ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΘΔΟΛΟΓΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΘΔΟΛΟΓΗΑ

ΑΡΗΣΟΣΔΛΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΔΑΛΟΝΗΚΖ ΘΔΟΛΟΓΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ ΘΔΟΛΟΓΗΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΩΝ ΠΟΤΓΩΝ ΣΟΜΔΑ ΒΙΒΛΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΣΔΙΑ ΚΑΙ ΘΡΗΚΔΙΟΛΟΓΙΑ ΑΝΣΙΚΔΙΜΔΝΟ ΔΙΓΙΚΔΤΗ : ΚΑΙΝΗ ΓΙΑΘΗΚΗ ΘΔΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΔΡΓΑΙΑ : «ΣΟ ΡΖΜΑ peripatei/n ΣΖΝ ΚΑΗΝΖ ΓΗΑΘΖΚΖ» ΤΜΒΟΤΛΟ ΚΑΘΗΓΗΣΗ : ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΛΑΝΗ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΦΟΙΣΗΣΡΙΑ : ΔΙΡΗΝΗ ΓΟΜΑΚΙΝΗ Α.Δ.Μ.: 865 ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ 2009

Πρόλογος Η έννοια του όρου «peripatei/n» έχει απασχολήσει την έρευνα στο χώρο της Καινής Διαθήκης. Σο συγκεκριμένο ρήμα εμφανίζεται με μεγάλη συχνότητα στα κείμενα της Καινής, αλλά και της Παλαιάς Διαθήκης. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η εμφάνιση του όρου «peripatei/n», στις παύλειες επιστολές και στην ιωάννεια γραμματεία. Με την εργασία αυτή επιδιώκεται να διαφανεί η πορεία του ρήματος μέσα από την παρουσία του στην αρχαία ελληνική γραμματεία, αλλά και στο περιβάλλον της Παλαιάς Διαθήκης. Προκαλεί ιδιαίτερο ενδιαφέρον η εμφάνιση του όρου στο εβραϊκό περιβάλλον. Σο βάδισμα στους δρόμους του Γιαχβέ αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα του πιστού. Ψστόσο, η έρευνα της παρουσίας του όρου έχει ως τελική αναφορά, τα παύλεια κείμενα. Η ένταξη του όρου στην παύλεια θεολογία κρίνεται αναγκαία, καθώς σε αυτή το ρήμα φορτίζεται με μία ηθική έννοια. Ο απόστολος Παύλος παραλαμβάνει έναν όρο ήδη γνωστό από την Παλαιά Διαθήκη, τον οποίο προσαρμόζει στις ανάγκες των χριστιανικών κοινοτήτων και στα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Σο ρήμα «peripatei/n», αν και εκφράζει μια απλή ανθρώπινη δραστηριότητα για τον απόστολο Παύλο και τη θεολογία του αποτελεί μια θεμελιώδη αρχή. Δεν είναι τυχαία η χρήση του σε όλες σχεδόν τις επιστολές του μέσα στα πλαίσια της ανάπτυξης της ηθικής του διδασκαλίας. Ο απόστολος απέναντι στην αγωνία των πρώτων χριστιανών και τη δυσκολία τους να επιβιώσουν σε ένα περιβάλλον επαπειλούμενο από αιρέσεις ή και ακόμα αντιλαμβανόμενος τη δυσκολία τους να κατανοήσουν τις αρχές της νέας πίστης, εκθέτει το μεγαλείο του χριστιανισμού. Παράλληλα 1

επιχειρούμε να ερευνήσουμε την παρουσία του ρήματος στα ευαγγέλια, αλλά και στις επιστολές του Ιωάννη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ομότιμο Καθηγητή της Καινής Διαθήκης της Θεολογικής χολής του Α.Π.Θ. και σύμβουλο καθηγητή κ. Ιωάννη Γαλάνη για την ανάθεση του θέματος και την καθοδήγησή του, έτσι ώστε να είναι εφικτή η ολοκλήρωσή του. Επίσης, οφείλω ευχαριστίες στον Επίκουρο καθηγητή π. Ιωάννη κιαδαρέση και στο Λέκτορα κ. Φαράλαμπο Ατματζίδη για τις συμβουλές τους και την βοήθεια που μου παρείχαν, κατά τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας. Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2009 2

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ ελ. ΠΡΟΛΟΓΟ. 1 ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ..3 υντομογραφίες βιβλικών κειμένων.5 0.1. Εισαγωγή 0.1.1Η προέλευση και η παρουσία του όρου «peripatei/n» στον αρχαίο ελληνικό και στον εβραϊκό κόσμο..6 1. Η μεταφορά του ρήματος Halakh (peripatei/n) στην εβραϊκή βίβλο.12 1.1 Η μεταφορική σημασία του ρήματος «Halakh»......14 1.2 Η θεολογική σημασία του ρήματος «Halakh»....17 1.3 Η παρουσία του όρου «peripatei/n» στη Μετάφραση των Ο...22 1.4 Σο βάδισμα του Θεού... 25 2. Η παρουσία του ρήματος «peripatei/n» στην Καινή Διαθήκη...31 2.1 ««Peripatw/n de. para. th.n qa,lassan»» (Μτθ.4,18)... 33 2.2 Ο όρος «peripatei/n» στα θαύματα του Ιησού 39 2.3 Ζωή κατά την παράδοση και το Μωσαϊκό Νόμο...46 3 Η παρουσία του ρήματος «peripatei/n» στο ευαγγέλιο του Ιωάννη... 54 3.1 «peripatei/te w`j to. fw/j e;cete» (Ιω.12,35)..58 3.2 Ο όρος «peripatei/n» ζηηο επηζηνιέο ηνπ Ησάλλε...66 4. Η παρουσία του όρου «peripatei/n» στον απόστολο Παύλο..74 4.1. Ο ανθρωπολογικός όρος «σάρξ» στον Απόστολο Παύλο...76 4.1.1 «peripatei/n κατά σάρκα» (Ρωμ.8,4).... 78 4.1.2 «peripatei/n κατά πνεύμα» (Ρωμ.8,4/ Γαλ.5,16)......86 3

4.1.3 «peripatei/n.evn kaino,thti zwh/j» (Ρωμ.6,4)....93 4.1.4 «peripatou/men dia. pi,stewj» (Β Κορ.5,7)... 98 4.2 Ηθικές προτροπές σε θεωρητικό επίπεδο: 4.2.1 «περιπατείτε ως τέκνα φωτός» (Εφ.5,8).104 4.2.2 «περιπατείτε ως σοφοί» (Εφ.5,15) 110 4.2.3 «peripatei/te evn avga,ph» (Εφ. 5,2) 116 4.3 «peripatei/n avxi,wj» (Α Θεζ. 2,12/Δθ.4,1)........121 4.3.1 «peripatei/te euvschmo,nwj» (Β Θεζ. 4,12/Ρσκ.13,13)...132 4.4 Προτροπές προς τους πιστούς για την αντιμετώπιση των αιρετικών...137 5. ΣΕΛΙΚΑ ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ..141 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ.143 4

υντομογραφίες βιβλικών κειμένων Α. Παλαιά Διαθήκη Β Βαζ. Β Βαζηιεηώλ Μαι. Μαιαρίαο Γελ. Γέλεζε Μηρ. Μηραίαο Γεπη. Γεπηεξνλόκηνλ Παξ. Παξνηκίεο Δθθι. Δθθιεζηαζηήο Α ακ. Α ακνπήι Δμ. Έμνδνο Β ακ. Β ακνπήι Ζζ. Ζζαταο Ωζ. Ωζεέ Ηεξ. Ηεξεκίαο Κξηη. Κξηηέο Λεπ. Λεπτηηθό Β. Καινή Διαθήκη Απνθ. Απνθάιπςε Ησάλλνπ Κνι. Πξνο Κνινζζαείο Γαι. Πξνο Γαιάηαο Α Κνξ. Πξνο Κνξηλζίνπο Α Δβξ. Πξνο Δβξαίνπο Β Κνξ. Πξνο Κνξηλζίνπο Β Δθ. Πξνο Δθεζίνπο Λθ Καηά Λνπθάλ Ησ. Καηά Ησάλλελ Μη. Καηά Μαηζαίνλ Α Ησ. Δπηζηνιή Α Ησάλλνπ Μθ Καηά Μάξθνλ Β Ησ. Δπηζηνιή Β Ησάλλνπ Α Πε Δπηζηνιή Α Πέηξνπ Γ Ησ. Δπηζηνιή Γ Ησάλλνπ Πξαμ Πξάμεηο Απνζηόισλ Α Θεζ. Πξνο Θεζζαινληθείο Α Ρσκ. Πξνο Ρσκαίνπο 5

