ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ

ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ / ΙΤΕ ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ Μελέτες ιστορίας και φιλολογίας Εκδοτική επιμέλεια Κώστας Λάππας Αντώνης Αναστασόπουλος Ηλίας Κολοβός ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ Ιδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής Ηράκλειο 2010

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ & ΕΡΕΥΝΑΣ Hράκλειο Kρήτης, T.Θ. 1385, 711 10. Tηλ. 2810391097, Fax: 2810391085 Aθήνα: Mάνης 5, 10681. Tηλ. 2103849020-23, Fax: 2103301583 e-mail: info@cup.gr www.cup.gr ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜIΑΣ ΑΘΗΝΩΝ Αναγνωστοπούλου 14, 106 73 Αθήνα Τηλ. 210 3664611, Fax: 210 3664637 e-mail: kemne@academyofathens.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Μελισσηνού & Ν. Φωκά 130, 741 00 Ρέθυμνο, Κρήτη Τηλ.: 28310 25146 & 56627, Fax: 28310 25810 e-mail: alki@ims.forth.gr ΣΕΙΡΑ: ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ / ΙΣΤΟΡΙΑ 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Διόρθωση δοκιμίων: Κατερίνα Κεχαγιαδάκη Εκτύπωση: Γ. Αργυρόπουλος ΕΠΕ Σχεδίαση εξωφύλλου: Βάσω Αβραμοπούλου ISBN 978-960-524-307-4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σημείωμα... xi Πηνελόπη Παπαδοπούλου-Στάθη (1947-2008)....................... xiii Εργογραφία Πηνελόπης Στάθη.... xvii Αʹ Κοινωνία, Οικονομία, Θεσμοί Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου, Αγροτική φορολογία και μηχανισμοί καταχρέωσης... 3 Σοφία Λαΐου, Στρατηγικές εδραίωσης της οθωμανικής κυριαρχίας στο Αιγαίο τον 16ο αιώνα: η αξιοποίηση των αποθεμάτων νίτρου της Σάμου... 11 Xρύσα Mαλτέζου, Οἱ Ἕλληνες τῆς Βενετίας ἐπίτροποι καὶ διοικηταὶ περιουσίας τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων... 23 Ελένη Γκαρά, Μεροληψία κατά την απονομή δικαιοσύνης στα οθωμανικά ιεροδικεία.... 39 Αντώνης Αναστασόπουλος, Η ανάκληση μιας δωρεάς και η επιστροφή μιας προίκας: κοινωνικό φύλο, οικογενειακές σχέσεις και οθωμανική δικαιοσύνη... 55 Δημήτρης Γ. Ἀποστολόπουλος, Ἕνας, ἀκόμα, ἐπιστολογράφος τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ: Ἰωάννης ὁ Eὐλογὰς ἀπὸ τὸν Mυστρὰ καὶ οἱ νομοκανονικὲς ἀπορίες του.... 69 Παναγιώτης Μιχαηλάρης, Ἐγγυήσεις ἀγαμίας στὴ μητρόπολη Μυτιλήνης (αʹ μισὸ 19ου αἰώνα).... 79 Χρήστος Λούκος, Ένας ιατρός στη Σύρο με ιδιαίτερη κοινωνική ευαισθησία: Ευάγγελος Αρφάνης... 103 vii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Βʹ Πολιτική, Ιδεολογία Ηλίας Κολοβός, «Του Μπεντρεντίν τα παλικάρια» στην οθωμανική και τη σύγχρονη τουρκική ιστορία... 117 John C. Alexander (Alexandropoulos), Yusuf bey al-moravi on the siege and capture of Tripolitsa in 1821... 139 Vangelis Kechriotis, Celebration and contestation: the people of Izmir welcome the Second Constitutional Era in 1908... 157 Engin Berber, The Megali Idea doctrine and Turkish-Greek relations, 1919-1922: indirect diplomacy in the shadow of the Allied States.. 