9. Οι εκπαιδευτικοί σχεδιάζουν και υλοποιούν γνωστικά εργαλεία

9. Οι εκπαιδευτικοί σχεδιάζουν και υλοποιούν γνωστικά εργαλεία Τα γνωστικά εργαλεία αξιοποιούνται από το μαθητή για να αναπαραστήσει τις γνώσεις του και να εμπλακεί σε διεργασίες κριτικής σκέψης, υποστηρίζουν γνωστικές διεργασίες και εφαρμόζονται ως διαμεσολαβητές στη μαθησιακή διαδικασία με τελικό στόχο την οικοδόμηση της γνώσης. Ο ρόλος του μαθητή αλλά και του εκπαιδευτικού είναι αυτός του δημιουργού μαθησιακών δραστηριοτήτων με τη χρήση ποικίλων εφαρμογών λογισμικού. Η αξιοποίηση των ΤΠΕ ως γνωστικών εργαλείων διαφοροποιείται από τη χρήση του εκπαιδευτικού λογισμικού που συνήθως αποτελεί ένα ολοκληρωμένο πληροφορικό μαθησιακό περιβάλλον καλύπτοντας έναν μεγάλο όγκο περιεχομένου σχετικά με ένα γνωστικό αντικείμενο, αλλά σπάνια αξιοποιεί γνωστικά εργαλεία. Η σχεδίαση των μαθησιακών δραστηριοτήτων αποτελεί το κυριότερο στάδιο της διαδικασίας, η οποία ολοκληρώνεται με την υλοποίησή τους που απαιτεί ένα ορισμένο επίπεδο πληροφορικού αλφαβητισμού. Με βάση αυτόν, τα γνωστικά εργαλεία αποτελούν μία άμεση πρόταση εφαρμογής των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη αξιοποιώντας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ολιστική προσέγγιση κατά την ένταξή τους. Το πρωταρχικό ερώτημα που τίθεται είναι ο βαθμός ετοιμότητας του εκπαιδευτικού και του μαθητή ώστε να είναι σε θέση να σχεδιάσουν δραστηριότητες αξιοποιώντας τα χαρακτηριστικά των ΤΠΕ ιδιαίτερα σε μαθησιακές καταστάσεις που είναι αδύνατο ή δύσκολο να αντιμετωπισθούν με διαφορετικό τρόπο. Ακολουθεί το ζήτημα των απαραίτητων τεχνικών δεξιοτήτων, της καλής γνώσης των πλεονεκτημάτων και μειονεκτημάτων της τεχνολογίας, αλλά και της γενικότερης τεχνολογικής κουλτούρας για την υλοποίηση των δραστηριοτήτων με τον υπολογιστή. Τέλος, τίθεται το θέμα της αξιολόγησης των γνωστικών εργαλείων που δημιουργούν οι εκπαιδευτικοί για τους μαθητές και των μαθητών που υλοποιούν οι ίδιοι. Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι ενώ οι εκπαιδευτικοί έχουν τις απαραίτητες τεχνικές δεξιότητες στη χρήση των ΤΠΕ δεν τις αξιοποιούν ως γνωστικά εργαλεία αλλά κυρίως ως σύγχρονο και εύχρηστο. Μία μελέτη στο Πανεπιστήμιο Purdue δείχνει ότι εκπαιδευτικοί και φοιτητές Παιδαγωγικών Τμημάτων έχουν θετική και ενθουσιώδη στάση ως προς την ένταξη των ΤΠΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία, καθώς και το ελάχιστο απαιτούμενο επίπεδο τεχνικών δεξιοτήτων. Οι φοιτητές επιθυμούν περισσότερα μαθήματα προσανατολισμένα στην παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ κατά τη διάρκεια των σπουδών τους και οι εν ενεργεία εκπαιδευτικοί στις επιμορφώσεις τους και θεωρούν σημαντική την τεχνική υποστήριξη κατά τη διδακτική πράξη (Schaffer and Richardson 2004). Ο Fraser καταγράφει συμπεριφοριστική προσέγγιση σε μαθησιακές δραστηριότητες με υπολογιστή για τα μαθηματικά οι οποίες δε θέτουν το μαθητή σε διαδικασίες ανάπτυξης κριτικής σκέψης και αναστοχασμού και προτείνει σχεδίαση μαθησιακών δραστηριοτήτων με βάση την οικοδόμηση της γνώσης. Ως θετικό παράδειγμα αναφέρει τη χρήση της γλώσσας προγραμματισμού Logo η οποία είναι σχεδιασμένη ως ένα εποικοδομητικό ανοικτό περιβάλλον για την ανάπτυξη πνευματικών δεξιοτήτων (2000). Η αξιοποίηση των βάσεων δεδομένων στη διδακτική πράξη συχνά 1

