ἤτανι ἁπλοί κί πιστοί. Σήμιρα ἔχ χαλάσ οὑ κόσμους, πολλοί ἔγιναν ἄπιστ, πιστεύνι μοναχά στά λιφτά, στού Μαμμουνά κι γι αὐτό κι δέν πᾶμε καλά (καστανιά προυσοῦ). Τ Ἅη Λιᾶ πᾶμι στήν ἰκκλησιά, στό ξωκκλήσι κλπ. τ Ἅη Λιᾶ πού νι στήν κουρφή τοῦ βουνοῦ. Μόλις ἀπολάει ἡ ἰκκλησιά, βγαίνουμι στ ν ἄκρ π ἀρχινάει ἀπότομους βράχους. Τότε παίρνουμι χαλίκια, πιτροῦλις κί τά ρίχνουμι κάτ ἀπού τού βράχου κί λέμι: Ὅσα χαλίκια ρίχνου, τόσα χρόνια νά ζήσου. Μιτρᾶμι ἀπού πόσο χρουνῶν εἴμαστι (Ἅη Βλάσης αἰτωλοακαρνανίας). 19
Τούν Ἅη Λιᾶ τούν ἔχουμι οὕλ μας ἰδῶ στ ς θ κοί μας τ ς τόπ γιά τή βρουχή, γιατί ἅμα δέν βρέχ, πῶς θά χουμι νά φᾶμι, πῶς θά γίνει ἡ σουδειά μας; Αὐτόν παρακαλᾶμι, ἅμα ἔχ πουλύ κιρό νά βρέξ, φτειάχνουμι λιτανεία κί γυρνᾶμι τ ς εἰκόνις τ ὁλοῦθι κί βρέχ. Ἀλλ ἔχουμι κί τάξιμου κί φέρνουμι καλούδια κί τά μοιράζουμι στούν κόσμου. Πουλύ παλιά σφάζαν κι ὅλας. Εἶνι καλό, φυλάει τούν τόπου ἀπ τήν καταστροφή. Σκέψου ἅμα δέν βρέχ. Ἔχουμ ἀκουστά ὅτι, ὅπους ἔλιγαν οἱ παλιοί μας, ὅτι τ Ἅη Λιᾶ ἀνοίγ οὑ οὐρανός τά μισάνυχτα κί βλέπ ς οὕλα, τούν Ἅη Λιᾶ, τού Θιό, τού ἅρμα τ, οὑραῖα χρώματα, ἥλιου π ἀστράφτ, τ ς ἀγγέλ. Λέγαν ὅτι, ἅμα ἔχ ς πίστη, τού βλέπ ς τού ὅραμα κί ἅμα ζητήσ ς κάτ, στού δίν τοῦ Ἅη Λιᾶ. Αὐτό τού βλέπ ς στή στιγμή (καστανιά εὐρυτανίας). Τ Ἅη Λιᾶ τηρᾶμι τί κιρό ἔχ κι λέγαν οἱ παλιοί μας ἅμα εἶχι σύγνεφα, ἄν θά χουμι βαρυχειμωνιά γιά θά ναι μαλακός οὑ χειμώνας (εὐρυτανία). Τά ἐθνογραφικά θέματα πού χουν καταγραφῆ εἶναι κεντρικῆς σημασίας καί ἀνατρέχουν στήν ἀγροτικοῦ τύπου κοινωνία καί πρωτογενῆ οἰκονομία. Ἀπεικονίζουν τόν τρόπο ζωῆς τόν ρουμελιώτικο ἤ καλύτερα ἑλληνικό θά πρέπει νά λεχθῆ, ὅταν οἱ κάτοικοι τῆς χώρας μας ἦταν ἀγρότες μέ ἰδιοκτησία ὅμως χωράφια, ζῶα καί ὑποστατικά, πού ἔπρεπε νά ζοῦν ἀπό τά προϊόντα τῆς γῆς τους, τῆς ζωῆς μας (δημητριακά, ὄσπρια, φροῦτα καί τά ζῶα τους). Ὅταν εἴχαμε ἀγροτική ζωή (ποιμενική, γεωργική), ὅταν τ ἀστέρια, τά σύννεφα ἦταν τά σημάδια γιά τίς διάφορες δραστηριότητες