0.1. Εισαγωγή 0.1.1. Η προέλευση και η παρουσία του όρου «peripatei/n» στον αρχαίο ελληνικό και στον εβραϊκό κόσμο Η συχνή παρουσία του ρήματος «peripatei/n» στην Καινή Διαθήκη, αλλά και η ιδιαίτερα σημαντική θεολογική του σημασία αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας πολλών ερευνητών. Οι ρίζες κατανόησης του όρου «peripatei/n», μας αποκαλύπτουν την άμεση επίδραση του περιβάλλοντος της Παλαιάς Διαθήκης. Ψστόσο, κρίνεται επιβεβλημένη η αναζήτηση της παρουσίας του ρήματος στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Ο όρος «peripatei/n» είναι σύνθετος, προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα «patei/n» και την πρόθεση «peri&». Σο ρήμα μαζί με τα σύνθετα παράγωγά του δηλώνει κίνηση ή μεταφορά. Ειδικότερα σημαίνει: περπατώ ή βαδίζω προς κάποια κατεύθυνση. Κατά την εμφάνισή του στην αρχαία ελληνική γραμματεία προσλαμβάνει κυριολεκτική, αλλά και μεταφορική σημασία. Με την κυριολεκτική του έννοια σημαίνει «πηγαίνω», «έρχομαι» και «βαδίζω» 1. ύμφωνα με τον C.Brown 2, δεν εντοπίζεται η παρουσία του ρήματος «peripatei/n» πριν από τον Πίνδαρο. Σα έργα του Αριστοφάνη αποτελούν τα πρώτα γραπτά μνημεία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας στα οποία εντοπίζεται το ρήμα. Εδώ ο όρος εμφανίζεται με την κυριολεκτική του σημασία και είναι συνώνυμος με το ρήμα περιφέρομαι: «Kakîn gunaikîn œrga kaˆ q»leia fr¾n poe m' qumon peripate n nw k tw» 3. Με την ίδια κυριολεκτική 1 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p.943 2 Ο.π. ζει.943 3 Αξηζηνθάλεο, Λπζηζηξάηε 709 6

έννοια εμφανίζεται στα έργα του Πλάτωνα: «e selqònte d peripate thn n tù katastšgj dròmj» 4, «œtucon d' n tù k»pj kaˆ gë tòte peripatîn» 5. Αξιοπρόσεκτη είναι η παρουσία του όρου στους Έλληνες φιλοσόφους, όπου παρατηρείται μια πρώτη διαφοροποίηση της σημασίας του. Σο ρήμα περιγράφει την εκπαιδευτική διαδικασία που ακολουθούσαν οι φιλόσοφοι με τους μαθητές τους. ύμφωνα με αυτή, οι φιλόσοφοι συνήθιζαν να περπατούν συζητώντας με τους μαθητές τους με σκοπό να διδάξουν ή να φιλονικήσουν, γύρω από κάποιο θέμα 6. υγκεκριμένα στον Πλάτωνα, το ρήμα σημαίνει συζητώ περπατώντας, μιλώ και διδάσκω 7. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η επίδραση της αριστοτελικής σχολής διαμορφώνει τη σημασία της λέξης περίπατος 8, με την έννοια της συζήτησης ή της φιλονικίας γύρω από κάποιο θέμα. Να σημειώσουμε πως ο όρος εμφανίζεται με την κυριολεκτική του έννοια και στον Ισοκράτη: «topon g r t¾n m n oùs an n ta j o k aij pokrúptein, t¾n d di noian faner n œconta peripate n» 9. Επιπλέον, το ρήμα συνεχίζει να διατηρεί την κυριολεκτική του σημασία στα έργα του Ξενοφώντα: «où kaˆ o koi scedõn Ólhn t¾n ¹mšran peripate j;» 10. Ο όρος εμφανίζεται με την ίδια έννοια στον Πλούταρχο: «περιπατών ανδριάς» 11, αλλά και στον Αριστοτέλη: «kaq per toà tinõj nqrèpou tõ peripate n n gor» 12. Επίσης, στον Πλούταρχο το ρήμα εμφανίζεται και με σύνθετη μορφή ως «mperipate n». 4 Πιάηωλα, Δπζύδεκνο 273α 5 Πιάηωλα Δπηζηνιέο 348c 6 Cremer H., Biblico Theological Lexicon of New Testament, 1962, New York, p. 823 7 Ο.π. ζει. 823 8 Ο.π. ζει.823 9 Ηζνθξάηεο, Λόγνη πξνο Γεκόληθνλ, 42.5 10 Ξελνθώληαο Απνκλεκνλεύκαηα 3, 15,2-3 11 Πινύηαξρνο, Βίνη Παξάιιεινη, Αιέμαλδξνο 204 12 Αξηζηνηέιεο, Σνπηθά, 129a, 4 7

Η μεταφορική έννοια του ρήματος υποδηλώνει συμπεριφορά περιφρονητική. Διατηρώντας αυτή τη σημασία, ο όρος είναι συνώνυμος με τα ρήματα: «προσβάλλω», «αρπάζω» και «κλέβω». Άλλοτε εμφανίζεται με σύνθετη μορφή ως «katapatei/n», κυρίως στον Θουκυδίδη, όπου σημαίνει «σφαγιάζω». Όπως διαπιστώνουμε, η παρουσία του όρου με την παραπάνω σύνθετη μορφή χρησιμοποιείται κυρίως μεταφορικά και ταυτίζεται με το ρήμα «περιφρονώ» 13. Σα αποτελέσματα των ερευνών συγκλίνουν στην άποψη πως το ρήμα «peripatei/n», δεν δηλώνει τρόπο συμπεριφοράς σε κανένα γραπτό κείμενο της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας κατά τον 1 ο π.φ. αιώνα, όπου το ρήμα εμφανίζεται στο έργο του Υιλόδημου, «Περί Ελευθερίας» 14. Εδώ παρατηρείται μια πρώτη εξελίξη της σημασίας του, καθώς προσλαμβάνει την έννοια του «ζω», ακολουθώντας όμως ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής 15. Διατηρώντας την ίδια έννοια, το ρήμα εμφανίζεται στον Επίκτητο: «toútoij tõ loipõn pepoiqëj to j dògmasin ÑrqÕj perip tei, leúqeroj 16». Κατά τον 2 ο -3 ο αιώνα μ.φ., το ρήμα εμφανίζεται στον Διογένη Λαέρτιο: «tõ rwt n kaˆ pokr nesqai kaˆ peripate n» 17. Επιπρόσθετα, την ίδια σημασία διατηρεί και στον Απολλώνιο Δύσκολο: «tõ filosofe n çfšlimon, tù peripate n ¼domai» 18. ε αρκετά έργα του Υίλωνα, η παρουσία του ρήματος «peripatei/n» είναι συχνή: «peid¾ g r ò»qhj tõn qeõn n tù parade sj peripate n kaˆ ØpÕ toútou perišcesqai» 19, «kaˆ peripatoàntej où 13 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p.943 14 Φηιόδεκνο, Πεξί Διεπζεξίαο 23,3 15 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p.943 16 Δπίθηεηνο, Γηαηξηβαί Η, 18.20.1 17 Γηνγέλεο Λαέξηηνο, Βίνη Φηινζόθωλ, 7,109 18 Απνιιώληνο Γύζθνινο, Πεξί πληάμεωο 2.2.34.5 19 Φίιωλ Αιεμαλδξείαο, Νόκνη πεξί Αιιεγνξίαο ΗΗΗ,51 8

peripatoàmen kaˆ ta j llaij kin»sesi kaˆ scšsesi crásqai dokoàntej oùdemi tõ par panw crèmeqa» 20. Ο όρος «peripatei/n» εμφανίζεται στην Παλαιά Διαθήκη, τόσο στο πρωτότυπο ως,«ה ל ך» όσο και στο κείμενο της μετάφρασης των Ο ως «peripatei/n». Όπως διαπιστώνουμε το ίδιο εβραϊκό ρήμα μπορεί να αποδοθεί με αρκετά συνώνυμα στην ελληνική γλώσσα. ύμφωνα με τα παραπάνω, στη μετάφραση των Ο το ρήμα μεταφράζεται ως «πορεύεσθαι», ενώ σπάνια επιλέγεται για την ερμηνεία του το «peripatei/n» 21. Κατά τους Ο, το ρήμα «peripatei/n» υπογραμμίζει το ηθικό βάδισμα και τον τρόπο ζωής που συνεπάγεται την υπακοή στο Θεό 22. Με αυτό τον τρόπο εγκαταλείπει την έννοια του ακολουθώ τη διδασκαλία κάποιου, καθώς αυτή αντικαθίσταται από το ρήμα «parakolouqe n». Ψστόσο, οφείλουμε να υπογραμμίσουμε πως η εμφάνιση του όρου με την κυριολεκτική του σημασία περιγράφει μια κίνηση με συγκεκριμένο σκοπό. Κατά τη μεταφορική χρήση του ρήματος στον εβραϊκό κόσμο παρατηρούμε πως προσλαμβάνει την έννοια της αντίληψης ενός ηθικού βαδίσματος 23. Επίσης, ο όρος παρουσιάζεται στη μετάφραση των Ο σύνθετος με τις προθέσεις συν- και περί-. την απλή μορφή του ως «patei/n» περιγράφει την κίνηση προς, κυκλικά ή από κάποιο σημείο. Επιπρόσθετα, σημαίνει ακολουθώ κάτι ή κάποιον 24. ύμφωνα με τον προφήτη Ησαΐα, οι «patou/ληεο th.n gh/n» 25 δεν είναι άλλοι από τους κατοίκους της. Από το σύνολο των αρχαίων ελληνικών ρημάτων που 20 Φίιωλ Αιεμαλδξείαο, Πξνο Ηώζεπν, 126,5 21 Cremer H., Biblico Theological Lexicon of New Testament, 1962, New York, p. 823 22 G.Bertram, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 940 23 Cremer H., Biblico Theological Lexicon of New Testament, 1962, New York, p. 823 24 G.Bertram, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 940 25 Ζζαΐαο 42,5 9