185 Μιχάλης Ν. Μιχαήλ, Εθνικισμός και μύθος στη μεταοθωμανική κυπριακή ιστοριογραφία... 207 Γʹ Παιδεία, Λογοτεχνία Nefeli Papoutsaki, Ugly transitions or subtleties of the eulogy? On a variation of the travel theme in early Arabic poetry... 225 Arnold van Gemert, Λόγοι διδακτικοί προς την κόρη... 235 Χαρίτων Καρανάσιος, Αὐτόγραφα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη... 251 Δημήτριος Ζ. Σοφιανός, Φαναριώτικα στιχουργήματα (ἀρ. 16-20) ἀπὸ τὴν ἀνέκδοτη ποιητικὴ ἀνθολογία τοῦ κώδ. 666 τῆς Μονῆς Μεγάλου Μετεώρου (18ος αἰ.). Δειγματοληπτικὴ παρουσίαση... 267 Κώστας Λάππας, Ἡ σχολὴ τῶν Κυδωνιῶν στὰ 1808 μέσα ἀπὸ τὴ μαρτυρία ἑνὸς μαθητῆ... 281 Σοφία Mατθαίου, Ἠλίας Σ. Σταθόπουλος (1821-1859): ἕνας μαχητικὸς λόγιος... 297 Δʹ Θρησκεία Iόλη Βιγγοπούλου, Οι περιηγητές και ο ελληνικός ορθόδοξος κόσμος (15ος-19ος αιώνας)... 317 viii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Βασιλική Μπόμπου Σταμάτη, Ο Βικέντιος Δαμοδός «Περὶ τῆς συκοφαντίας Δημητρίου τοῦ Κυδωνίου, λατινόφρονος, κατὰ τοῦ Παλαμᾶ καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει Συνόδου κατὰ Βαρλαὰμ καὶ Ἀκινδύνου γενομένης».... 339 Γιώργος Τζεδόπουλος, Το μαρτύριο στα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας: ο κύκλος και οι ρωγμές... 355 Μαρίνος Σαρηγιάννης, Ένας ετερόδοξος μουσουλμάνος στην Κρήτη του 18ου αιώνα... 371 Sinan Kuneralp, The eloping wife, the angry teenager, and the embezzler on the run, or how Ottoman diplomacy tried to cope with conversion cases in the context of Turco-Greek relations... 387 Εʹ Κωνσταντινούπολη Ι. Κ. Χασιώτης, Μια ανέκδοτη ισπανική περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 1631 και ο έλληνας συντάκτης της.. 399 Ἑλένη Ἀγγελομάτη-Τσουγκαράκη, Ἡ συντεχνία τῶν γουναράδων τῆς Κωνσταντινούπολης... 423 Σάββας Ε. Τσιλένης, Ιερός ναός Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου Κωνσταντινούπολης... 443 Αδαμάντιος Στ. Ανεστίδης, Τo κίνημα του δημοτικισμού στην Πόλη το ΙΘ και Κ αιώνα... 467 Σία Αναγνωστοπούλου, Το τέλος της αυτοκρατορικής λογικής, το τέλος της αυτοκρατορικής Κωνσταντινούπολης: η μεγάλη περιπέτεια... 483 ix

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Το βιβλίο αυτό άρχισε να ετοιμάζεται στα τέλη του 2007 ως τιμητικός τόμος στην Πηνελόπη Στάθη με την ευκαιρία της αποχώρησής της από το Kέντρο Eρεύνης του Mεσαιωνικού και Nέου Eλληνισμού της Aκαδημίας Aθηνών. Δυστυχώς, η αξέχαστη φίλη και συνάδελφος πέθανε τον Μάρτιο του 2008 και δεν πρόλαβε να δει παρά μόνο μια πρόδρομη εκτύπωση των εργασιών του τόμου αυτού, ο οποίος μετατράπηκε σε αφιέρωμα στη μνήμη της. Οι δημοσιευόμενες εργασίες καλύπτουν ένα ευρύ θεματικό πεδίο και έχουν οργανωθεί σε πέντε ενότητες. Στην πρώτη ενότητα, με τίτλο «Κοινωνία, οικονομία, θεσμοί», εξετάζονται θεσμοί του οθωμανικού κράτους και της ορθόδοξης εκκλησίας, πλευρές της κοινωνικής ζωής και των οικονομικών δραστηριοτήτων χριστιανών και μουσουλμάνων κατά την οθωμανική περίοδο, αλλά και η περίπτωση ενός κοινωνικά ευαίσθητου γιατρού στη Σύρο των αρχών του 20ού αιώνα. Στη δεύτερη