μένει σε ερωτήματα εύκολο να απαντηθούν και χωρίς τη χρήση των ΤΠΕ, όπως γίνεται στην περίπτωση ενός μαθήματος Ιστορίας όπου υλοποιούνται απλές εκθέσεις δεδομένων που αναπαρίστανται με αριθμητικό και γραφικό τρόπο (Sampson 2000). Έμφαση στα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των πολυμέσων δίνεται και κατά τη δημιουργία υπερμεσικών εφαρμογών από μαθητές δημοτικού, επικεντρώνοντας όχι στην οικοδόμηση της γνώσης αλλά στην ευχαρίστηση των μαθητών που δημιουργούν σε ένα πολυμεσικό πλαίσιο (Mitra 2000). Οι Oliver και Hannafin αναφέρουν την ανάπτυξη μόνο χαμηλού επιπέδου πνευματικών δεξιοτήτων κατά τη διαχείριση υπερμεσικού υλικού από μαθητές γυμνασίου σε διαδικασίες αναζήτησης, οργάνωσης και επιλογής πληροφορίας επιστημονικού περιεχομένου σε ένα πλαίσιο σχεδιασμένο για οικοδόμηση της γνώσης (2000). Κατά τη σχεδίαση μαθησιακών δραστηριοτήτων για τα κλάσματα με χρήση λογιστικού φύλλου η Lewis καταγράφει ότι οι εκπαιδευτικοί απλά μεταφέρουν δραστηριότητες που υλοποιούνται με χαρτί και μολύβι στον υπολογιστή χωρίς να προσφέρουν μεγάλες δυνατότητες αλληλεπίδρασης και δημιουργίας στους μαθητές (2002). Παρόμοιας προσέγγισης σχεδίαση δραστηριοτήτων αναφέρεται και κατά τη διαπραγμάτευση κοινωνικών θεμάτων, όπου απλά παρουσιάζονται με ραβδογράμματα πληθυσμιακά δεδομένα χωρίς να προτείνεται κάποιου άλλου τύπου επεξεργασία ή αναπαράστασή τους (Burns 2003). Όπως φαίνεται, υπάρχει δυσκολία κατά τη σχεδίαση μαθησιακών δραστηριοτήτων που αξιοποιούν τις ΤΠΕ σε καταστάσεις αδύνατο ή δύσκολο να υλοποιηθούν εκτός υπολογιστή. Η εκπαιδευτική κοινότητα μάλλον βρίσκεται ακόμα στην περίοδο κατά την οποία δεν έχει αφομοιωθεί η τεχνολογική κουλτούρα με αποτέλεσμα την τεχνοκεντρική σχεδίαση πληροφορικών μαθησιακών περιβαλλόντων και όχι την ανάπτυξη μαθητοκεντρικών διδακτικών καταστάσεων με τον υπολογιστή. Ενδιαφέρον εύρημα αποτελεί η αναφορά του Liu ότι η ενεργοποίηση γνωστικών διεργασιών υψηλού επιπέδου αυξάνει με τη συχνότητα χρήσης των γνωστικών εργαλείων (Liu et al. 2004), υποδηλώνοντας ότι απαιτείται σχεδίαση κατάλληλων μαθησιακών δραστηριοτήτων από τους εκπαιδευτικούς ώστε να αναπτύσσεται η δημιουργικότητα και η κριτική σκέψη των μαθητών σε αντίθεση με αυτές που αξιοποιούν κυρίως τις ΤΠΕ ως εποπτικά εργαλεία. Με στόχο τη διερεύνηση της δυνατότητας των εκπαιδευτικών να σχεδιάσουν μαθησιακές δραστηριότητες με τον υπολογιστή υλοποιώντας γνωστικά εργαλεία, διεξήχθη εμπειρική μελέτη. Οι άξονες της μελέτης περιγράφονται ως εξής: 1. διερεύνηση της δυνατότητας σχεδίασης και περιγραφής μαθησιακών δραστηριοτήτων με υπολογιστή κάτω από το πρίσμα των γνωστικών εργαλείων 2. διερεύνηση της δυνατότητας ανάπτυξης μαθησιακών δραστηριοτήτων με τον υπολογιστή ως γνωστικό εργαλείο. Η μελέτη διενεργήθηκε κατά τη διετία 2003 2005 στα πλαίσια μαθημάτων του προγράμματος ακαδημαϊκής και επαγγελματικής αναβάθμισης εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και του Διδασκαλείου του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Το δείγμα που αφορά στην περιγραφή των δραστηριοτήτων ήταν 130 εν ενεργεία εκπαιδευτικοί από τις περιοχές Ιωαννίνων, Άρτας, Πρέβεζας, 2

Ιεράπετρας και Σητείας. Το δείγμα που ασχολήθηκε με την υλοποίηση των γνωστικών εργαλείων ήταν 60 εν ενεργεία εκπαιδευτικοί. Από αυτούς οι 50 παρακολουθούσαν το πρόγραμμα της ακαδημαϊκής αναβάθμισης στις περιοχές Ιωαννίνων και Αγρινίου και οι 10 φοιτούσαν στο Διδασκαλείο. Όλοι οι εκπαιδευτικοί κατείχαν ένα βασικό επίπεδο δεξιοτήτων στη χρήση πακέτων λογισμικού γενικής χρήσης. Επίσης, πριν τη σχεδίαση ή την υλοποίηση των γνωστικών εργαλείων είχαν συμπληρώσει 30 ώρες συμμετοχής σε μάθημα σχετικά με την παιδαγωγική αξιοποίηση των ΤΠΕ. Στα πλαίσια του μαθήματος εκτός από τις θεωρητικές προσεγγίσεις που αφορούν στην ένταξη των ΤΠΕ στη διδακτική πράξη και τη μαθησιακή διαδικασία, οι εκπαιδευτικοί χρησιμοποίησαν δειγματικές εφαρμογές εκπαιδευτικού λογισμικού. Επιπλέον, έγινε σαφής ο διαχωρισμός της χρήσης των πληροφορικών εργαλείων ως σύγχρονων εποπτικών μέσων από την αξιοποίησή τους ως γνωστικών εργαλείων. Οι 130 εκπαιδευτικοί που κλήθηκαν να σχεδιάσουν απλά τις δραστηριότητες με τον υπολογιστή αφιέρωσαν τρεις ώρες. Οι 60 που ασχολήθηκαν με την υλοποίηση των δραστηριοτήτων κάλυψαν 12 ώρες εντός και εκτός του ωραρίου των μαθημάτων. 3