χρησιμοποιούνται για να αποδώσουν το halakh είναι συχνή η παρουσία του ρήματος «euva,restei/n». Σο ρήμα εμφανίζεται για να περιγράψει την αληθινή ευλάβεια από την πλευρά του πιστού, αλλά και την καθοδήγηση και παρουσία του Θεού στη ζωή του. Αξιοσημείωτα παραδείγματα για το παραπάνω αποτελούν ο Ενώχ, ο Νώε και ο Αβραάμ : «euvhre,sthsen de. Enwc tw/ qew/», «w'n evn th/ genea/ auvtou/ tw/ qew/ euvhre,sthsen New», «w;fqh ku,rioj tw/ Abram kai. ei=pen auvtw/ evgw, eivmi o` qeo,j sou euvare,stei evnanti,on evmou/ kai. gi,nou a;memptoj» 26. Με την παραπάνω έννοια το ρήμα «euva,restei/n» εμφανίζεται στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, όπως τη Γένεση και τους Χαλμούς 27. Να προσθέσουμε, πως το ρήμα «euva,restei/n» επιλέγεται τις περισσότερες φορές για να προσδώσει στο βάδισμα την άσκηση κυριαρχίας ή εξουσίας. Ο παραπάνω συμβολισμός παραμένει ίδιος, ανεξάρτητα από την κυριολεκτική ή μεταφορική σημασία του ρήματος 28. Φαρακτηριστικό παράδειγμα της παραπάνω αντίληψης αποτελεί ο στίχος του βιβλίου της Γένεσης: «kai. h;kousan th.n fwnh.n kuri,ou tou/ qeou/ peripatou/ntoj evn tw/ paradei,sw to. deilino,n kai. evkru,bhsan». Εδώ ο Θεός περιγράφεται με ένα σαφέστατο υπαινιγμό της παρουσίας και της κυριαρχίας του στον Αδάμ και την Εύα, ως δημιουργός τους 29. ε ανθρώπινο επίπεδο, μέσα από μυθικές και αρχέγονες διηγήσεις παρουσιάζεται ο βασιλιάς της Σύρου να επιπλήττεται από το Γιαχβέ, επειδή περπάτησε πάνω σε πέτρες που έκαιγαν 30. Είναι προφανής η σύνδεση του βασιλιά με τον ανώτερο φύλακα Φερουβήμ, αλλά και η προσπάθειά του να διεκδικήσει για τον εαυτόν του την εξουσία που ανήκει στο Θεό. Η παρουσία του 26 Γελεζε 5,22. 6,9, 17,1 27 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 28 Merrill E., Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, 1997, U.K., p.1034 29 Γελ. 3,8 30 Merrill E., Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, 1997, U.K., p.1034 10

συγκεκριμένου ρήματος, αλλά και το περιβάλλον της περικοπής επιβεβαιώνουν την παραπάνω άποψη. τη μετάφραση των Ο διαπιστώνουμε πως το ρήμα αποδίδεται ως «πορεύεσθαι», ενώ το «peripatei/n» χρησιμοποιείται σπάνια. Αντίθετα, στην Καινή Διαθήκη παρατηρούμε μια σημαντική αλλαγή. Εδώ η χρήση του ρήματος «πορεύεσθαι» περιορίζεται. Σο ρήμα αντικαθίσταται από το «peripatei/n», το οποίο αποδεικνύεται ιδιαίτερα προσφιλές στους ευαγγελιστές, αλλά και στον απόστολο Παύλο 31. 31 Cremer H., Biblico Theological Lexicon of New Testament, 1962, New York, p. 823 11

1. Η μεταφορά του ρήματος «Halakh» (peripatei/n) στην εβραϊκή βίβλο το εβραϊκό περιβάλλον και ειδικότερα στην μετάφραση των Ο ένα από τα ρήματα με τα οποία αποδίδεται το ρήμα «peripatei/n», είναι το Halakh. Όπως παρατηρούμε, η σημασία των δύο ρημάτων είναι κοινή κατά την κυριολεκτική τους έννοια. Ακόμα και στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται μεταφορικά, προσλαμβάνουν τη σημασία του: ζω, συμπεριφέρομαι και δρω 32. Σο ρήμα εμφανίζεται στη μετάφραση των Ο και με την μεταφορική του σημασία. ύμφωνα με αυτή, προσλαμβάνει ένα ηθικό περιεχόμενο και συνδέεται με την αντίληψη του ηθικού βαδίσματος. Οφείλουμε να σημειώσουμε πως κατά τους Ο το εβραϊκό ρήμα «Halakh» αποδίδεται πιο συχνά με το «πορεύεσθαι», συνοδευόμενο με τις λέξεις : nòmj, προστάγμασιν, n to j nòmoij, n tí Ðdù kur ou, nèpion kur ou 33. τη μετάφραση των Ο, το ρήμα «Halakh», ה ל ך αποδίδεται με τα παρακάτω ρήματα: «poreuesqai» 947 φορές και «œrcesqai» το οποίο χρησιμοποιείται μόνο 26 φορές. Σο σύνθετο «pšrcesqai» αποδίδει το halakh σε 136 περιπτώσεις. Επίσης, να σημειώσουμε πως το εβραϊκό ρήμα ισοδυναμεί με το «bad zein» 47 φορές, ενώ με το «peripatei/n» ταυτίζεται μόλις 24 φορές 34. Εκτός από τα ρήματα που ήδη παραθέσαμε και τα σύνθετά τους, υπάρχουν άλλα 48 που αποδίδουν την έννοια του Halakh. Κάποια από αυτά ερμηνεύουν την αναπαράσταση του «Halakh» με το «g gnesqai» 35. Η σημασία του εβραϊκού ρήματος «Halakh» 32 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.389 33 Cremer H., Biblico Theological Lexicon of New Testament, 1962, New York, p.823 34 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.389 35 Ο.π. ζει.389 12

ταυτίζεται πολύ συχνά με την έννοια του συνοδεύω ή ακολουθώ κάποιον. Όταν αναφέρεται στο Θεό σημαίνει πως κάποιος βρίσκεται υπό τη θεϊκή προστασία. Όταν γίνεται αναφορά στον άνθρωπο, το ρήμα είναι συνώνυμο του «εκτελώ μια υπηρεσία» 36. Ψστόσο στα ουγκαριτικά κείμενα, το ρήμα αναφέρεται περισσότερο στο βάδισμα των θεών. Να σημειώσουμε πως στα συγκεκριμένα κείμενα το ρήμα είναι συνώνυμο με το ζω. Η μελέτη του ρήματος «Halakh» μας οδήγησε στην ορθότερη κατανόησή της κυριολεκτικής του σημασίας, η οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ζωή και την ιστορία του ιουδαϊκού λαού 37. Ο όρος με την απλή, κυριολεκτική του έννοια αναπαριστά την κίνηση στο χώρο. Η κίνηση αυτή εξαρτάται από ένα ειδικό, σταθερό σημείο που καθορίζει το σημείο εκκίνησης ή τον προορισμό του ταξιδιού 38. Σο σημείο εκκίνησης μπορεί να διαφέρει κάθε φορά. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει μια ιδιαίτερη περιοχή, έναν άνθρωπο ή μία πράξη. ύμφωνα με την αντίληψη των Εβραίων για τον κόσμο, ο άνθρωπος οφείλει να ακολουθήσει μια πορεία, πριν φτάσει στο στόχο του 39. Για το λόγο αυτό, ο Εβραίος πριν αρχίσει το ταξίδι του εύχεται, σχεδιάζει και περπατά. Σο γεγονός αυτό αποτελεί σημαντικό στοιχείο της ζωής των Εβραίων. Κάθε επιχείρηση που σχεδιάζουν οφείλουν να προσδιορίσουν το σημείο εκκίνησης του ταξιδιού ή τον σκοπό του 40. ε αυτό το σημείο να τονίσουμε πως ο Εβραίος στην πορεία προς την ολοκλήρωση του ταξιδιού και την επίτευξη του τελικού του στόχου, δεν περπατά μόνος. 36 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.389 37 Ο.π. ζει.389 38 Ο.π. ζει.390 39 Ο.π. ζει.390 40 Ο.π. ζει.389 13

Ο προορισμός και η συντροφικότητα αποτελούν δύο εναρκτήρια σημεία κατά την μεταφορική χρήση του ρήματος Halakh 41. Ακόμα και στις περιπτώσεις που το ρήμα εμφανίζεται με τη μεταφορική του σημασία, διαπιστώνουμε πως διατηρεί τον απόηχο της αρχικής σημασίας του χώρου 42. 1.1 Η μεταφορική σημασία του ρήματος «Halakh» Η ανθρώπινη ζωή, για τον αρχαίο σημίτη γίνεται αντιληπτή ως ένα ταξίδι ή δρόμος (derekh). Αυτό γίνεται κατανοητό στη μεταφορική χρήση του ρήματος, κατά την οποία υποχωρεί το κυριολεκτικό στοιχείο. Ο σκοπός για τον εβραϊκό λαό μπορεί κάθε φορά να διέφερε, όμως υπήρχε κάτι κοινό. Κάθε φορά που επεκτείνονταν σε δρόμους και κατευθύνσεις, όφειλαν να λαμβάνουν υπόψη τους κάποια κριτήρια 43. Για τις ομάδες των νομάδων δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός πως το ρήμα halakh, αποτελεί την εστία μιας δραστηριότητας 44. Οι νομαδικές φυλές γνώριζαν εκ των προτέρων από την εμπειρία τους, όπως ακριβώς και οι γνώριζαν σταθεροί τους γείτονες, πως αυτές οι περιπλανήσεις έχουν ένα συγκεκριμένο σκοπό. Για την επίτευξή του όφειλαν να ακολουθούν τον αρχηγό που επέλεγαν κάθε φορά, γνωρίζοντας πολύ 41 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p..390 42 Ο.π. ζει..391 43 Ο.π. ζει.391 44 Ο.π. ζει.390 14