κατά τίς διάφορες ἐποχές τοῦ χρόνου, ὁ ἥλιος, ἡ βροχή ἦταν ἡ ζωή μας. Ὁ ἀγρότης βλέπει τήν ὑψηλή βουνοκορφή καί τά σύννεφα, τόν ἥλιο, τό φεγγάρι, τ ἀστέρια καί ξέρει τά σημάδια τοῦ καιροῦ. Ἄν κρύβεται ἀπό σύννεφα ἡ βουνοκορφή μας, θά βρέξη καί πάνω στήν κορφή εἶναι ὁ Ἅη Λιᾶς, πού τό ρυθμίζει. Τά θέματά μας στό χωνευτήρι τῆς ἔρευνας ταξινομοῦνται σέ δύο κύκλους, πού συνεχῶς γυρίζουν στήν ἴδια τροχιά μέ στοιχεῖα πού ἐκφεύγουν ἀπό τά διαρκῆ γυρίσματα τῶν κύκλων καί ἄλλα πού διαφοροποιοῦνται. Στούς δύο κύκλους πού εἶναι ἐπάλληλοι καταγράφονται τά ἑξῆς: 1) Ἡ φύση, τά φυσικά φαινόμενα καί ὁ ἄνθρωπος, 2) Ὁ προστάτης ἅγιος. Ἡ παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἁγίου καί τῶν καιρικῶν φαινομένων. Ἔκφραση καί θεώρηση αὐτῶν. Στόν πρῶτο 1) κύκλο ἔχομε: Τό μπουμπουνητό, τίς βροντές τό ἀστραπουβουλάει κί τού ἀστραπόβουλου, ἀστραπή, κεραυνό, ἀστροπιλέκ φωτιά, ὁ Θεός κι ὁ Ἅη Λιᾶς σέρν τά κασόνια ἤ κυλᾶνι τά βαένια. Τ Ἅη Λιᾶ τ ἄλογα χτυποῦν τά πέταλα ἤ ὅτι τά καλλιγώνουν καί τρέχουν σέρνοντας τήν ἅμαξα γιά νά φτάσουν καί νά χτυπήσουν τό διάβολο 20
μέ τόν κεραυνό, τό ἀστροπελέκι, τού ἀστραπόβουλου πού εἶνι φυλαχτό. Στήν βροχή λέγεται ὅτι ὁ Θεός καί ὁ Ἅη Λιᾶς ρίχνει μέ τό «δερμάτ», ρίχνει μέ τό ἀσκί ἤ τό τουλούμι. Στόν δεύτερο 2) κύκλο ἔχομε: Τή λατρεία τοῦ Προφήτη Ἠλία, θέση, τόπος καί περιεχόμενο, α) Στά ψηλώματα, β) Γιά τήν βροχή, ὅταν ὑπάρξη ξηρασία. Στό α) ἔχομε τό γιατί, τό αἴτιο: 1α) Διηγήσεις γιά τόν ναυτικό, 1β) Ὁ Ἅη Λιᾶς βρίσκεται καί τώρα στίς ράχες. 2α) Ἔφορος ὁ Προφήτης Ἠλίας τῆς βροχῆς, τῆς βροντῆς, τῆς ἀστραπῆς, τοῦ κεραυνοῦ. Ψηλά, γιατί εἶναι γι αὐτό, γιά τόν καιρό, 2β) Τύπος λατρείας, λειτουργία, λιβάνι, παλιότερα σφαχτό. γ) Ἄλλα νόμιμα: 1γ) Ἡ ρίψη χαλικιῶν ἀπό ἀπότομο βράχο, 2γ) Τό ἄνοιγμα τοῦ οὐρανοῦ, 3γ) Προβλέψεις καιροῦ. Ἐρχόμαστε στήν προσέγγιση μερικῶν θρησκευτικῶν λατρευτικῶν συστημάτων. Ἱστορική ἀναδρομή στή δημιουργία, τή διάρθρωση, τόν προβληματισμό σχημάτων πρόσληψης μορφῶν