9.1 Σχεδίαση δραστηριοτήτων Ο πίνακας 9.1 παρουσιάζει την κατανομή των γνωστικών αντικειμένων ανά τάξη για τα οποία οι εκπαιδευτικοί περιγράφουν ο καθένας δραστηριότητες για το θέμα της επιλογής του. Όπως φαίνεται από τα δεδομένα, ο αριθμός των προτάσεων αυξάνει με την τάξη. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι οι έννοιες που πραγματεύονται στις μεγαλύτερες τάξεις είναι άγνωστες, δυσκολότερες και περισσότερο αφηρημένες σύμφωνα και με αναφορές των εκπαιδευτικών. Για τις περισσότερες οι μαθητές και οι εκπαιδευτικοί δεν έχουν εμπειρία πρώτου προσώπου και αναζητούν εργαλεία για την υποστήριξη της δημιουργίας νοητικών μοντέλων. Αυτό αναδεικνύεται και από τα γνωστικά αντικείμενα στα οποία εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δραστηριοτήτων, όπως είναι η Γεωγραφία και τα Φυσικά των Ε και ΣΤ δημοτικού. Πίνακας 9.1 Πλήθος δραστηριοτήτων ανά τάξη και μάθημα ΤΑΞΗ ΜΑΘΗΜΑ Α Β Γ Δ Ε ΣΤ ΣΥΝΟΛΟ Γλώσσα 4 10 4 5 10 33 Μαθηματικά 1 1 Ιστορία 15 5 2 3 25 Μελέτη Περιβάλλοντος 1 1 6 14 22 Γεωγραφία 14 9 23 Φυσικά 6 11 17 Θρησκευτικά 2 2 Κοινωνική Πολιτική Αγωγή 1 1 Μουσική 1 1 2 Ευέλικτη ζώνη 2 2 4 ΣΥΝΟΛΟ 5 11 21 25 30 38 130 Χαρακτηριστικό είναι ότι για τα Μαθηματικά, παρότι θεωρείται δύσκολο αντικείμενο και διαρκώς αναζητούνται διδακτικές τεχνικές, προτείνεται μόνο μία δραστηριότητα για την Δ τάξη. Οι εκπαιδευτικοί ήταν ενήμεροι σχετικά με λογισμικά που πραγματεύονται θέματα μαθηματικών δημοτικού και είχαν ασχοληθεί με ορισμένα από αυτά. Μάλλον θεώρησαν τις δραστηριότητες απλή μεταφορά αντιστοίχων από τα διδακτικά εγχειρίδια στον υπολογιστή χωρίς να αναδεικνύεται η παιδαγωγική του αξία, επιβεβαιώνοντας ανάλογα αποτελέσματα από τη διεθνή εμπειρία (Lewis 2002). Ενδιαφέρον προκαλούν οι δύο προτάσεις για τα Θρησκευτικά της ΣΤ τάξης, ένα γνωστικό αντικείμενο για το οποίο υπάρχει έλλειψη εκπαιδευτικού λογισμικού. Αναφορικά με τα επί μέρους γνωστικά αντικείμενα, οι εκπαιδευτικοί προτείνουν δραστηριότητες που βασίζονται σε συγκεκριμένα θέματα από τη διδακτέα ύλη κάθε τάξης. 4

Ο πίνακας 9.2 παρουσιάζει τις προτάσεις που αφορούν στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας ανά τάξη, καθώς και τον τύπο του γνωστικού εργαλείου που προτείνει κάθε εκπαιδευτικός. Οι προτάσεις που πραγματεύονται συντακτικά και γραμματικά φαινόμενα αφορούν στην αξιοποίηση του επεξεργαστή κειμένου (). Οι εκπαιδευτικοί προτείνουν δραστηριότητες με μεγάλες τεχνικές απαιτήσεις όπως διαχείριση πολύπλοκων πινάκων και σάρωση κειμένων με οπτική αναγνώριση χαρακτήρων, υπερβαίνοντας τις προδιαγραφές του ΔΕΠΠΣ για την αντίστοιχη τάξη. Οι περισσότερες δραστηριότητες αφορούν σε αναζήτηση και αναγνώριση ορθογραφικών λαθών με τη χρήση του ηλεκτρονικού ορθογράφου. Όλες οι προτάσεις έχουν έντονο το στοιχείο του παράλληλου πληροφορικού αλφαβητισμού. Ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελεί η πρόταση για την Δ τάξη κατά την οποία η εκπαιδευτικός διδάσκει γραμματικά και συντακτικά φαινόμενα που βασίζονται στην ορολογία και τις ενέργειες που ακολουθούνται κατά την εκκίνηση του υπολογιστή και τη χρήση του επεξεργαστή κειμένου. Προτείνει την καταγραφή των ενεργειών των μαθητών, τη δημιουργία λεξικού με τους χρησιμοποιούμενους όρους, την κατάταξη και κλίση των ρημάτων, τον έλεγχο ορθογραφίας. Οι τέσσερις από τις 33 προτάσεις δεν αναφέρονται σε γνωστικά εργαλεία, αλλά προτείνουν τον υπολογιστή ως χρησιμοποιώντας υπερμεσικά περιβάλλοντα τύπου ηλεκτρονικού βιβλίου σχετικά με το αντίστοιχο μάθημα. 5

