Η τέχνη ως πηγή υφολογικών και µορφολογικών καινοτοµιών Οι καλλιτεχνικές πρωτοπορίες στον 20ο αιώνα αµφισβήτησαν παραδοσιακές αξίες, καλλιτεχνικές συµβάσεις και συστήµατα αναπαράστασης. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες επιδιώκουν να καθυστερήσουν την κατανόηση και την ανάγνωση από την πλευρά των θεατών, ώστε να ανανεώσουν την αντίληψη των τελευταίων για τον κόσµο, να παρατείνουν την απόλαυσή τους και να τους προκαλέσουν διανοητικά (Walker, J. (2010). Η τέχνη στην εποχή των µέσων µαζικής επικοινωνίας, µτφρ. Χάιδω Παπαβασιλείου, Πένυ Φυλακτάκη. Θεσσαλονίκη: University Press, σσ. 122-123) Αφαίρεση Συχνά επιλέγονται και άλλοι όροι, όπως µη παραστατική, ανεικονική, άµορφη, µη περιγραφική, µη συγκεκριµένη κ.α. Αρκετοί µελετητές προτιµούν τον χαρακτηρισµό ανεικονική ζωγραφική, γιατί η τέχνη έκανε, κάνει και θα κάνει πάντοτε αφαίρεση. Υποστηρίζουν ότι ακόµη και η ακαδηµαϊκή ζωγραφική δεν αποδίδει φωτογραφικά το αντικείµενο, αλλά κατά κάποιο τρόπο συνοψίζει, εξαίρει και προβάλλει ορισµένα στοιχεία του, ενώ άλλα δεν θίγονται καθόλου. Ο Φατούρος χαρακτηρίζει τον όρο άµορφη τέχνη ατυχή και άστοχο, καθώς δεν περιλαµβάνει τις γεωµετρικές φόρµες της σηµερινής τέχνης, ενώ η έλλειψη της παράστασης θεµάτων του συνηθισµένου οπτικού πεδίου, ακόµη και η έλλειψη των φανερών γεωµετρικών σχηµάτων δεν συνιστά α-µορφική κατάσταση, αλλά µια διαφορετική- µορφική κατάσταση. Ο Picasso πιστεύει ότι δεν υπάρχει αφηρηµένη τέχνη, πάντοτε κάποιος αρχίζει από κάτι. Ο Doesburg αναφέρει ότι η ζωγραφική δεν είναι αφηρηµένη, γιατί τίποτε δεν είναι πιο συγκεκριµένο, πιο πραγµατικό από µία γραµµή, ένα χρώµα, µία επιφάνεια. Το έργο τέχνης, εφόσον είναι έργο τέχνης, δεν είναι ποτέ αφηρηµένο, αλλά συγκεκριµένο (Χαραλαµπίδης, 1990, σ.175). Μετά τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο τα έργα του Kandinsky θα αποκτήσουν µεγάλη επιρροή. Η αφαίρεση στον Kandinsky δεν επιτυγχάνεται µέσα από απλοποιήσεις ή σχηµατοποιήσεις της οπτικής πραγµατικότητας, αλλά µε την απελευθέρωση των συγκινησιακών ιδιοτήτων των χρωµάτων και των σχηµάτων που απαρτίζουν τις φόρµες. Το 1912 µε τον ραγιανισµό (απόλυτα αφηρηµένο κίνηµα που παρουσιάζει συγγένειες µε τον κυβισµό, ενώ ταυτόχρονα δέχεται επιδράσεις από τον φουτουρισµό) δηµιουργούνται τα πρώτα αφηρηµένα έργα στη Ρωσία -υπήρξε ακαριαία η µετάβαση στην καθαρή αφαίρεση- και ο Malevich µε τον σουπρεµατισµό οδηγεί την κυβιστική γεωµετρία στην καθαρή αφαίρεση.