καλά πως είναι εκείνος που θα τους οδηγήσει στο σκοπό τους. Με αυτό τον τρόπο το ταξίδι θα φτάσει στο τέλος του 45. υνεπώς, η ζωή τους βρισκόταν σε μια διαρκή κίνηση και σε συνεχόμενες περιπλανήσεις. Αυτή η εμπειρία τους οδήγησε στην κατανόηση της ανθρώπινης ζωής, ως δρόμο ή προσκύνημα 46. Είναι χαρακτηριστικό πως ακόμα και την ύπαρξη της ζωής και του θανάτου την κατανοούσαν μέσα στα πλαίσια αυτής της κίνησης. Μέσα από αδιάκοπες περιπλανήσεις, ο άνθρωπος στο τέλος αναχωρεί, πηγαίνει μακριά δηλαδή πεθαίνει. Όταν κάποιος κατευθύνεται κάπου, επιχειρεί κάτι, έχει ένα σκοπό. Η φυγή του έχει ένα στόχο, ένα κέντρο. Η δυναμική άποψη του halakh εμφανίζεται στη μεταφορική του έννοια όπου σημαίνει «μεγαλώνω, αυξάνω, προοδεύω» 47. Όλα τα ανθρώπινα εγχειρήματα ολοκληρώνονται όταν ο άνθρωπος αναχωρεί, φεύγει από τη γη. Εδώ, συνδεόμαστε με την αναπαράσταση της ανθρώπινης ζωής σαν ταξίδι 48. Σο πρόβλημα ήταν να αναγνωρίσουν και να ακολουθήσουν τους δρόμους του Θεού. Όταν ο Μωϋσής έδειξε στους κριτές τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να συμπεριφέρονται και τις υπηρεσίες που πρέπει να προσφέρουν : «kai. diamarturh/ auvtoi/j ta. prosta,gmata tou/ qeou/ kai. to.n no,mon auvtou/ kai. shmanei/j auvtoi/j ta.j o`dou,j evn ai-j poreu,sontai evn auvtai/j kai. ta. e;rga a] poih,sousin» 49, κατάφερε να τους κατευθύνει σωστά 50. Με την κλήση του Αβραάμ, αρχίζει μια ξεχωριστή περιπέτεια. Ο Ησαΐας γράφει: 45 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.390 46 Ο.π. ζει..389 47 Ο.π. ζει.392 48 Ο.π. ζει.392 49 Δμ. 18,20 50 Ο.π. ζει.391 15

«ouvde. w[sper ai` o`doi. u`mw/n ai` o`doi, mou le,gei ku,rioj» 51. Με τον παραπάνω στίχο αναφέρεται στους δρόμους του Κυρίου που οδηγούν στην πραγματοποίηση της υπόσχεσής Σου. Οι δρόμοι αυτοί δεν είναι παρά ο νόμος του Θεού για τον οποίο οι προφήτες πρέπει να παλέψουν για να πραγματοποιηθεί, καθώς ο Ισραήλ υποκύπτει ξανά στον πειρασμό. Με την ιδέα της εικόνας του δρόμου, είναι συνδεδεμένη η χρήση κειμένων ή εκφράσεων ως πηγαίνω, περπατώ, εγκαταλείπω ή παρεκκλίνω 52. Να συμπληρώσουμε σε αυτό το σημείο, πως το ρήμα «halakh» πέρα από αυτή τη συγκεκριμένη σημασία προσλαμβάνει τις έννοιες: συμμορφώνομαι σε ένα κανόνα, ακολουθώ κάποιον και συμπεριφέρομαι 53. Ήταν απίθανο να επιχειρήσουν ένα ταξίδι χωρίς συγκεκριμένο προορισμό για το λόγο αυτό το halakh σημαίνει επιπλέον : σχεδιάζω ή αρχίζω. Κάθε φορά που ο Ισραήλ περπατούσε, υπήρχε η ανάμνηση της μετανάστευσης λιγότερο ή περισσότερο διακριτή. Έτσι κάθε επιχείρηση μπορεί να περιγραφεί με το ρήμα halakh. Αυτές οι κοσμικές εμπειρίες αποτελούν τη βάση για μια αντίστοιχη μεταφορά του όρου σε ένα πλαίσιο θεολογικό 54. Ο αρχηγός που έχει αναλάβει την καθοδήγησή τους, βασίζεται στη θεϊκή βοήθεια και στην καθοδήγηση του Γιαχβέ. Σώρα υπάρχει ο Θεός που τους οδηγεί. Όπως ακριβώς οι μεταναστευτικές φυλές ακολουθούσαν τις οδηγίες των αρχηγών τους, κατά τον ίδιο τρόπο οι αρχηγοί τους ακολουθούν τις οδηγίες του Θεού 55. 51 Ζζ. 55,8 52 Dufour X.L., Dictionary of Biblical Theology, 1973, Dublin, p.647 53 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.391 54 Ο.π. ζει. 391 55 Ο.π. ζει..391 16

1.2 Η θεολογική σημασία του ρήματος «Halakh» Η μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη μεταφορική στη θεολογική έννοια εντοπίζεται και συνδέεται με την ύπαρξη των νομαδικών φυλών. Η μετανάστευση αποτελούσε σημαντικό κομμάτι της ζωής τους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο αρχηγός όφειλε να οδηγήσει την ομάδα, ακολουθώντας τις οδηγίες του Θεού. Όπως ακριβώς είχαν κάνει και οι πρόγονοί του 56. Ο αρχαίος σημίτης ήταν νομάς. Αυτό σημαίνει ότι ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής του καταλαμβάνει ο δρόμος, η οδός, η ατραπός 57. Απολύτως φυσικά χρησιμοποιεί το ίδιο λεξιλόγιο για να εκφραστεί στη θρησκευτική και ηθική ζωή του. Η χρήση αυτή μεταφέρεται στην καθημερινή χρήση της εβραϊκής γλώσσας. Για τις νομαδικές φυλές, το ρήμα «halakh» αναπαριστά την εστία της κίνησης. Ζούσαν σε διαρκή κίνηση. Η ζωή τους περιλάμβανε συνεχείς περιπλανήσεις. Αυτή η εμπειρία οδήγησε στην κατανόηση της ανθρώπινης ζωής σαν ένα δρόμο ή προσκύνημα. Η έξοδος αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα θρησκευτικής περιπέτειας. Ο Ισραήλ, μετά την φυγή του από την Αίγυπτο, ανταποκρίνεται στο αδιάκοπο κάλεσμα του Γιαχβέ να βαδίσει στις οδούς Σου 58. Οι πιστοί δοκιμάζουν πως είναι να περπατούν με το Θεό τους 59. ε αυτή την πορεία, ο Θεός πηγαίνει μπροστά για να χαράξει το δρόμο : «o` de. qeo.j h`gei/to auvtw/n h`me,raj me.n evn stu,lw nefe,lhj dei/xai auvtoi/j th.n o`do,n th.n de. nu,kta evn stu,lw puro,j» 60. Ενώ στέλνει τον άγγελό του να ανοίγει το δρόμο για το λαό του. Ακολουθεί το ταξίδι στην έρημο. Έπειτα ο Θεός 56 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.390 57 Dufour X.L., Dictionary of Biblical Theology p.647 58 Dufour X.L., Λεμηθό Βηβιηθήο Θενινγίαο, Δθ. Άξηνο Εωήο, 1980, Αζήλα, ζει. 48 59 Dufour X.L., Dictionary of Biblical Theology p.647 60 Δμ. 13,21 17

μάχεται για το λαό του και τον φροντίζει, όπως ο πατέρας το μικρό παιδί 61. Επιπλέον, ο Θεός ενεργεί για να τιμωρήσει την έλλειψη πίστης των Ισραηλιτών 62. Σο ταξίδι με τον Θεό έχει τις δυσκολίες του, αλλά έχει και ένα σκοπό : να οδηγηθεί ο λαός του Θεού στη γη της επαγγελίας. Εκεί, ευτυχισμένος πια, ο Ισραήλ θα ευλογεί το Γιαχβέ. Μετά την είσοδό του στη γη της επαγγελίας, ο Ισραήλ αναλαμβάνει ως υποχρέωση να περπατά στους δρόμους του Θεού 63. Σο κάλεσμα του Γιαχβέ προς τον Ισραήλ προϋποθέτει από την πλευρά του Ισραήλ τέλεια προσήλωση και απόλυτη υπακοή στο Θεό του. Αυτό ακριβώς είναι και το ιδανικό πρότυπο του πιστού. Ο τέλειος άνθρωπος είναι αυτός που αναζητά το Θεό και βαδίζει στις οδούς που ο Θεός υποδεικνύει. Είναι ο μόνος δρόμος, στον οποίο θα βρει την προσωπική του ολοκλήρωση. Αυτή η βασική ιδέα, εκφράζεται στο βιβλίο της γένεσης: «euvhre,sthsen de. Enwc tw/ qew/ meta. to. gennh/sai auvto.n to.n Maqousala diako,sia e;th kai. evge,nnhsen uiòu.j kai. qugate,raj» 64. Όπως ακριβώς ο Φαλέβ, ο άνθρωπος που ποτέ δεν αμφέβαλε γιατί ακολούθησε το Γιαχβέ πιστά. Ο Δαβίδ, τήρησε τις εντολές και αποτέλεσε πρότυπο εκείνων που ακολουθούν το Θεό με την καρδιά τους. Αλλά και ο βασιλιάς Οζίας με τον λαό του υπόσχονται να ζήσουν σύμφωνα με τη Διαθήκη και να ακολουθήσουν το Γιαχβέ 65. Η εντολή του να τον ακολουθήσουν, εμπεριέχει την απαίτηση πιστότητας. Ο Γιαχβέ είναι ζηλότυπος θεός, απαιτεί από τον Ισραήλ πλήρη προσήλωση, απαγορεύοντάς του να ακολουθήσει και να 61 Dufour X.L., Dictionary of Biblical Theology p.647 62 Ο.π. ζει.647 63 Ο.π. ζει.647 64 Γελ. 5,22 65 Dufour X.L., Λεμηθό Βηβιηθήο Θενινγίαο, Δθ. Άξηνο Εωήο, 1980, Αζήλα, ζει.48 18