Πίνακας 9.2 Δραστηριότητες στο μάθημα της γλώσσας (: Αναζήτηση Πληροφοριών, Υ: Υπερμέσα, ΛΦ: Λογιστικό Φύλλο, Ε: Επικοινωνία, : Επεξεργαστής Κειμένου) ΘΕΜΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Χιόνια στο χωριό (Α), Υ ν Εγώ, εσύ κι εμείς (Α), Υ Ο μεγάλος και ο μικρός λαγός (Α), Το καλοκαίρι (Α) Συντακτικά φαινόμενα (Β) Ο μουσικός του μουσείου (Β) Ένας παράξενος ζωγράφος (Β) ν Γραμματικά φαινόμενα (Β),, Υ, ΛΦ ν Ελληνικά νησάκια (Β), Υ, Ε, ΛΦ ν Τα ψηλά βουνά (Β) Αιγαίο πέλαγος (Β), Τα γέλια των βαθρακών (Β) Ο μουσικός του μουσείου (Β), Ε Σε μια ξεραγκαθιά (Β) ν Κλίση ρημάτων (Δ) Στο παλιό κάστρο (Δ), Υ ν Θερμοπύλες (Δ),, Υ ν Τα περδικόπουλα (Δ), Υπερωκεάνιο (Ε), Υ ν Υπερωκεάνιο (Ε), ν Ο Αρίων και το δελφίνι (Ε) Το καπλάνι της βιτρίνας (Ε), ΛΦ Μάγια (Ε), Υ ν Γραμματικά φαινόμενα (ΣΤ) Γραμματικά φαινόμενα (ΣΤ) Γραμματικά φαινόμενα (ΣΤ) Γραμματικά φαινόμενα (ΣΤ) Ένας Θεός (ΣΤ), ν Η κατάκτηση του πόλου (ΣΤ),, Ε Το 1821 (ΣΤ) Τα δένδρα καθαρίζουν τον αέρα (ΣΤ) Ειρήνη (ΣΤ), Ο μικρός πρίγκιπας (ΣΤ), Υ, ΛΦ Η πρόταση που αναφέρεται στα ψηλά βουνά αξιοποιεί τον υπολογιστή και ως εργαλείο συμβολικής έκφρασης βάζοντας τα παιδιά να σχεδιάσουν με το κατάλληλο λογισμικό (Κόμης 2004). Οι δραστηριότητες που αφορούν στα ποιήματα Υπερωκεάνιο και Ειρήνη προτείνουν την αναζήτηση και επιλογή συναφών μελοποιημένων ποιημάτων και τραγουδιών και τη δημιουργία ενός μουσικού CD για αξιοποίηση σε σχολικές εκδηλώσεις. Η πρόταση που αναφέρεται στο κείμενο Τα δένδρα καθαρίζουν το μολυσμένο αέρα της ΣΤ δημοτικού προτείνει την αξιοποίηση του υπολογιστή για τη δημιουργία μίας σχολικής εφημερίδας. Παρόμοια στις δραστηριότητες που αφορούν στο ποίημα 6

Ειρήνη του Γ. Ρίτσου προτείνεται η δημιουργία αφισών με θέματα τις έννοιες πόλεμος και ειρήνη. Οι έντεκα (11) δραστηριότητες επεκτείνονται και σε διαθεματική προσέγγιση με ποικίλα γνωστικά αντικείμενα. Σχετικά με τους τύπους των γνωστικών εργαλείων, οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί (20) προτείνουν την αξιοποίηση του Διαδικτύου για την αναζήτηση πληροφοριών () που αφορούν κυρίως σε βιογραφίες λογοτεχνών, ενώ τρεις μόνο προτείνουν τη σύγχρονη ή ασύγχρονη επικοινωνία (Ε) με μαθητές άλλων σχολείων της χώρας. Οι 17 προτάσεις αναφέρονται στην αξιοποίηση του επεξεργαστή κειμένου () παράλληλα με άλλες εφαρμογές λογισμικού. Οι εννέα προτάσεις για τα υπερμέσα (Υ) αφορούν σε εργασίες με το λογισμικό παρουσιάσεων. Όλες οι προτάσεις των εκπαιδευτικών, ακόμα και οι τέσσερις με το λογιστικό φύλλο (ΛΦ), μεταφέρουν στον υπολογιστή δραστηριότητες που υλοποιούνται εύκολα χωρίς αυτόν. Δεν υπάρχουν προτάσεις που αξιοποιούν στο μέγιστο ή κατ ελάχιστο τις ΤΠΕ με εξαίρεση αυτή που αφορά στον πληροφορικό αλφαβητισμό μέσω του μαθήματος της νεοελληνικής γλώσσας. Φαίνεται ότι η ύπαρξη ενός ισχυρού και εύχρηστου εργαλείου παρακινεί στην αξιοποίησή του ακόμα και σε καταστάσεις όπου δεν είναι απαραίτητο. Αυτό είναι χαρακτηριστικό στο αντικείμενο της γλώσσας, όπου οι ΤΠΕ αξιοποιούνται κυρίως μέσω του επεξεργαστή κειμένου για δραστηριότητες που μπορούν να υλοποιηθούν και χωρίς αυτόν, αλλά και της αναζήτησης πληροφορίας στο Διαδίκτυο και αξιοποίησή της χωρίς κριτική στάση απέναντι στις πηγές. Οι ΤΠΕ με τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά τους διευκολύνουν απλά το έργο εκπαιδευτικών και μαθητών μέσω του τεχνοκεντρικού μοντέλου και όχι της ουσιαστικής αξιοποίησης των γνωστικών εργαλείων. Τα αποτελέσματα για το γνωστικό αντικείμενο της Ιστορίας παρουσιάζονται στον πίνακα 9.3. 7