Ο Mondrian οραµατίζεται την εικαστική έκφραση µιας παγκόσµιας αλήθειας, µέσα από τη δυναµική ισορροπία της κατακόρυφης και οριζόντιας γραµµικής δοµής και των βασικών χρωµάτων. Κύριος εκφραστής του De Stijl στην Ολλανδία. Με τον Νεοπλαστικισµό προχωρά στην απελευθέρωση της ζωγραφικής, τόσο από το αντικείµενο όσο και από την ψευδαίσθηση του τρισδιάστατου βάθους, ανάγοντας τη γεωµετρική αφαίρεση σε απόλυτη αξία. Διάσπαση των ορίων µεταξύ καλλιτεχνικής και εµπορικής παραγωγής: Η αντίδραση της ποπ αρτ στη µαζική κουλτούρα, αν τη δούµε συνολικά, αναφέρει ο John Walker (Walker, J. (2010), Η τέχνη στην εποχή των µέσων µαζικής επικοινωνίας. Θεσσαλονίκη: University Press., σ.69) αποτελεί παράδειγµα ανάµικτης στάσης, υπάρχουν περιπτώσεις που εκθειάζουν τα καταναλωτικά προιόντα και τους αστέρες των µέσων µαζικής επικοινωνίας, ενώ άλλες τηρούν κριτική, αναλυτική στάση. Ο όρος ποπ αρτ εµπερικλείει ευρύ φάσµα ζωγραφικών έργων, γλυπτών, χαρακτικών και κολάζ από επαγγελµατίες καλλιτέχνες που χρησιµοποίησαν υλικά της δηµοφιλούς κουλτούρας και των µαζικών µέσων επικοινωνίας ως πηγές εικονογραφίας, τεχνικής και αναπαραστατικών συµβάσεων. Ο Marchel Duchamp (Fountain, 1917) και ο Andy Warhol, 1962 (Campbell s Soup Cans) και ο Andy Warhol, Self portait, 1986 (ενδεικτικά) http://www.tate.org.uk/art/ artworks/warhol-selfportrait-t07146 Αργότερα παραστάσεις και happenings καλλιτεχνών, όπως ο συνθέτης John Cage, εικαστικοί, δηµιουργοί βίντεο και δηµιουργοί εγκαταστάσεων, όπως οι Robert Rauschenberg, Nam June Paik and Yoko Ono, αρνήθηκαν την αντίληψη του έργου τέχνης ως ενός συµπαγούς φυσικού αντικειµένου στο χώρο. H τέχνη είχε προσκαλέσει σε διανοητική περισυλλογή, ειδικά σχετικά µε την ίδια της την φύση, είτε αυτή η περισυλλογή ήταν στην µορφή της τέχνης σε έναν αυτοαναφορικό και παραδειγµατικό ρόλο, ή στην µορφή µιας πραγµατικής φιλοσοφίας. Happenings - Performance Happenings: πρωτοξεκίνησαν τη δεκαετία του 60, βασικοί εκφραστές ήταν οι Ντανταιστές και οι Φλούξους. Χαρακτηριστικό είναι η εφήµερη φύση τους. Η performance στοχεύει στην ανάδειξη κοινωνικών ζητηµάτων ελαχιστοποιώντας τα όρια µεταξύ καθηµερινότητας και τέχνης.