λατρέψει άλλους θεούς 66. Μετά την είσοδό του στη Φαναάν, ο Ισραήλ εισακούει τα καλέσματα των τοπικών θεών. Οι προφήτες με τα κηρύγματά τους καλούν τον Ισραήλ να επιστρέψει και πάλι στο Γιαχβέ 67. Όπως παρατηρούμε, στη μετάφραση των Ο το ρήμα halakh αποδίδεται ως «ευαρεστείν», σε αρκετές περιπτώσεις όπως για παράδειγμα στο βιβλίο της Γένεσης 68. Η έκφραση από τον Γιαχβιστή (J) «kai. ei=pe,n moi ku,rioj w- euvhre,sthsa evnanti,on auvtou/» 69, εμφανίζεται στον Ελοχιμιστή (E): «kai. ei=pen o` qeo,j w- euvhre,sthsan oi` pate,rej mou» 70, αλλά και στον Ιερατικό κώδικα (P): «kai. ei=pen auvtw/ evgw, eivmi o` qeo,j sou euvare,stei evnanti,on evmou/ kai. gi,nou a;memptoj» 71. την απόδοση του στίχου από τον Ελοχιμιστή μας μεταφέρεται η εισαγωγή μιας ευλογίας, ο Γιαχβιστής την συμπεριλαμβάνει ως υπόσχεση, ενώ για τον Ιερατικό κώδικα (P) αποτελεί προσταγή. το πλαίσιο της ευλογίας και της υπόσχεσης η έκφραση αναπαριστά μια ιστορική ανασκόπηση προκειμένου να επιβεβαιώσει αυτό το οποίο είπε, το γεγονός δηλαδή πως αναπολούν μια ζωή ενώπιον της χάρης του Θεού. Ενώ κατά τον Ιερατικό κώδικα (P), η εμπειρία του παρελθόντος αντικαθίσταται από μια υποχρέωση που σημαίνει να απολαύσουμε την αποδοχή και την χάρη του 72. Παράλληλα με το ρήμα «eùareste n», παρατηρούμε πως σε αρκετές περιπτώσεις το ρήμα «halakh» μεταφράζεται ως πορεύομαι. Σο 66 Dufour X.L., Λεμηθό Βηβιηθήο Θενινγίαο, Δθ. Άξηνο Εωήο, 1980, Αζήλα, ζει.48 67 Dufour X.L., Λεμηθό Βηβιηθήο Θενινγίαο...ζει.48 68 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.390 69 Γελ. 24,40 70 Γελ. 48,15 71 Γελ. 17,1 72 Helfmeyer FR.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.390 19

παραπάνω γεγονός παρατηρείται στον προφήτη Μαλαχία : «evporeu,qh metv evmou/ kai. pollou.j evpe,streyen avpo. avdiki,aj» 73, η οποία αποκαλύπτει μια συμφωνία μεταξύ του Λευΐ και του Γιαχβέ 74. Ο Γιαχβέ προσφέρει σε αυτόν την ζωή και την ειρήνη. τον προφήτη Μιχαία συναντάμε την έκφραση «poreu,esqai meta. kuri,ou qeou/ sou» 75. Ο στίχος προέρχεται από απόσπασμα, το οποίο περιέχει ηθικές προτροπές. Εδώ το ρήμα «peripatei/n», ταυτίζεται με το ρήμα «ταπεινούσθαι» που εμφανίζεται στο Μασωρητικό κείμενο. Ο.Καλαντζάκης 76 σημειώνει πως τα δύο ρήματα, εκφράζουν την ίδια ηθική έννοια μιας ταπεινής συμπεριφοράς. Ο Ισραήλ προτρέπεται να επιδείξει ταπεινοφροσύνη απέναντι στο πρόσωπο του Θεού. Αυτό ακριβώς είναι το χρέος του Ισραηλίτη, να υπακούει στις προσταγές του Δημιουργού του και να μην παρεκκλίνει προς τη λατρεία ξένων Θεών 77. Αυτός που θα επιλέξει να βαδίσει με τον Θεό πρέπει να είναι ταπεινός, έτσι ώστε να ανταποκρίνεται στις κλήσεις για δικαιοσύνη, αγάπη και καλοσύνη 78. Επιπλέον, ο προφητικός λόγος εδώ αποκαλύπτει πως ο κάθε πιστός οφείλει να πορεύεται στο δρόμο του Θεού, χωρίς έπαρση και αλαζονεία 79. Αντίθετα, το πνεύμα ταπεινοφροσύνης και πραότητας είναι αυτό που πρέπει να χαρακτηρίζει τη στάση του απέναντι στο Θεό και στον κόσμο. Σέλος το ρήμα εμφανίζεται και στον προφήτη Ιερεμία «ovpi,sw poreu,sh» 80. 73 Μαι. 2,6 74 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.392 75 Μηρ. 6,8 76 Καιαληδάθεο., Δξκελεία πεξηθνπώλ ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο, εθ. Π.Πνπξλαξά, 1999, Θεζζαινλίθε, ζει. 346 77 Ο.π. ζει. 347 78 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.392 79 Καιαληδάθεο., Δξκελεία πεξηθνπώλ ηεο Παιαηάο Γηαζήθεο, εθ. Π.Πνπξλαξά, 1999, Θεζζαινλίθε, ζει. 347 80 Ηεξ.15,6 20

Παρόμοια αποσπάσματα συναντάμε στα χειρόγραφα της Νεκράς θάλασσας. ε αυτά ο Θεός εμφανίζεται να έχει στείλει στους ανθρώπους δύο πνεύματα. Αυτά περπατούν πάνω στη γη μέχρι τη στιγμή της παρουσίας του, στον κόσμο 81. Ονομάστηκαν πνεύματα της αλήθειας και της κακίας. ύμφωνα με αυτά, οι υϊοί της δικαιοσύνης περπατούν στους δρόμους του φωτός και είναι αυτοί που ακολουθούν το θέλημα του Θεού. Ενώ οι υϊοί της αμαρτίας περπατούν στους δρόμους του σκότους και αποκαλύπτονται στους ανθρώπους για να τους παραπλανήσουν. Αν και ο άνθρωπος πρέπει να αποφασίσει το σωστό δρόμο, αυτή η ελεύθερη βούληση φαίνεται πως έχει αφαιρεθεί από αυτόν 82. Για την ανθρωπότητα δεν υπάρχει άλλος δρόμος και ο άνθρωπος είναι αδύνατον να προσδιορίσει τα βήματά του αφού η δικαίωσή του τοποθετείται σε μια πορεία παράλληλη με το Θεό. 81 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A.p.943 82 Ο.π. ζει.944 21

1.3 Η παρουσία του όρου «peripatei/n» στη Μετάφραση των Ο τους Ο συναντάμε τον όρο «peripatei/n» μόνο σε 33 αποσπάσματα της Παλαιάς Διαθήκης. το μεγαλύτερο μέρος τους προέρχονται από τη οφιολογική γραμματεία 83. Σο ρήμα με την κυριολεκτική του σημασία εκφράζει μια φυσική και απαραίτητη δραστηριότητα της ανθρώπινης ζωής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η παρουσία του ρήματος μας παρέχει πληροφορίες που αφορούν συγκεκριμένο τόπο 84, όπως έξω: «eva.n evxanasta.j o` a;nqrwpoj peripath,sh e;xw evpi. rà,bdou» 85, ή το σπίτι : «kai. evge,neto pro.j e`spe,ran kai. avne,sth Dauid avpo. th/j koi,thj auvtou/ kai. periepa,tei evpi. tou/ dw,matoj» 86. Άιινηε εθθξάδεη την απλή έννοια της κίνησης : «kai. e;zwsen to.n Dauid th.n r`omfai,an auvtou/ evpa,nw tou/ mandu,ou auvtou/ kai. evkopi,asen peripath,saj a[pax kai. di,j» 87 /. Σο βιβλίο των Κριτών αποτελεί εξαίρεση, κατά την οποία το ρήμα προσλαμβάνει αντίθετη έννοια και σημαίνει φεύγω 88 : «kai. periepa,thsan evkei/qen oi` uiòi. Israhl evn tw/ kairw/ evkei,nw avnh.r eivj fulh.n auvtou/ kai. eivj sugge,neian auvtou/ kai. evxh/lqon evkei/qen avnh.r eivj klhronomi,an auvtou» 89 /. Να συμπληρώσουμε πως το ρήμα «εμπεριπατέω» απαντάται εννιά φορές, με εξαίρεση το βιβλίο του Ιώβ: «o` tanu,saj to.n ouvrano.n mo,noj kai. peripatw/n w`j evpv evda,fouj evpi. qala,sshj 90», όπου σημαίνει πηγαίνω γύρω ή μετακινούμαι προς μία κατεύθυνση 91. Επιπρόσθετα, αρκετές φορές συναντάμε το Θεό να περπατά ή να κινείται μέσα σε ένα πλαίσιο 83 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p. 943 84 G.Bertram, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 942 85 Δμ. 21,19 86 Β ακ. 11,2 87 Α ακ. 17:39 88 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p. 943 89 Κξηη. 21,24 90 Ηωβ 9,8 91 G.Bertram, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 942 22