τοῦ ἐθνογραφικοῦ συστήματος μέ κεντρικό πυρῆνα: ἅρμα, διάβολος, δράκος, πού ἀνατρέχει στά πολύ παλιά χρόνια. Ἀναφέρεται στήν Παλαιά Διαθήκη ὅτι: α) Στήν ἔρημο πέραν τοῦ Ἰορδάνη κοντά στήν Ἱεριχώ: Καί ἰδού ἅρμα πυρός καί ἵπποι πυρός καί διέστειλαν ἀνά μέσον ἀμφοτέρων, καί ἀνελήφθη Ἠλιού ἐν συσσεισμῷ ὡς εἰς τόν οὐρανόν (Βασιλ. Δ, Β 11). β) Ἐπί τοῦ ὄρους Κάρμηλος μετά προσευχή τοῦ Προφήτου Ἠλία: Καί ἔπεσε πῦρ παρά Κυρίου ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καί κατέφαγε τά ὁλοκαυτώματα καί τάς σχίδακας καί τό ὕδωρ τό ἐν τῇ θαλάσσῃ καί τούς λίθους καί τόν χοῦν ἐξέλειξε τό πῦρ (Βασιλ. Γ, ΙΗ 38). γ) Καί ἀνέστη Ἠλίας προφήτης ὡς πῦρ, καί ὁ λόγος αὐτοῦ ὡς λαμπάς ἐκαίετο ὅς ἐπήγαγεν ἐπ αὐτούς λιμόν καί τῷ ζήλῳ αὐτοῦ ὠλιγοποίησεν αὐτούς ἐν λόγῳ Κυρίου ἀνέσχεν οὐρανόν, κατήγαγεν οὕτως τρίς πῦρ, ὡς ἐδοξάσθης, Ἠλία, ἐν τοῖς θαυμασίοις σου καί τίς ὅμοιός σοι καυχᾶσθαι; ὁ ἐγείρας νεκρόν ἐκ θανάτου καί ἐξ ἅδου ἐν λόγῳ Ὑψίστου ὁ καταγαγών βασιλεῖς εἰς ἀπώλειαν ὁ ἀκούων ἐν Σινᾷ ἐλεγμόν καί ἐν Χωρήβ κρίματα ἐκδικήσεως (Σειράχ ΜΗ 1-7). Στούς ἀρχαίους συγγραφεῖς διαβάζομε: Namque Diespiter, igni corusco nubila dividens plerumque, per purum tonantes egit equos volucremque currum, quo bruta tellus et vaga flumina, quo styx et invisi horrida Taenari sedes Atlannteusqua finis 21
concutitur. Διότι ὁ Ζεύς, πού μέ τή φωτιά τό πλεῖστον διασχίζει τά σύννεφα ἀστραφτερή, ἀπό αἰθρία μέσα ὡδήγησε τά βροντερἀ ἄλογα καί τό ἅρμα τό φτερωτό, ἡ ἀκίνητη ἡ γῆ μέ τό ὁποῖο κ οἱ πλάνητες οἱ ποταμοί, μέ τό ὁποῖο ἡ Στύγα κ ἡ ἕδρα ἡ φρικιαστική τοῦ μισητοῦ Ταινάρου κ ἡ ἐσχατιά ἡ Ἀτλαντική τραντάζεται (μαζί του) ( Ὁράτ. Ὠδές Ι 34, 5-12) Pinxit (sc. Apelles) et Alexandrum Magnum fulmen tenentem in templo Ephesiae Dianae viginti talentis auri... pinxit et quae pingi non possunt, tonitrua, fulgetra fulguraque, Brontem, Astrapen et Ceraunoboliam appellant. Ζωγράφισε (δηλ. ὁ Ἀπελλῆς) στό ναό τῆς Ἐφεσίας Ἀρτέμιδος ἀντί ἀμοιβῆς εἴκοσι ταλάντων