Πίνακας 9.3 Δραστηριότητες στο μάθημα της Ιστορίας (: Αναζήτηση Πληροφοριών, ΛΦ: Λογιστικό Φύλλο, Υ: Υπερμέσα, Ο: Οπτικοποίηση, Ε: Επικοινωνία, : Επεξεργαστής Κειμένου) ΘΕΜΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο άνθρωπος των σπηλαίων (Γ) ν Στα πολύ παλιά χρόνια (Γ), Υ, Ε ν Οι πολύχρυσες Μυκήνες (Γ) Ε, Ο Οι πολύχρυσες Μυκήνες (Γ) ν Οι πολύχρυσες Μυκήνες (Γ), Η ζωή στα χρόνια του Μίνωα (Γ) Ε, Ο Μινωικός πολιτισμός (Γ) Μινωικός πολιτισμός (Γ) Μινωικός πολιτισμός (Γ) Μινωικός πολιτισμός (Γ), Υ, ΛΦ Μινωικός πολιτισμός (Γ) Οι περιπέτειες του Οδυσσέα (Γ) Οι περιπέτειες του Οδυσσέα (Γ) Υ ν Αργοναυτική εκστρατεία (Γ), Υ Η Ιωνική επανάσταση (Γ) Νέες ελληνικές αποικίες (Δ) ν Ιερά, πανελλήνιοι αγώνες (Δ) Ο χρυσός αιώνας (Δ) Τα μεγάλα Παναθήναια (Δ) ΛΦ, Ε Η εκστρατεία το Μ. Αλέξανδρου (Δ) Βυζάντιο, η ζωή στα νησιά (Ε) Χτίζεται η Αγία Σοφία (Ε) Προεπαναστατικά κινήματα (ΣΤ) Εξερευνήσεις (ΣΤ) Μετά τη μεταπολίτευση (ΣΤ) Στην περίπτωση της Ιστορίας ο πληροφορικός αλφαβητισμός αναφέρεται μόνο από μία εκπαιδευτικό που πραγματεύεται το θέμα των επαγγελμάτων με αφορμή τη ζωή στα πολύ παλιά χρόνια. Προτείνει εργασία που αφορά σε παροιμίες σχετικές με επαγγέλματα, την αναζήτησή τους στο Διαδίκτυο και τη διαχείρισή τους με τον επεξεργαστή κειμένου. Οι πέντε από τις 25 προτάσεις έχουν και διαθεματική προσέγγιση. Μία από αυτές είναι η προαναφερθείσα, η οποία μεταξύ των άλλων γνωστικών αντικειμένων αναφέρεται και στην αισθητική αγωγή με αξιοποίηση του λογισμικού παρουσιάσεων και κατεύθυνση τον οπτικό αλφαβητισμό. Μόνο δύο από τις περιγραφές των εκπαιδευτικών αξιοποιούν τις ΤΠΕ αποκλειστικά ως εποπτικό εργαλείο, ενώ αυτό ισχύει και για τις υπόλοιπες προτάσεις που αναφέρονται και σε συγκεκριμένου τύπου γνωστικά εργαλεία. Και εδώ οι περισσότερες δραστηριότητες (16) αξιοποιούν το Διαδίκτυο ως εργαλείο αναζήτησης πληροφοριών (), χωρίς να αναφέρουν αξιολόγηση πηγών ή κάποιου τύπου κριτική θεώρηση του περιεχομένου. Τέσσερις δραστηριότητες προτείνουν την επικοινωνία (Ε) μεταξύ μαθητών από διαφορετικές πόλεις για ανταλλαγή πληροφοριών σχετικά με αρχαιολογικούς χώρους των περιοχών τους. Οι δύο προτάσεις που αναφέρουν την οπτικοποίηση (Ο), προτείνουν την αξιοποίηση των τεχνολογιών εικονικής πραγματικότητας για τη χωρική αναπαράσταση Μυκηναϊκών και Μινωικών ανακτόρων, ανεξάρτητα από τη δυνατότητα υλοποίησής τους. Αξιοποιούν πάντως τις ΤΠΕ για τη δημιουργία και ενίσχυση εμπειριών αξιοποιώντας τα δυναμικά χαρακτηριστικά τους για τη διαχείριση χωρικών και 8

χρονικών καταστάσεων περασμένων εποχών. Τρεις εκπαιδευτικοί που ασχολούνται με το Μινωικό πολιτισμό, την Οδύσσεια και τις εξερευνήσεις, προτείνουν τη δημιουργία εφημερίδων θέτοντας τους μαθητές στη θέση των δημοσιογράφων από την κάθε χρονική περίοδο. Αξιοσημείωτη είναι η έλλειψη μεγάλου αριθμού προτάσεων που περιέχουν την αναπαράσταση καταστάσεων άλλων εποχών και εικονικά ταξίδια πεδίου για ένα γνωστικό αντικείμενο όπως η Ιστορία, που προσφέρεται για τέτοιου τύπου προσεγγίσεις με τις ΤΠΕ. Στον πίνακα 9.4 παρουσιάζονται οι προτεινόμενες δραστηριότητες για το μάθημα της Μελέτης Περιβάλλοντος. Και σε αυτή την περίπτωση, έξι από τους 22 εκπαιδευτικούς προτείνουν αποκλειστικά τη χρήση των ΤΠΕ ως εποπτικά μέσα, ενώ άλλοι έξι τη συνδυάζουν με γνωστικά εργαλεία. Στις προτάσεις σχετικά με τον καιρό και την τροφική αλυσίδα αναφέρεται και ο πληροφορικός αλφαβητισμός με τη διαμόρφωση κειμένων που συντάσσουν οι μαθητές στον επεξεργαστή κειμένου. Πίνακας 9.4 Δραστηριότητες στο μάθημα της Μελέτης Περιβάλλοντος (: Αναζήτηση Πληροφοριών, ΛΦ: Λογιστικό Φύλλο, Υ: Υπερμέσα, ΒΔ: Βάσεις Δεδομένων, Ε: Επικοινωνία, ΕΧ: Εννοιολογική