Εστιάζει στο σώµα, τη στιγµή και την ιδέα και οι καλλιτέχνες δεν εµµένουν στον υλικό χαρακτήρα της τέχνης. Είναι µία παρεµβατική µορφή τέχνης, καθώς η φύση της είναι απροσδιόριστη, στοχεύει στη δηµιουργία διαλόγου στον δηµόσιο κοινωνικό χώρο, πυροδοτώντας νέες καταστάσεις και ανατροπές. Η τέχνη σε δηµόσιο χώρο βοηθάει στη δηµιουργία όχι µόνο περιβάλλοντος, αλλά και νοήµατος (Conrand Atkinson, 1997). Σήµερα χρειάζεται η οικειοποίηση ξανά του δηµόσιου χώρου µε την ενεργή παρουσία των πολιτών (πολλές δουλειές καλλιτεχνών συµβάλλουν σε αυτό, όπως Nike Infobox, Karlsplatz, Βιέννη, 2003) Η δηµόσια πλατφόρµα λειτουργεί ως χώρος διάδρασης και ανταλλαγής απόψεων µε τους περαστικούς. Σήµερα, καλλιτέχνες πειραµατίζονται µε µέσα όπως το διαδίκτυο, η νανοτεχνολογία ή ακόµα και η ροµποτική ή οι τεχνολογίες εικονικής πραγµατικότητας. Francois Schuitten and Benoit Peeters, Πυρετός της Ουρµπικάνδης http://fableshabitat.blogspot.gr/2009/03/artist-francois-schuiten.html Charlotte Davies, Osmose, http://www.immersence.com/osmose/ Hiro Iwata, Floating Eye, 2000, https://www.youtube.com/watch?v=in-m1evanyc Επισκεφτείτε, επίσης, τις ιστοσελίδες: http://www.mediaartnet.org/themes/ public_sphere_s/ public_sphere_s/ http://archive.athensvideoartfestival.gr/index.php# Εταιρείες στην Ελλάδα: http://www.3dmapping.gr/#!fashion/c22j5 Αρχές και στοιχεία της Σύνθεσης Αρχές της Σύνθεσης είναι η ενότητα, η αρµονία, η κίνηση, η έµφαση, η ποικιλία, η ισορροπία, ο ρυθµός, η αναλογία, η αντίθεση, το µοτίβο.
Στοιχεία της Σύνθεσης είναι το σηµείο, το σχήµα, ο τόνος, ο χώρος, η γραµµή, η υφή, το χρώµα. Tο Σηµείο το συναντούµε στο δισδιάστατο εικαστικό χώρο. Είναι η κουκκίδα πάνω σε µια επιφάνεια. Η Γραµµή είναι ένα ορατό σηµάδι το οποίο δηµιουργείται από τη µετακίνηση ενός σχεδιαστικού µέσου, πάνω σε µια επιφάνεια. Οι γραµµές µπορεί να είναι ευθείες ή καµπύλες λεπτές ή πλατιές συνεχόµενες ή διακεκοµµένες Οι γραµµές µπορούν, ανάλογα µε την πυκνότητα και την ποιότητά τους, να δηµιουργούν την εντύπωση της σκιάς της υφής της φόρµας Το Σχήµα είναι ο χώρος που καταλαµβάνει µια επίπεδη επιφάνεια η οποία καθορίζεται από σύνορα, τα οποία ορίζει το περίγραµµα, ή η αντίθεση του χρώµατος, ή η αντίθεση της υφής της γύρω περιοχής. Το σχήµα αντιπροσωπεύει το θετικό χώρο σε µια σύνθεση, ενώ το πίσω µέρος γύρω από τα θετικά σχήµατα είναι ο αρνητικός χώρος. Υπάρχουν τα οργανικά σχήµατα που µοιάζουν µε σχήµατα της φύσης και τα γεωµετρικά σχήµατα που είναι ακριβή και έχουν καθορισµένες ακµές και γωνιές. Τόνος είναι η επίδραση του φωτός πάνω σε ένα αντικείµενο µε αποτέλεσµα να δηµιουργούνται φωτεινές ζώνες και σκούρες επιφάνειες (η αντίθεση ανάµεσα στο φωτεινό και στο σκοτεινό). Όταν µιλούµε για τόνο στο σχέδιο, αναφερόµαστε στην τονική κλίµακα που αρχίζει από το άσπρο και καταλήγει στο µαύρο. Έτσι χρησιµοποιούµε τις έννοιες σκούρος τόνος ή ανοικτός τόνος, ανάλογα µε την ποσότητα του µαύρου ή άσπρου που υπάρχει και µε το οποίο αποδίδουµε τις σκούρες ή ανοικτές επιφάνειες στα αντικείµενα. Με τον τόνο καθορίζουµε