ανθρωπομορφισμού: «kai. h;kousan th.n fwnh.n kuri,ou tou/ qeou/ peripatou/ntoj evn tw/ paradei,sw to. deilino,n kai. evkru,bhsan o[ te Adam kai. h` gunh. auvtou/ avpo. prosw,pou kuri,ou tou/ qeou/ evn me,sw tou/ xu,lou tou/ paradei,sou», «kai. ei=pen auvtw/ th.n fwnh,n sou h;kousa peripatou/ntoj evn tw/ paradei,sw kai. evfobh,qhn o[ti gumno,j eivmi kai. evkru,bhn» 92, «o` stega,zwn evn u[dasin ta. u`perw/ a auvtou/ o` tiqei.j ne,fh th.n evpi,basin auvtou/ o` peripatw/n evpi. pteru,gwn avne,mwn» 93. ε ελάχιστες περιπτώσεις, το ρήμα «peripatei/n» προσλαμβάνει μεταφορική σημασία που δηλώνει τρόπο ζωής και εκφράζει πορεία ηθικού και θρησκευτικού βαδίσματος του ανθρώπου 94 : «w= dh, ku,rie mnh,sqhti dh. o[sa periepa,thsa evnw,pio,n sou evn avlhqei,a kai. evn kardi,a plh,rei kai. to. avgaqo.n evn ovfqalmoi/j sou evpoi,hsa kai. e;klausen Ezekiaj klauqmw/ mega,lw» 95, «euvfrai,nou neani,ske evn neo,thti, sou kai. avgaquna,tw se h` kardi,a sou evn h`me,raij neo,thto,j sou kai. peripa,tei evn o`doi/j kardi,aj sou» 96, «evn o`doi/j dikaiosu,nhj peripatw/ kai. avna. me,son tri,bwn dikaiw,matoj avnastre,fomai» 97. Εδώ η σοφία περπατά κατά τρόπο συμβολικό με τη δικαιοσύνη 98. Ο άνθρωπος προτρέπεται να διατηρήσει τις εντολές των πατέρων, ανεξάρτητα με τον τρόπο ζωής που έχει επιλέξει: «hǹi,ka a'n peripath/ j evpa,gou auvth,n kai. meta. sou/ e;stw w`j dv a'n kaqeu,dh j fulasse,tw se i[na evgeirome,nw sullalh/ soi» 99. Με την θεώρηση του ηθικού και θρησκευτικού βαδίσματος του ανθρώπου, διατηρείται η βασική αντίληψη της ευσέβειας στην Παλαιά Διαθήκη 100. Ο άνθρωπος ως δημιούργημα του Θεού περπατά μαζί με το Θεό στη γη : «evge,neto de. Abram evtw/n evnenh,konta 92 Γελ. 3.8,10 93 Φ 103,3 94 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 95 Β Βαζ. 20,3 96 Δθθι. 11,9 97 Παξ. 8,20 98 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 99 Παξ. 6,22 100 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 23

evnne,a kai. w;fqh ku,rioj tw/ Abram kai. ei=pen auvtw/ evgw, eivmi o` qeo,j sou euvare,stei evnanti,on evmou/ kai. gi,nou a;memptoj» 101. Επιπλέον, ο βασιλιάς επικαλείται ένα δίκαιο περπάτημα στην προσευχή του: «w= dh, ku,rie mnh,sqhti dh. o[sa periepa,thsa evnw,pio,n sou evn avlhqei,a kai. evn kardi,a plh,rei» 102. Όπως παρατηρούμε, το ρήμα «eùareste n» αντικαθιστά το «peripatei/n» σε αρκετές περιπτώσεις 103. Ο όρος «peripatei/n» εμφανίζεται στον Ησαΐα, προσλαμβάνοντας μια έννοια ηθική και ψυχολογική: «dia. tou/to avpe,sth h` kri,sij avpv auvtw/n kai. ouv mh. katala,bh auvtou.j dikaiosu,nh u`pomeina,ntwn auvtw/n fw/j evge,neto auvtoi/j sko,toj mei,nantej auvgh.n evn avwri,a periepa,thsan» 104. Με την ίδια σημασία εμφανίζεται και στους Χαλμούς : «avpo. pra,gmatoj diaporeuome,nou evn sko,tei avpo. sumptw,matoj kai. daimoni,ou meshmbrinou», «evtalaipw,rhsa kai. kateka,mfqhn e[wj te,louj o[lhn th.n h`me,ran skuqrwpa,zwn evporeuo,mhn» 105. Οι Ο επιλέγουν το ρήμα «πορεύεσθαι» σε συνδιασμό με το ουσιαστικό οδός, επειδή θεωρούν πως μπορεί να εκφράσει καλύτερα τον τρόπο ζωής και συμπεριφοράς κάποιου στους καθορισμένους δρόμους του Θεού 106. τις παραπάνω αναφορές, μπορούμε να διακρίνουμε ένα σαφή υπαινιγμό της αντίθεσης ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι, πάντα υπό το πρίσμα μιας ηθικής έννοιας. Αυτός ο δυϊσμός υϊοθετείται και προέρχεται από την περσική επίδραση, η οποία επηρέασε ορισμένες ιουδαϊκές αιρέσεις. Είναι γεγονός πως η αντίθεση αυτή συνδέεται με το πρότυπο της διπλής οδού 107. Από τη στιγμή που ο όρος δεν προσανατολίζεται προς ένα συγκεκριμένο σκοπό, χρησιμοποιείται για να καταδείξει τη σφαίρα της ανθρώπινης 101 Γελ. 17,1 102 Β Βαζ. 20,3 103 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 104 Ζζ. 59,9 105 Φ. 90,6. 37,7 106 Brown C., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A.p. 943 107 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 24

ζωής. Ειδικότερα αναφέρεται στη ζωή των πιστών και των ασεβών. Αυτή η σημασία μεταφέρθηκε και έγινε αποδεκτή στο περιβάλλον της Καινής Διαθήκης. Ψστόσο το ερώτημα παραμένει, κατά πόσο και σε ποιο βαθμό το περιβάλλον της Παλαιάς Διαθήκης επηρέασε τη μεταφορά του όρου στην Καινή και ιδιαίτερα στον απόστολο Παύλο 108. 1.4 Σο βάδισμα του Θεού Σο εβραϊκό ρήμα «hithpael» επιλέγεται ανάμεσα στα ρήματα που έχουν την έννοια του «peripatei/n», όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθεί σε θεοφανικές περιγραφές 109. Σο παραπάνω ρήμα προσλαμβάνει αυτό τον ιδιαίτερο χρωματισμό, όταν αναφέρεται στην άσκηση της κυριαρχίας του Γιαχβέ. Σο ρήμα χρησιμοποιείται για να δηλώσει το μεγαλειώδες βάδισμα του Γιαχβέ ανάμεσα στον Ισραήλ «kai. evmperipath,sw evn u`mi/n kai. e;somai u`mw/n qeo,j kai. u`mei/j e;sesqe, mou lao,j» 110, «o[ti ku,rioj o` qeo,j sou evmperipatei/ evn th/ parembolh/ sou evxele,sqai se» 111. Η σημασία του παραμένει η ίδια και στην κυριολεκτική, αλλά και στη μεταφορική χρήση του όρου. Φαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο της Γένεσης : «kai. h;kousan th.n fwnh.n kuri,ou tou/ qeou/ peripatou/ntoj evn tw/ paradei,sw to. deilino,n kai. evkru,bhsan o[ te Adam kai. h` gunh. auvtou/ avpo. prosw,pou kuri,ou tou/ qeou/ evn me,sw tou/ xu,lou tou/ paradei,sou» 112 και «kai. ei=pen auvtw/ th.n fwnh,n sou h;kousa peripatou/ntoj evn tw/ paradei,sw kai. evfobh,qhn o[ti gumno,j eivmi kai. 108 Bertram G., Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 109 R.Laird, G.L.Archer, Jr.Bruce, K.Waltke, Theological Word Book of the Old Testament, 1980, U.S.A., p.216 110 Λεπ. 26,12 111 Γη.23,15 112 Γέλ. 3,8 25