Χαρτογράφηση) ΘΕΜΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Τα ζώα (Α) Το λιομάζωμα (Β), Ε, ΕΧ ν Ο άνθρωπος καταστρέφει το περιβάλλον (Γ) ΛΦ Τα ζώα του τόπου μας (Γ), ΛΦ Η οργάνωση ενός δήμου (Γ) Υ Σεισμοί μέτρα προστασίας (Γ) Υ Τα μέσα συγκοινωνίας (Γ) ν Είμαστε όλοι μια αλυσίδα (Γ) ΒΔ ν Αιτωλοακαρνανία (Δ) ΛΦ Πελοπόννήσος (Δ) ΛΦ, Υ Η Κρήτη (Δ) Διοικητική διαίρεση της Ελλάδας (Δ) Κατανομή ελληνικού πληθυσμού (Δ) Βουνά και ποτάμια της Ελλάδας (Δ) Σε ένα ελληνικό χωριό (Δ) Υ ν Διάβρωση (Δ) Το εσωτερικό της γης (Δ) Καιρός δελτίο καιρού (Δ) Πως τρέφεται ένα φυτό (Δ) Τροφική αλυσίδα (Δ) Πεπτικό σύστημα ζώων (Δ) Τα μέσα συγκοινωνίας (Δ) ν Οι πέντε από τις 22 περιγραφές αναφέρονται και σε διαθεματικές προεκτάσεις. Οι προτάσεις που αφορούν στην κατανομή του πληθυσμού και στο δελτίο καιρού, προτείνουν την αξιοποίηση του 9

υπολογιστή ως μέσου συμβολικής έκφρασης μέσα από τη σχεδίαση συναφών θεμάτων από τους μαθητές με λογισμικά σχεδίασης και επεξεργασίας εικόνας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της αξιοποίησης των βάσεων δεδομένων (ΒΔ) στη διαθεματική προσέγγιση του θέματος είμαστε όλοι μία αλυσίδα, όπου η εκπαιδευτικός λόγω της μικρής ηλικίας των μαθητών προτείνει τη διαχείριση δεδομένων με τη μορφή εικόνων. Στη δραστηριότητα που αφορά στην οργάνωση ενός δήμου, ο εκπαιδευτικός περιγράφει τη σχεδίαση του δήμου που ζουν τα παιδιά χρησιμοποιώντας κατάλληλο λογισμικό και μεταφέροντας τις δικές τους χωρικές απεικονίσεις στον υπολογιστή. Ενδιαφέρουσα περίπτωση αποτελεί η πρόταση του εκπαιδευτικού που ασχολείται με το λιομάζωμα και σχεδιάζει στο χαρτί έναν εννοιολογικό χάρτη δύο επιπέδων. Αφετηριακός κόμβος είναι η λέξη ελιά ο οποίος συνδέει ακτινικά θεματικές από ποικίλα γνωστικά αντικείμενα με στόχους τη διαθεματική προσέγγιση, την οργάνωση της σκέψης και την αξιοποίηση των ΤΠΕ σε θέματα που δεν μπορούν να πραγματευθούν εύκολα με διαφορετικό τρόπο. Αποτέλεσμα είναι οι προτάσεις για εικονικά ταξίδια πεδίου σε ελαιώνες και μουσεία ελιάς, η στοχοθετημένη αναζήτηση πληροφορίας από το Διαδίκτυο, καθώς και η επικοινωνία με μαθητές ελαιοπαραγωγού περιοχής. Οι προτεινόμενες δραστηριότητες για το μάθημα της Γεωγραφίας των Ε και ΣΤ τάξεων παρουσιάζονται στον πίνακα 9.5. Ο πληροφορικός αλφαβητισμός δεν αναφέρεται σε καμία περιγραφή. Παρότι η Γεωγραφία προσφέρεται για διαθεματικές προσεγγίσεις, μόνο οι επτά από τις 23 προτάσεις περιέχουν το στοιχείο της διαθεματικότητας. Πέντε από τις δραστηριότητες προτείνουν τον υπολογιστή μόνο ως, μολονότι όλες έχουν το στοιχείο της παρουσίασης πληροφορίας και μέσα από τα αναφερόμενα γνωστικά εργαλεία. Οι μισές προτάσεις αξιοποιούν τις ΤΠΕ ως εργαλείο αναζήτησης πληροφορίας (), αναμενόμενο για το γνωστικό αντικείμενο της Γεωγραφίας. Οκτώ προτείνουν το λογιστικό φύλλο (ΛΦ) για παρουσίαση πληροφορίας που αφορά σε πληθυσμιακά και χωρικά δεδομένα με εποπτικό τρόπο, μέσω ραβδογραμμάτων. Και σε αυτή την περίπτωση τα γραφήματα δεν περιέχουν πληροφορία που προκύπτει από επεξεργασία δεδομένων στο λογιστικό φύλλο, αλλά απλή μεταφορά της σε γραφικές παραστάσεις εύκολα υλοποιήσιμες με χαρτί και μολύβι. Η πρόταση για τους νομούς της Ελλάδας βάζει τους μαθητές στη θέση του δημιουργού, αναθέτοντάς τους την κατασκευή μίας υπερμεσικής ηλεκτρονικής εγκυκλοπαίδειας. 10