το φως τη φόρµα την απόσταση το χώρο Η Υφή αναφέρεται στις επιφάνειες των διαφόρων υλικών και µπορεί να είναι ταυτόχρονα «απτική» καθώς την αντιλαµβανόµαστε µε την αφή, και «οπτική» εφόσον γίνεται αντιληπτή µε την όραση (οπτική ή σιωπηρή υφή). Η υφή αναφέρεται και στην ποιότητα της επιφάνειας ενός έργου τέχνης. Ο Χώρος φαίνεται να είναι ο «αέρας» γύρω και ανάµεσα στα αντικείµενα που βλέπουµε. Οι καλλιτέχνες σκέφτονται τον χώρο ως δισδιάστατο, τρισδιάστατο, επίπεδο, εσωτερικό, εξωτερικό, ατµοσφαιρικό, προοπτικό, ονειρικό. Οι καλλιτέχνες επίσης αναφέρονται στο θετικό χώρο (που καταλαµβάνεται από κάποιο σχήµα ) στον αρνητικό χώρο (που περιβάλλει το σχήµα). Βασικά χρώµατα είναι το κόκκινο, το κίτρινο και το µπλε. Ονοµάζονται βασικά ή κύρια επειδή τα άλλα χρώµατα προκύπτουν από τις αναµίξεις τους. Δηµιουργούνται από την ανάµειξη των βασικών σε ίσες χρωµατικές ποσότητες. Δευτερεύοντα χρώµατα είναι το πορτοκαλί που παράγεται από την ανάµιξη του κόκκινου και του κίτρινου, το πράσινο που παράγεται από την ανάµιξη του µπλε και του κίτρινου και το µοβ που παράγεται από την ανάµιξη του µπλε και του κόκκινου. Αρχές αναλυτικού σχεδιασµού Οι αρχές του αναλυτικού σχεδιασµού είναι οι εξής: α) έµφαση στην απεικόνιση όσον αφορά τις συγκρίσεις, τις αντιθέσεις και τις διαφορές, β) έµφαση στην αιτιότητα, στους τυχόν υποκείµενους µηχανισµούς οµοιότητας και διαφοράς, στην εξήγηση, στη συστηµατική δοµή γ) έµφαση στην ορθή εµφάνιση όλων των τυχόν πολυµεταβλητών δεδοµένων µε περισσότερες από µία ή δύο µεταβλητές δ) επιµελή ενσωµάτωση λέξεων, αριθµών, εικόνων και διαγραµµάτων ε) σχολαστική περιγραφή των αποδεικτικών στοιχείων, χρήση λεπτοµερών τίτλων, τεκµηρίωση, αναφορά των πηγών, δεδοµένων, πλήρεις κλίµακες µέτρησης, επισήµανση σε σχετικά θέµατα
στ) αναλυτικές παρουσιάσεις από τις οποίες εξαρτάται άµεσα η πρόσληψη ή όχι της εργασίας ανάλογα µε την ποιότητα, τη συνάφεια και την ακεραιότητά του περιεχοµένου. Οι έξι αρχές του αναλυτικού σχεδιασµού προέρχονται από τις αρχές της αναλυτικής σκέψης. Gestalt Ο Max Wertheimer (o Max Wertheimer, o Wolfgang Kohler και ο Kurt Koffka ήταν δηµιουργοί και κύριοι εκφραστές της Gestalt (Μορφολογικής Ψυχολογίας) διατύπωσε νόµους για την αντίληψη που έχουν ισχύ και για τις διαδικασίες µάθησης και µνήµης (similarity, proximity, common fate, continuity, closure, past