evkru,bhn» 113. Εδώ το ρήμα υπογραμμίζει την απλότητα της παρουσίας του Γιαχβέ 114. ύμφωνα με τη διήγηση, ο συγγραφέας μας τοποθετεί τη στιγμή του δειλινού στο ανατολικό τμήμα της γης, όπου ένας αναζωογονητικός αέρας αρχίζει να φυσά. Εκεί παρατηρούμε τον Κύριο, μετά από μια έντονα κουραστική ημέρα να κάνει τον ημερήσιο περίπατό του, στον κήπο. Όπως καταλαβαίνουμε, ο περίπατος στον κήπο αποτελεί μια καθημερινή του συνήθεια 115. Πξόθεηηαη γηα δύο χωρία θεοφάνειας όπου το ρήμα κατανοείται ανθρωπομορφικά. Η αναφορά στο «περπάτημα του Γιαχβέ» προέρχεται από το Γιαχβιστή (J) 116. Η αναπαράσταση του Γιαχβέ και της δράσης του με ανθρωπομορφικά στοιχεία αποτελεί χαρακτηριστικό της διήγησης του Γιαχβιστή. Η λιτή εικόνα του Θεού, η οποία όμως είναι ταυτόχρονα εντυπωσιακή, παραδίδεται από την αφήγηση της σύντομης παραμονής του Γιαχβέ στον παράδεισο 117. Εδώ ο Γιαχβέ «κάνει την ημερήσια βόλτα του στον κήπο» όταν ο αέρας χτυπά ανάμεσα στις κορυφές των δέντρων. Ίσως αυτή να αποτελεί μια απάντηση στην ερώτηση της προέλευσης και της φύσης του δροσερού αέρα. ύμφωνα με το Γιαχβιστή (J), η παραπάνω εικόνα εκφράζει τη στενή σχέση ανάμεσα στο Γιαχβέ και την ανθρωπότητα 118. ε αυτή την παρουσίαση όλα μεταφέρονται με ανθρώπινους όρους. Σο ρήμα εδώ συνδέεται με την παρουσία του Θεού και το περπάτημα ή το βάδισμα Σου είναι ισοδύναμο με την άσκηση της κυριαρχίας του. αφή ένδειξη για το παραπάνω αποτελεί το βάδισμα του Θεού στον 113 Γέλ.3,10 114 J.Skinner, Critical and exegetical commentary on Genesis, T&T Clark, 1930, Edinburgh, p. 77 115 Ο.π. ζει. 77 116 Γελ.3,8.18,33, Δμ.13,21 117 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.402 118 Ο.π. ζει. 402 26

κήπο, υπαινιγμός της παρουσίας του στον Αδάμ και την Εύα ως Δημιουργός τους και Κύριος. Ο Μ.Κωνσταντίνου 119 αναφέρει πως η περιγραφή αυτή με τις ανθρωπομορφικές εκφράσεις για το Θεό, συνδέεται με τη σκηνή ελέγχου της παρακοής. Επιπρόσθετα, η σκηνή αυτή εντάσσεται στα πλαίσια της αφήγησης που έχει ως άμεσο αποτέλεσμα μετά από αυτήν να εκδηλωθεί η κρίση του Θεού στους πρωτόπλαστους 120. Ψστόσο, η παραπάνω θέση δεν βρίσκει απόλυτα σύμφωνους όλους τους ερμηνευτές. Ο C.Westermann 121 θεωρεί, πως η σκηνή των στίχων 3:8-10 της Γένεσης δεν μπορεί να ερμηνευθεί ως ανθρωπολογική απεικόνιση του Θεού. Αντίθετα ο ίδιος πιστεύει, πως οι στίχοι αυτοί αποκαλύπτουν πως Θεός και άνθρωπος βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο 122. Με την εκδήλωση του αισθήματος της ντροπής, του φόβου και της προσπάθειας να κρυφτούν από το Θεό εκφράζεται πιο έντονα η διάσπαση της κοινωνίας και της συντροφικότητας, ανάμεσα σε Θεό και άνθρωπο 123. Τπάρχουν αρκετά χωρία της Παλαιάς Διαθήκης, στα οποία ο Θεός εμφανίζεται να περπατά, όπως για παράδειγμα στα σύννεφα: «o` stega,zwn evn u[dasin ta. u`perw/ a auvtou/ o` tiqei.j ne,fh th.n evpi,basin auvtou/ o` peripatw/n evpi. pteru,gwn avne,mwn» 124 ή στον ουρανό «ne,fh avpokrufh. auvtou/ kai. ouvc o`raqh,setai kai. gu/ron ouvranou/ diaporeu,setai» 125. τον Ιώβ είναι χαρακτηριστική η εικόνα του Θεού να περπατά στο θόλο του ουρανού για να εκφραστεί με μεγαλύτερη ένταση, η απόσταση του τρόπου ζωής του ή της κατοικίας του από το μέρος που περπατά. Αργότερα η 119 Κωλζηαληίλνπ Μ., Ρήκα Κπξίνπ θξαηαηόλ, εθ. Πνπξλαξά, 1998, Θεζζαινλίθε, ζει. 103 120 Ο.π. ζει. 103 121 Westermann C., Genesis 1-11, London & Augsburg Publishing House, 1984, Minneapolis, p.253 122 Ο.π. ζει. 253 123 Ο.π. ζει. 254 124 Φ 104,3 125 Ηωβ 22,14 27

έκφραση αποδίδεται στην παρουσία του Θεού, στην αρχηγεία του και στην υποστήριξή του στη μάχη. Με την ίδια ανθρωπομορφική εικόνα περιγράφεται και το περπάτημα του Διαβόλου 126 : «kai. ei=pen o` ku,rioj tw/ diabo,lw po,qen parage,gonaj kai. avpokriqei.j o` dia,boloj tw/ kuri,w ei=pen perielqw.n th.n gh/n kai. evmperipath,saj th.n u`pv ouvrano.n pa,reimi» 127. Επιπλέον στον Χαλμό 104 αναφέρεται ο ουρανός ως τόπος όπου ο Γιαχβέ έχει το θρόνο του και περπατά : «o` peripatw/n evpi. pteru,gwn avne,mwn» 128. Ψς βασιλιάς, ο Γιαχβέ κυκλοφορεί στον ουρανό με το άρμα του που είναι φτιαγμένο από σύννεφα. Ο Θεός, ως ηνίοχος επιβαίνει στα σύννεφα και ορίζει την πορεία τους. Οι ενέργειές του αυτές δηλώνουν την ύπαρξη της πρόνοιάς του 129. Όπως παρατηρούμε, μια ιδιαίτερη χρήση του ρήματος Halakh παρουσιάζεται κατά τον ερχομό του Γιαχβέ στον λαό του για να τον κρίνει ή να τον ευλογήσει 130. Μετά την πτώση, η στενή σχέση περιορίζεται σε ελάχιστα εκλεκτά άτομα, όπως ο Αβραάμ που μετέβει μαζί με το Γιαχβέ πάνω από την καταστροφή των οδόμων και Γομώρων 131. την πορεία αναχώρησης από την Αίγυπτο, ο Θεός συνοδεύει τον Ισραήλ και βαδίζει ως στήλη σύννεφου και φωτιάς στον προορισμό του. Όταν ο Γιαχβέ συνοδεύει, προηγείται ή βρίσκεται ανάμεσα στον Ισραήλ αυτό σημαίνει ότι τους συμπαραστέκεται στη μάχη 132. Όπως γίνεται αντιληπτό, το ρήμα εμφανίζεται όταν γίνεται λόγος για τον ερχομό του Γιαχβέ για κρίση ή ευλογία. Πιο συγκεκριμένα κατά την διάρκεια των περιπλανήσεων του Ισραήλ στην έρημο. Αντίθετα, όταν ο Γιαχβέ επιστρέφει στον τόπο του, σημαίνει 126 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v.3, 1978,U.S.A., p.943 127 Ηωβ 1,7 128 Φ. 104,3 129 Merrill E., Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, 1997, U.K., p.1033 130 R.Laird, G.L.Archer, Jr.Bruce, K.Waltke, Theological Word Book of the Old Testament, 1980, U.S.A., p.216 131 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan,p.402 132 Ο.π. ζει.403 28

καταστροφή. Ενώ δεν υπάρχει καμία αναφορά σχετικά με το μέρος που επιστρέφει ο Γιαχβέ, αν πρόκειται δηλαδή για τον ουρανό ή το ινά. ε μια ύστερη περίοδο γίνεται λόγος για «περπάτημα του Θεού», επίσης ανθρωπομορφικά. Εδώ η δικαιοσύνη και η δόξα του Γιαχβέ αντικαθιστούν τον ίδιο το Γιαχβέ 133. Η δικαιοσύνη μπορεί να προηγείται όχι μόνο από τον Ισραήλ, αλλά και από τον Γιαχβέ. Οπωσδήποτε, η ιδέα του βασιλικού απεσταλμένου είναι ακόμα κρυμμένη σε αυτό τον τρόπο έκφρασης. Υαίνεται πιο πιθανό, πως συνδεόμαστε με τη μεταφορική χρήση του ρήματος και την έννοια του «επεκτείνομαι» 134. Σο Δευτερονόμιο και η δευτερονομιστική ιστορία έχουν την τάση να χρησιμοποιούν τον όρο «δρόμος», με θεολογική έννοια 135. ε αυτούς τους κύκλους πιθανόν να εντοπίζεται η θεολογική χρήση του ρήματος. ύμφωνα με αυτή, οι δρόμοι του Γιαχβέ, οι εντολές του και το περπάτημα των ανθρώπων σε αυτούς, αποτελούν επιβεβλημένα χαρακτηριστικά της ζωής που είναι σύμφωνη με τις προσταγές του. Αυτή η ερμηνεία προέρχεται από το Ιερατικό κώδικα (P) που θεωρεί το βάδισμα κατά το Θεό, επιβεβλημένο «kai. w;fqh ku,rioj tw/ Abram kai. ei=pen auvtw/ evgw, eivmi o` qeo,j sou euvare,stei evnanti,on evmou/ kai. gi,nou a;memptoj» 136. Επιπρόσθετα, στην περίπτωση του Νώε ερμηνεύει το βάδισμα με το Θεό σαν αναφορά στην ηθική και θρησκευτική ακεραιότητα «tw/ qew/ euvhre,sthsen Nwe» 137. Άλλη παράδοση που προέρχεται από Γιαχβιστή (J) και Ελοχιμιστή (E) κατανοεί το περπάτημα κατά το Γιαχβέ σαν εμπειρία της 133 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan, p.403 134 Ο.π. ζει.403 135 Ο.π. ζει.403 136 Γελ.17,1 137 Γελ.6,9 29