χρυσοῦ καί τόν Μέγα Ἀλέξανδρο νά κρατάη τόν κεραυνό Ζωγράφισε καί πράγματα πού δέν μποροῦν νά ζωγραφιστοῦν, κεραυνούς, ἀστραπές, βροντές καί κεραυνοβόλια. (Plin. H.N. 35, 36, 92 96). Στούς Βυζαντινούς: «Τόν ἥλιον καί τήν σελήνην ἐφίππους εἶναί φησιν (Μωάμεθ) oὐκ εἰδώς ὁ ἄθλιος, ὡς ἄψυχα ταῦτα ὄντα, ἱππεύειν οὐ δύνανται. Πῶς δέ καί ἵπποι, σακρίον φθαρτόν περικείμενοι, ὄχημα πυρός εἶναι ὑποστήσονται; Οἱ δέ κατά τόν Ἠλίαν ἔμπυροι ἵπποι οὐ φύσιν, ἀλλά σχῆμα μόνο ἵππων περιέκειντο» (Migne, P.G. τόμ. 140, σ. 116 (Νικήτα Χωνιάτη Περί τῆς τῶν Ἀγαρηνῶν θρησκείας). Στήν Ἀποκάλυψη τῆς ὁσίας Ἀναστασίας καταγράφεται ὅτι στά οὐράνια στό μέσο τῶν Χερουβίμ καί τῶν πολυομμάτων Σεραφίμ ὑπάρχει τροχός οὗ τό εἶδος πλῆρες ὀφθαλμῶν, ἐν μέσῳ δέ αὐτῶν πῦρ καί ἔμπροσθεν αὐτοῦ εἶδος ἀνθρώπου «καί λέγει ὁ ἄγγελος οὗτός ἐστιν ὁ τροχός τό ἅρμα τοῦ ἡλίου καί ὁ ἀνθρωπός ἐστιν Ἠλίας ὁ προφήτης» (Ἀποκάλυψ. σ. 7). Τά πλέγματα των λαϊκῶν δοξασιῶν γιά τήν ἀστραπή, πού τήν λένε καί φωτιά, τό ἀστροπελέκι κλπ. παρουσιάζονται ἔντονα, ὅπως καί οἱ ἐννοιολογικές διαφοροποιήσεις τους, ἀφοῦ δημιουργήθηκε καί κυκλοῦται μεταξύ τῶν πληθυσμιακῶν μονάδων κατάρα: Ἀστρουπιλέκ κί φουτιά νά σί κάψ. Βεβαίως ἐπισυνέβησαν ἐννοιολογικές διαφοροποιήσεις ἀλλά οἱ βασικές ἀντιλήψεις ἀκολουθοῦν τήν ἴδια τροχιά ἀπό τά παλιά χρόνια καί λειτουργοῦσαν καί διατυπώνονταν περίπου ὁμοίως ἀπό τούς Ἕλληνες καί τούς Ρωμαίους: Γείνατο (sc. Γαῖα) δ αὖ Κύκλωπας ὑπέρβιον ἦτορ ἔχοντας Βρόντην τε Στερόπην τε καί Ἄργην ὀβριμόθυμον, οἵ Ζηνί βροντήν τ ἔδοσαν τεῦξάν τε κεραυνόν (Ἡσιόδ. Θεογ. 139-141). 22
Παρόμοια εἴδαμε παραπάνω νά ἀναφέρη ὁ Πλίνιος. Ἀλλά γιά τό θέμα αὐτό θά ἐπανέλθωμε. Ὁ Ἅη Λιᾶς, ἔφορος τῆς βροχῆς, τῆς εὐλογίας του γιά τήν παραγωγή τῆς γῆς, γιά τό διαβιοῦν καί ζῆν καί γιά ὅλα τά καιρικά φαινόμενα πού ἡ τοποθέτηση τῆς γιορτῆς του εἶναι στίς 20 Ἰουλίου, κι ἀστράφτει, κυνηγάει τό δράκοντα, τό σατανᾶ, ἐκτός ἀπό τήν ἡμέρα τῆς γιορτῆς του συνδέεται στό ρουμελιώτικο χῶρο