Πίνακας 9.5 Δραστηριότητες στο μάθημα της Γεωγραφίας (: Αναζήτηση Πληροφοριών, ΛΦ: Λογιστικό Φύλλο, Υ: Υπερμέσα, Ε: Επικοινωνία, : Επεξεργαστής Κειμένου) ΘΕΜΑ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Λίμνες της Ελλάδας (Ε) Ποτάμια και λίμνες της Ελλάδας (Ε) Ποτάμια και λίμνες της Ελλάδας (Ε), Υ ν Τα μεγάλα ελληνικά βουνά (Ε), Υ Θάλασσες, ακτές, νησιά της Ελλάδας (Ε) ν Χάρτης της Ελλάδας (Ε), Υ, Η Κύπρος (Ε), Ε, ΛΦ Προσανατολισμός (Ε) Η Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε), Διοικητική διαίρεση της Ελλάδας (Ε), Υ ν Οι νομοί της Ελλάδας (Ε) ν Ο χάρτης για τη μελέτη του κόσμου (Ε), ΛΦ Προσανατολισμός στο χάρτη (Ε) Απόδημος ελληνισμός (Ε), Ε Ο ελληνισμός (ΣΤ) ΛΦ Η Ελλάδα (ΣΤ) ΛΦ ν Κλιματικές ζώνες (ΣΤ) ΛΦ Η ζωή στα τροπικά δάση (ΣΤ) ΛΦ Η πανίδα του τόπου μας (ΣΤ), Ε, ΛΦ ν Γαλλία (ΣΤ) ν Ασία (ΣΤ), Υ, ΛΦ Η έρημος Σαχάρα (ΣΤ) Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΤ) Τα αποτελέσματα για το μάθημα των Φυσικών φαίνονται στον πίνακα 9.6. Οι προτάσεις για το νερό στη φύση και το πεπτικό σύστημα περιέχουν και πληροφορικό αλφαβητισμό, προτείνοντας συγγραφή εργασιών με τον επεξεργαστή κειμένου, το λογισμικό ζωγραφικής και παρουσιάσεων. Η δεύτερη δίνει έμφαση σε άτομα με ειδικές δεξιότητες, αναφέροντας παιδιά με υπερκινητικότητα και ελλειμματική προσοχή. Ο εκπαιδευτικός προτείνει συνεργατικές δραστηριότητες με τον υπολογιστή στις οποίες οι μαθητές προσπαθούν να συναρμολογήσουν ένα εικονικό πεπτικό σύστημα και να ονομάσουν τα όργανα από τα οποία αποτελείται. 11

Πίνακας 9.6 Δραστηριότητες στο μάθημα των Φυσικών (: Αναζήτηση Πληροφοριών, ΛΦ: Λογιστικό Φύλλο, Υ: Υπερμέσα, Ο: Οπτικοποίηση, Ε: Επικοινωνία, ΒΔ: Βάσεις Δεδομένων, : Επεξεργαστής Κειμένου, Π: προσομοίωση) ΘΕΜΑ Πεπτικό σύστημα (Ε) Πως καθαρίζουμε το νερό (Ε) ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ Υ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Η ρύπανση του περιβάλλοντος (Ε) ν Η άνωση στα υγρά (Ε), ΛΦ Στατικός ηλεκτρισμός (Ε), Υ Το ηλεκτρικό ρεύμα (Ε) Το νερό στη φύση (ΣΤ),, Υ, Ε Το ανθρώπινο σώμα (ΣΤ) Το αναπνευστικό σύστημα (ΣΤ) Αναπνοή (ΣΤ), ΛΦ, Υ Συστήματα ανθρώπινου σώματος (ΣΤ) Συστήματα ανθρώπινου σώματος (ΣΤ) Σεισμοί (ΣΤ) Π Ήχος, καταστάσεις ύλης (ΣΤ) Θερμοκρασία, θερμότητα (ΣΤ) Π, Υ, ΛΦ Τρόποι διάδοσης της θερμότητας (ΣΤ), Υ ν Ηλεκτρομαγνήτες (ΣΤ) Οι οκτώ από τις 17 δραστηριότητες προτείνουν χρήση του υπολογιστή μόνο ως εποπτικού μέσου, ενώ από το ίδιο πνεύμα διαπνέονται και οι υπόλοιπες. Αυτό είναι αναμενόμενο, αφού οι Φυσικές Επιστήμες πραγματεύονται θέματα που περιέχουν αφηρημένες και άγνωστες έννοιες για τις περισσότερες από τις οποίες οι μαθητές δεν έχουν εμπειρία και αναζητούν μέσα για την υποστήριξη στη δημιουργία αναπαραστάσεων και νοητικών μοντέλων. Τρεις μόνο από τις προτάσεις κάνουν χρήση του λογιστικού φύλλο (ΛΦ), σε ένα γνωστικό αντικείμενο που αναφέρεται συχνά σε αριθμητικά δεδομένα και γραφικές παραστάσεις. Δύο μόνο θέματα, αυτά των σεισμών και της θερμότητας, προτείνουν τη χρήση προσομοιώσεων. Το δεύτερο μάλιστα προτείνει δραστηριότητες με το λογισμικό Interactive Physics. Η δραστηριότητα για την αναπνοή της ΣΤ τάξης προτείνει τη χρήση διάφορων γνωστικών εργαλείων, τα αποτελέσματα των οποίων αξιοποιούνται για τη δημιουργία αφίσας από τους μαθητές με θέμα την αντικαπνιστική εκστρατεία. Διαθεματική προσέγγιση προτείνεται μόνο σε δύο δραστηριότητες, αυτές που αφορούν στη ρύπανση του περιβάλλοντος και στους τρόπους διάδοσης της θερμότητας. Η μοναδική πρόταση για την Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή της Ε τάξης αναφέρεται στην κυκλοφοριακή αγωγή. Προτείνει δραστηριότητες σε μία προσομοίωση πάρκου κυκλοφοριακής αγωγής και αναζήτηση πληροφοριών στο Διαδίκτυο σχετικά με στατιστικά στοιχεία ατυχημάτων. Η πρόταση για τη Μουσική της Δ τάξης αφορά στην οργανολογία και προτείνει αναζήτηση πληροφοριών στο Διαδίκτυο. Η δεύτερη πρόταση για τη ΣΤ δημοτικού προτείνει τη χρήση εξειδικευμένων λογισμικών για την εξοικείωση των μαθητών με τη σημειολογία της μουσικής. 12