experience). Επτά νόµοι µορφολογικής ψυχολογίας - οδοδείκτες στην οργάνωση ενός µαθησιακού προγράµµατος Οι νόµοι συµπληρώθηκαν από µελετητές της Μορφολογικής Ψυχολογίας, όπως ο Κολιάδης (Κολιάδης, 2002:175-202), ο οποίος αναφέρει τους σχετικούς νόµους, οι οποίοι µπορούν να αποτελέσουν οδοδείκτες στην οργάνωση ενός µαθησιακού προγράµµατος: 1) νόµος της ειδοτροπίας: οργάνωση ανοργάνωτων καταστάσεων σε οργανωµένες µορφές, συµπλήρωση ελλείψεων, ώστε το πεδίο να αποκτήσει κλειστή µορφή, 2) νόµος της µορφής και του βάθους: στηρίζεται στην ικανότητα του αντιληπτικού συστήµατος του ανθρώπου να διακρίνει το βάθος και τη µορφή, ο νους έχει την τάση να αντιδιαστέλλει τη µορφή από το αντιληπτικό της βάθος, 3) νόµος της εγγύτητας: τα αντικείµενα που είναι κοντά σε σχέση µε το χώρο και το χρόνο τείνουν να οργανωθούν σε µία µορφή, επιτυγχάνεται ευκολότερα η σύνδεση µεταξύ των µερών ή των αντικειµένων που γειτνιάζουν τοποχρονικά, 4) ο νόµος της οµοιότητας: τα αντικείµενα µε κοινά χαρακτηριστικά και οµοιότητες τείνουν να οργανωθούν σε µία µορφή, 5) ο νόµος της κοινής κατεύθυνσης: τα ερεθίσµατα που παρουσιάζουν οπτική ή ακουστική συνέχεια τείνουν να γίνουν αντιληπτά ως οργανωµένα σύνολα, 6) ο νόµος της µορφικής απλότητας και συµµετρίας: ευκολότερα αντιλαµβανόµαστε απλές και συµµετρικές µορφές από αντικείµενα µε ασύµµετρο και ακανόνιστο σχήµα και 7) ο νόµος της οµοιόµορφης κίνησης: τα οπτικά ερεθίσµατα που βρίσκονται σε ηρεµία γίνονται αντιληπτά πιο εύκολα ή τα ερεθίσµατα που κινούνται οµοιόµορφα προσλαµβάνονται ως ενιαίο σύνολο.
Οκτώ νόµοι του Ramachandran και Hirstein Οι Ramachandran και Hirstein (1999) κατέληξαν ότι υπάρχουν οκτώ παγκόσµιοι νόµοι της Τέχνης τους οποίους χρησιµοποιεί ο καλλιτέχνης για να δηµιουργήσει οπτικά όµορφες εικόνες, οι οποίες διεγείρουν τις οπτικές περιοχές του εγκεφάλου. Οι πρώτοι τρεις νόµοι είναι πρωταρχικοί, ενώ οι άλλοι πέντε υποστηρίζουν τους τρεις πρώτους. Δεν γίνεται αναφορά στο κέντρο που δίδει έµφαση ο Rudolph Arnheim, ούτε στην βασική αρχή της ισορροπίας στη σύνθεση καθώς και στην επανάληψη ή τον ρυθµό ή τη δυναµική αλληλεπίδραση των οπτικών δυνάµεων που υποστηρίζει ο Kandinsky. Αυτοί οι νόµοι είναι: 1) Μεταβολή της κορύφωσης 2) Οµαδοποίηση 3) Αποµόνωση 4) Επίλυση του προβλήµατος της αντίληψης (η ευχαρίστηση στην αποκωδικοποίηση αµφιλεγόµενων σκηνών, αντικειµένων) 5) Αντίθεση 6) Συµµετρία 7) Αποφυγή συµπτώσεων γενικευµένης αντίληψης (επιλογή θέασης εκτός του άξονα της ανθρώπινης µατιάς) και 8) Μεταφορά. Το γεγονός ότι υπάρχουν κάποιοι νόµοι που εφαρµόζονται παγκοσµίως στην τέχνη, δεν µειώνει καθόλου τον σηµαντικό ρόλο του πολιτισµού στη δηµιουργία και στην εκτίµηση της τέχνης.