μέ τελετουργικό καί νόμιμο πού γινόταν καί Πρωτομαγιά γιά νά ἔχωμε βροχή καί κατά συνέπεια καλή γεωργική παραγωγή. Πρόκειται γιά τό νόμιμο τῆς Πιπεριᾶς κλπ. πού προσεγγίσαμε στά δρώμενα τῆς Πρωτομαγιᾶς, ὅπου ἀναφέρεται: «Πιπεριά γλυκειά ροϊδιά γρήγορα στόν Ἅη Λιᾶ κι ὁ Ἅη Λιᾶς στόν οὐρανό γιά νά βρέξ ὁ Θιός νερό» Βέβαια λιτανεῖες καί ἐπικλήσεις κάνουμε ὅποτε δέ βρέχει καί ὑπάρχουν μέχρι σήμερα ἐπικλήσεις καί λιτανεῖες στόν Ἅη Λιᾶ γιά βροχή μέ πολλά παραδείγματα. Ἡ τοποθέτηση τῆς γιορτῆς του στίς 20 Ἰουλίου, τοῦ κατ ἐξοχήν ζεστοῦ μήνα μέ τόν καυτερό ἥλιο πρέπει νά ἀναζητηθῆ στόν ἴδιο λόγο τῆς ξηρασίας καί τῆς δροσιᾶς πού δίνει ἡ βροχή καί συνδέεται μέ τίμημα εὐχαριστίας καί καλῆς ὑγείας πού δέν θά ἐξετασθοῦν τώρα. Σημειώνουμε ἀκόμη ὅτι τό φαινόμενο τῆς βροχῆς ἐξηγεῖ ἡ Ἀποκάλυψη ὡς ἑξῆς: Ὅποτε θέλει ὁ Θεός νά βρέξη, ἀνοίγει τίς πῦλες του καί κατεβαίνει ἡ βροχή, τόν δέ τρόπον καί τίς πῦλες κρατεῖ ὁ Ἅγιος Ἠλίας (Ἀποκ. Ἀναστ. σ. 10-11). Ὁ Ἀμβροσιανός κώδικας (16ος αἰ.) ἀναφέρει ὅτι τίς «κρατεῖ ὁ ἥλιος καί ὁ Ἅγιος Ἠλίας». Ὁ Ἅη Λιᾶς κατοικει, ὅπως σημειώθηκε, στά ψηλώματα, ἐκεῖ εἶναι τό σπίτι του, ἐκεῖ εἶναι τά ξωκκλήσια του καί οἱ ἐκκλησίες του. Ὅπως εἶναι γνωστό καί ὁ Δίας-Ζεύς λατρευόταν σέ ψηλούς τόπους καί γι αὐτό ὀνομάζονταν ὕψιστος, ὕπατος κλπ. Σέ ὑψηλά μέρη λατρευόταν καί ὁ θεός τῶν Ἑβραίων καί τῶν Περσῶν. Ὁ Κέλσος ταύτιζε τόν Σαβαώθ τῶν Ἑβραίων μέ τό Δία, τόν Ἄμμωνα κλπ.: Νομίζουσι γάρ φησί, Διΐ ἐπί τά ὑψηλότατα τῶν ὀρέων ἀναβαίνοντες θυσίας ἕρδειν, τόν κύκλον πάντα τοῦ οὐρανοῦ Δία καλέοντες. οὐδέν οὖν οἶμαι διαφέρειν Δία Ὕψιστον καλεῖν, ἤ Ζῆνα, ἤ Ἀδωναῖον, ἤ Σαβαώθ, ἤ Ἀμμοῦν (ὡς Αἰγύπτιοι) ἤ Παπαῖον (ὡς Σκῦθαι). (Ὠριγ. Κατά Κέλσου, 5, 43, (σ. 259). Ἡ παλαιότατη τοῦ Δία λατρεία ἦταν λατρεία τῆς φύσης, ἦταν ὁ Θεός τῶν μετεωρολογικῶν φυσικῶν φαινομένων, ὅπως ὁ Ἅη Λιᾶς καί ἑπομένως ἔχομε τή σύνδεση μέ τή βροχή, ἀλλά καί μέ τόν ἥλιο. Ξέρουμε καί ὑπενθυμίζουμε ὅτι στήν ἀρχαιότητα οἱ πρόγονοί μας ἀνέβαιναν 23