φιλάνθρωπης παρουσίας του 138. Οι δύο ερμηνείες συναντώνται στην περιγραφή μιας χαρούμενης ανθρώπινης ζωής που οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στην παρουσία του Γιαχβέ. Παράλληλα, συνδεόμαστε με την άποψη της ανθρώπινης ζωής σαν ταξίδι, μια κληρονομιά από τις μέρες που ο Ισραήλ ήταν «nh,pioj Israhl kai. evgw. hvga,phsa auvto.n kai. evx Aivgu,ptou meteka,lesa ta. te,kna auvtou/» 139. 138 Helfmeyer Fr.-J., Theological dictionary of the Old Testament, 1978, Michigan p.403 139 Χζ. 11,1 30

2. Η παρουσία του ρήματος «peripatei/n» στην Καινή Διαθήκη Σο ρήμα «peripatei/n» εμφανίζεται 99 φορές στο κείμενο της Καινής Διαθήκης. Με τη σύνθετη μορφή του προσλαμβάνει μεταφορική, αλλά και κυριολεκτική σημασία 140. Αναφορικά με την κυριολεκτική σημασία του ρήματος, αυτή εντοπίζεται κυρίως στα Ευαγγέλια, στις Πράξεις και στο βιβλίο της Αποκάλυψης 141. ε αρκετές περιπτώσεις, όπως στις διηγήσεις των ευαγγελιών, γίνεται αναφορά στο κυριολεκτικό βάδισμα του Ιησού. το βιβλίο της Αποκάλυψης, το ρήμα συνδέεται με το βάδισμα προς την τελειότητα και το φως της ουράνιας Ιερουσαλήμ 142 : «o` peripatw/n evn me,sw tw/n e`pta. lucniw/n tw/n crusw/n\», «kai. peripath,sousin metv evmou/ evn leukoi/j ( o[ti a;xioi, eivsinå», «kai. peripath,sousin ta. e;qnh dia. tou/ fwto.j auvth/j» 143. Η αντίστοιχη εικόνα του βαδίσματος χρησιμοποιείται και για την παρουσία του Διαβόλου. την Α Πέτρου επιστολή, εμφανίζεται ο Διάβολος να περπατά σαν λιοντάρι που αναζητά να κατασπαράξει κάποιον 144 : «Nh,yate( grhgorh,sateå o` avnti,dikoj u`mw/n dia,boloj w`j le,wn wvruo,menoj peripatei/ zhtw/n ÎtinaÐ katapiei/n. Με άμεση επιρροή από το χώρο της Παλαιάς Διαθήκης και της μετάφρασης των Ο, συναντάμε το ρήμα και με την απλή μορφή του ως «patei/n». Με αυτή τη μορφή, το ρήμα εμφανίζεται μόνο πέντε φορές στο κείμενο της Καινής Διαθήκης 145. Φαρακτηριστικό παράδειγμα χρήσης του ρήματος αποτελεί το ευαγγέλιο του Λουκά και το 140 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A.p.944 141 Α Πε 5,8 142 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A., p.944 143 Απνθ. 2,1. 3,4. 21,24 144 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v.3, 1978,U.S.A., p.944 145 H.Seemann, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 31

περιστατικό της επιστροφής των εβδομήντα μαθητών 146. Ο Φριστός εμφανίζεται να λέει σε αυτούς : «ivdou. de,dwka u`mi/n th.n evxousi,an tou/ patei/n evpa,nw o;fewn kai. skorpi,wn( kai. evpi. pa/san th.n du,namin tou/ evcqrou/ kai. ouvde.n u`ma/j ouv mh. avdikh,sh» 147. Η παραπάνω έκφραση μας υπενθυμίζει τον αμέσως επόμενο στίχο από τους Χαλμούς : «evpv avspi,da kai. basili,skon evpibh,sh kai. katapath,seij le,onta kai. dra,konta» 148. Ο Ιησούς εδώ αναφέρεται στην προστασία που παρέχει ως Μεσσίας, η οποία μεταδίδεται στους μαθητές του με σκοπό να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις του ατανά. ε άλλες περιπτώσεις το «patei/n» προσλαμβάνει την έννοια του «katapatei/n», προερχόμενη από χωρία της μετάφρασης των Ο που σημαίνει καταστρέφω και καταληστεύω 149. Σο ενδιαφέρον όμως, αναφορικά με την κυριολεκτική σημασία του ρήματος, συγκεντρώνεται στην παρουσία του μέσα στα Ευαγγέλια. Ειδικότερα στα περιστατικά που περιγράφεται το περπάτημα του Ιησού στην τρικυμισμένη θάλασσα, αλλά και στη θεραπεία ανθρώπων που δεν διέθεταν αυτή την ικανότητα και την επανάκτησαν χάρη στην πίστη τους προς τον Ιησού 150. 146 H.Seemann, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan p.943 147 Λθ 10,19 148 Φ 90,13 149 H.Seemann, Theological Dictionary of the New Testament, v. V, 1978, Michigan, p. 943 150 Ebel G., Dictionary of New Testament Theology, v. 3, 1978, U.S.A.p.944 32

2.1 «Peripatw/n de. para. th.n qa,lassan» (Μτθ 4,18) τις διηγήσεις των ευαγγελίων οι συγγραφείς παρουσιάζουν τον Ιησού να βαδίζει είτε «para. th.n qa,lassan th/j Galilai,aj» 151 καλώντας τους μελλοντικούς του μαθητές να τον ακολουθήσουν, «peripatw/n evpi. είτε th.n qa,lassan» 152, περπατώντας ο ίδιος πάνω στην τρικυμισμένη θάλασσα. Σο περπάτημα κατανοείται ως αναπαράσταση μιας ανθρώπινης δραστηριότητας 153. Εδώ το ρήμα διατηρεί την κυριολεκτική του σημασία και αναφέρεται σε μια φυσική δραστηριότητα του Ιησού. Η αφήγηση του βαδίσματος του Ιησού πάνω στην τρικυμισμένη θάλασσα αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της παρουσίας του όρου «peripatei/n». Μαζί με τον Ιησού εμφανίζεται και ο Πέτρος να αποκτά την ίδια δυνατότητα 154. Όταν όμως αυτή η δυνατότητα δεν είναι εφικτή για τον άνθρωπο, ο Φριστός επεμβαίνει με σκοπό την αποκατάστασής της. Οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μας πως η εξωτερική αυτή αποκατάσταση συνδέεται με την εσωτερική ανανέωση του ανθρώπου, την οποία μόνο ο Φριστός είναι ικανός να επιτύχει 155. 151 Μη 4,18 152 Μη14,25 153 Marshall H., Millard A.K., Packer J.L., Wiseman D.J., New Bible Dictionary, 1997, England, p.1228 154 Ο.π. ζει.1228 155 Ο.π. ζει.1228 33

Η περιγραφή του βαδίσματος του Ιησού πάνω στη θάλασσα ακολουθεί μετά το περιστατικό του πολλαπλασιασμού των άρτων και την προσευχή του 156. Οι δύο συνοπτικοί, Ματθαίος και Μάρκος, αλλά και Ιωάννης μας παραδίδουν με την ίδια σειρά τα γεγονότα. Αντίθετα, στον ευαγγελιστή Λουκά το περιστατικό αυτό παραλείπεται. Με την αφήγηση του βαδίσματος του Ιησού στη θάλασσα, οι ευαγγελιστές επισημαίνουν την κυριαρχία και την εξουσία του Φριστού πάνω στα στοιχεία της φύσης 157. ύμφωνα με αντιλήψεις της εποχής, στα στοιχεία της φύσης κρύβονταν δυνάμεις καταστροφής και θανάτου. Ειδικότερα, η θάλασσα θεωρούνταν σύμβολο θανάτου και δαιμονικών δυνάμεων. Η νίκη του Κυρίου επί των στοιχείων της γης σηματοδοτεί τη νίκη του εναντίον του θανάτου 158. Η εμφάνιση του Ιησού πάνω στη θάλασσα μας συνδέει με αντίστοιχες εικόνες του περιβάλλοντος της Παλαιάς Διαθήκης 159. Πιο συγκεκριμένα μας συνδέει με το βιβλίο του Ιώβ και το στίχο: «o` tanu,saj to.n ouvrano.n mo,noj kai. peripatw/n w`j evpv evda,fouj evpi. qala,sshj» 160, που αναφέρεται στο Θεό και πραγματοποιείται τώρα από τον Τιό του Θεού 161. Ο ευαγγελιστής χρησιμοποιεί ένα στίχο ήδη γνωστό από την Παλαιά Διαθήκη για να θεμελιώσει τη χριστολογική διδασκαλία του για την «εξουσία» του Μεσσία 162. Ο όρος «peripatei/n» εμφανίζεται στο ευαγγέλιο του Μάρκου, κατά την περιγραφή της κλήσης των μαθητών του Κυρίου: «Peripatw/n de. para. 156 Η.Καξαβηδόπνπινο, Σν θαηά Μάξθνλ Δπαγγέιην, Δθ. Π.Πνπξλαξά, 1997, Θεζζαινλίθε, ζει. 227 157 Ο.π. ζει.227 158 Ο.π. ζει.227 159 Ο.π. ζει.230 160 Ηωβ 9,8 161 Η.Καξαβηδόπνπινο, Σν θαηά Μάξθνλ Δπαγγέιην, Δθ. Π.Πνπξλαξά, 1997, Θεζζαινλίθε, ζει.230 162 Ο.π. ζει.230 34