Οι τέσσερις προτάσεις της ευέλικτης ζώνης αφορούν στη σχεδίαση και υλοποίηση project μεγάλης διάρκειας με τη συνεργασία μαθητών από όλες τις τάξεις. Τα θέματα αναφέρονται στον υδάτινο πλούτο της Ελλάδας, την υγιεινή διατροφή, την παράδοση και την οργάνωση και διαχείριση της σχολικής βιβλιοθήκης. Οι προτάσεις αναφέρονται σε διάφορους τύπους λογισμικού και τελικά προτείνουν τη δημιουργία υπερμεσικών εφαρμογών και βάσεων δεδομένων σχετικών με τα υπό μελέτη θέματα. Τα αποτελέσματα της εμπειρικής μελέτης με την περιγραφή μαθησιακών δραστηριοτήτων με υπολογιστή από τους 130 εκπαιδευτικούς επαληθεύουν τα διεθνή ευρήματα. Στις περισσότερες των περιπτώσεων κυριαρχεί η αξιοποίηση των ΤΠΕ ως εύχρηστων και δυναμικών εποπτικών μέσων και όχι η παιδαγωγική αξιοποίησή τους με τη χρήση τους ως γνωστικών εργαλείων. Ακόμα και στις προτάσεις συγκεκριμένων γνωστικών εργαλείων δίνεται έμφαση στην παρουσίαση περιεχομένου και όχι σε διαδικασίες ανάπτυξης κριτικής σκέψης από τους μαθητές, αποτέλεσμα παρόμοιο με αυτό του Fraser (2000). Οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τα τεχνολογικά χαρακτηριστικά των ΤΠΕ, όπως φαίνεται από τις αναφορές τους σε προσομοιώσεις φαινομένων και καταστάσεων για τις οποίες οι μαθητές δεν είναι εύκολο να έχουν εμπειρία. Ο μαθητής ως δημιουργός του δικού του εκπαιδευτικού υλικού με τη συνεργασία του εκπαιδευτικού προτείνεται στις περισσότερες δραστηριότητες με την ανάπτυξη υπερμεσικών εφαρμογών εγκυκλοπαιδικού τύπου, ηλεκτρονικών εφημερίδων και ιστοσελίδων συχνά με διαθεματική προσέγγιση. Η έμφαση δίνεται όχι τόσο στην οικοδόμηση της γνώσης αλλά στην παροχή κινήτρου για ενασχόληση με τα υπό μελέτη θέματα, συμπέρασμα που συμβαδίζει με τη διεθνή εμπειρία (Mitra 2000, Oliver and Hannafin 2000). Η πλειονότητα των εκπαιδευτικών που προτείνει συγκεκριμένου τύπου γνωστικά εργαλεία μεταφέρει δραστηριότητες που υλοποιούνται εύκολα εκτός υπολογιστή, αποτέλεσμα παρόμοιο με αυτά της διεθνούς εμπειρίας (Sampson 2000, Lewis 2002, Burns 2003). Φαίνεται ότι παρότι οι εκπαιδευτικοί γνωρίζουν τα γενικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης τεχνολογίας και κατέχουν ένα βασικό επίπεδο δεξιοτήτων χρήσης της, δυσκολεύονται να προσδιορίσουν ιδιότητές της και να εντοπίσουν θέματα αξιοποιώντας στο μέγιστο ή κατ ελάχιστο τις ΤΠΕ στα πλαίσια της διδακτικής πράξης. Παράδειγμα αποτελεί η συχνή χρησιμοποίηση του Διαδικτύου για αναζήτηση επίκαιρης πληροφορίας ως εύκολη και γρήγορη λύση σε σχέση με τις έντυπες πηγές. Οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν γενικά την αναζήτηση πληροφορίας στο Διαδίκτυο σχετικά με το υπό μελέτη θέμα χωρίς να θέτουν συγκεκριμένους διδακτικούς στόχους ή να επισημαίνουν τους πιθανούς κινδύνους που αφορούν τις πηγές, το επίπεδο και την πιθανή πόλωση του περιεχομένου. Θετικό στοιχείο αποτελεί η έλλειψη αναφοράς από τους εκπαιδευτικούς στην ύπαρξη της πληροφορικής ως ανεξάρτητου γνωστικού αντικειμένου στο αναλυτικό πρόγραμμα του δημοτικού σχολείου. Οι προτεινόμενες δραστηριότητες, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, απαιτούν δεξιότητες που συμβαδίζουν με αυτές που αναφέρονται στο διαθεματικό ενιαίο πλαίσιο προγράμματος σπουδών πληροφορικής για κάθε τάξη και σε ορισμένες περιπτώσεις προτείνεται ο πληροφορικός αλφαβητισμός παράλληλα με την ενασχόληση με δραστηριότητες στα υπό μελέτη αντικείμενα. 13

Οι εκπαιδευτικοί φαίνεται ότι ακολουθούν το ολιστικό πρότυπο για την ένταξη των ΤΠΕ στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, εντάσσοντας τον πληροφορικό αλφαβητισμό στις μαθησιακές δραστηριότητες που προτείνουν κατά την αξιοποίηση των γνωστικών εργαλείων. 14