ενότητα, με τίτλο «Πολιτική, ιδεολογία», περιλαμβάνονται μελέτες που αναλύουν την ιδεολογική και πολιτική χρήση της ιστορίας, καθώς και κομβικές πολιτικές συγκυρίες του 19ου και του πρώιμου 20ού αιώνα με άξονα τις σχέσεις των χριστιανών με τους μουσουλμάνους και του ελληνικού με το τουρκικό κράτος. Η τρίτη ενότητα, με τίτλο «Παιδεία, λογοτεχνία», καλύπτει πτυχές της ελ ληνικής γραμματείας του ύστερου μεσαίωνα και της πρώιμης νεότερης περιόδου, ζητήματα παιδείας και εκπαίδευσης των Ελλήνων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και το ελληνικό κράτος, αλλά και τη χρήση του μοτίβου του ταξιδιού στην πρώιμη αραβική ποίηση. Οι μελέτες της τέταρτης ενότητας, με τίτλο «Θρησκεία», αναφέρονται σε ζητήματα σχετικά με τη θεολογική γραμματεία και την εικόνα του ελληνορθόδοξου κόσμου στους ξένους περιηγητές, και διερευνούν πτυχές του θρησκευτικού βίου χριστιανών και μουσουλμάνων, με έμφαση σε θέματα θρησκευτικής ετερότητας, μεταστροφής, μαρτυρίου και αίρεσης και στις επιπτώσεις τους σε ατομικό και συλλογικό, xi

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ πολιτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Στην πέμπτη ενότητα, με τίτλο «Κωνσταντινούπολη», παρουσιάζονται και αναλύονται διάφορες όψεις της πόλης: μια περιγραφή της Κωνσταντινούπολης του 17ου αιώνα, η συντεχνία των γουναράδων και η αναθεώρηση ορισμένων κανόνων λειτουργίας της το 1760, η ιστορία της κατασκευής και των μετατροπών του ναού Εισοδίων της Παναγίας της κοινότητας Σταυροδρομίου, το κίνημα του δημοτικισμού κατά τον 19ο και 20ό αιώνα, οι συνέπειες που είχε για την αυτοκρατορική Κωνσταντινούπολη η διάδοση της εθνικής ιδεολογίας στα Βαλκάνια, την ανατολική Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά όλους όσους στάθηκαν αρωγοί στην προετοιμασία και έκδοση του βιβλίου αυτού. Η Ακαδημία Αθηνών, στην οποία η Πηνελόπη προσέφερε τις υπηρεσίες της επί 35 χρόνια, και το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, με το οποίο η Πηνελόπη συνδέθηκε ως πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής δύο διεθνών συμποσίων του Προγράμματος Τουρκικών Σπουδών («Αλκυονίδες Ημέρες στην Κρήτη»), το 2003 και το 2006, συνέβαλαν γενναιόδωρα στη δαπάνη για την εκτύπωση του βιβλίου. Οι Πανεπιστημια κές Εκδόσεις Κρήτης δέχτηκαν πρόθυμα να συμπεριλάβουν το αφιέρωμα αυτό στις εκδόσεις τους και φρόντισαν για την καλαίσθητη εμφάνισή του. Ο Γρηγόρης και η Κατερίνα Στάθη πρόσφεραν πολύτιμη βοήθεια στην κατάρτιση της εργογραφίας της Πηνελόπης. Ο Geoffrey Cox με μεγάλη συνέπεια επιμελήθηκε γλωσσικά τα κείμενα που δημοσιεύονται στην αγγλική γλώσσα. Ξεχωριστές ευχαριστίες οφείλονται, τέλος, στους συγγραφείς των άρθρων που ανταποκρίθηκαν πρόθυμα στο κάλεσμά μας, τεκμήριο της αγάπης που απολάμβανε η αξέχαστη Πηνελόπη στον κύκλο των συναδέλφων της και της αναγνώρισης του επιστημονικού της έργου. ΟΙ ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ xii

ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΤΑΘΗ (1947-2008) Ἡ Πηνελόπη Στάθη, στὴ μνήμη τῆς ὁποίας ἀφιερώνεται αὐτὸς ὁ τόμος, ἦταν γιὰ ὅλους ὅσους τὴ γνωρίσαμε, εἴτε σὰν συνάδελφο ἱστορικὸ εἴτε σὰν δασκάλα τῆς τουρκικῆς γλώσσας, ἕνας ζεστὸς καὶ γενναιόδωρος ἄνθρωπος. Γεννημένη στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1947, ἡ Πηνελόπη μετανάστευσε μὲ τοὺς γονεῖς της στὴ Σουηδία τὸ 1965. Τὸ ἑπόμενο ἔτος γράφτηκε στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης (Lund), στὰ Τμήματα Κλασικῆς Φιλολογίας, Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας καὶ Φιλολογίας καὶ Ρωμανικῶν Γλωσσῶν. Τὸ 1970 πῆρε πτυχίο ἀπὸ τὴ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Λούνδης, καθὼς καὶ συμπληρωματικὸ πτυχίο γαλλικῆς καὶ ἀγγλικῆς γλώσσας καὶ φιλολογίας. Τὸ 1970 ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα καὶ ἀσχολήθηκε μὲ διάφορες φιλολογικὲς ἐργασίες: μεταγραφὲς κειμένων, εὑρετήρια, ἀποδελτιώσεις κ.ἄ. Τὸ 1975 διορίστηκε συντάκτρια στὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ὅπου εἶχε ἐργαστεῖ καὶ προηγουμένως (ἀπὸ τὸ 1972) μὲ συμβάσεις ἔργου. Μετὰ ἀπὸ μακρὰ θητεία στὸ Κέντρο, καὶ ἀφοῦ εἶχε προαχθεῖ τὸ 2002 σὲ ἐρευνήτρια πρώτης βαθμίδας, συνταξιοδοτήθηκε τὸ 2007. Τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ ἦταν γιὰ τὴν Πηνελόπη Στάθη, ὅπως καὶ ἡ ἴδια ἔλεγε, ἕνας χῶρος μαθητείας: μαθητείας στὴν ἐπιστημονικὴ ἔρευνα καὶ στὴ μεθοδικὴ ἀξιοποίηση τῶν πηγῶν, δίπλα σὲ παλαιοὺς συναδέλφους ποὺ ἦταν ἕτοιμοι νὰ προσφέρουν μὲ ἀνιδιοτέλεια τὴν πείρα τους στοὺς νεότερους. Μὲ τὰ φυσικά της χαρίσματα, τὶς καλὲς σπουδές, τὴν παιδεία καὶ τὶς εὐαισθησίες της, καλλιέργησε μέσα στὸν χῶρο αὐτὸ τὰ ἐπιστημονικά της ἐνδιαφέροντα καὶ ἰδιαιτέρως τὴν ἀγάπη της γιὰ τὴν ἔρευνα ποὺ τὴ συνόδεψε ὣς τὸ τέλος. Ἔχοντας ἔντονη τὴν αἴσθηση τῆς συλλογικότητας, ἡ Πηνελόπη ἔλαβε μέρος σὲ πολλὲς ὁμαδικὲς ἐργασίες καὶ προγράμματα τοῦ Κέντρου. Ση- xiii

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ μειώνω ἐνδεικτικὰ τὴ συμμετοχή της σὲ ἀποδελτιώσεις κειμένων τῆς μετὰ τὴν Ἃλωση περιόδου, στὴ σύνταξη περιλήψεων καὶ εὑρετηρίων τῆς Ἐφημερίδος τῶν Μαρκιδῶν Πούλιου (1791-1797), σὲ ἐρευνητικὲς ἀποστολὲς τοῦ Κέντρου σὲ μονὲς τῶν Μετεώρων, στὴν καταλογογράφηση καὶ ἐπεξεργασία ἀρχειακῶν συλλογῶν, στὴν τυπογραφικὴ ἐπιμέλεια ἐκδόσεων τοῦ Κέντρου. Ἡ ἴδια ἀσχολήθηκε ἐπίσης μὲ τὸ Ἀρχεῖο τοῦ λογίου Ξενοφῶντος Ι. Σιδερίδη, ποὺ βρίσκεται στὸ Κέντρο, ἀξιοποιώντας ἐπιστημονικὰ τὸ περιεχόμενό του. Ἀλλὰ ἡ κυριότερη ἀπασχόλησή της ἦταν τὸ πρόγραμμα «Τὸ Γραμματοφυλακεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου τῆς Κωνσταντινούπολης». Σκοπὸς τοῦ προγράμματος αὐτοῦ, στὸ ὁποῖο ἡ Πηνελόπη ἀφιέρωσε πολλὰ χρόνια, ἦταν ἡ καταλογογράφηση καὶ σύνταξη ἀναλυτικῶν περιλή ψεων τοῦ πλούσιου ἀρχειακοῦ ὑλικοῦ ποὺ σώζεται στὸ Γραμματοφυλακεῖο: ἀλληλογραφία Μεγάλων Διερμηνέων τῆς Πύλης μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων, πατριαρχῶν Ἱεροσολύμων μὲ λογίους, δασκάλους, ἀξιωματούχους, πατριαρχῶν Κωνσταντινουπόλεως μὲ πατριάρχες Ἱεροσολύμων κλπ. Ἡ ἐργασία αὐτή, προχωρημένη σὲ μεγάλο βαθμό, θὰ ἀποτελέσει, ὅταν δημοσιευτεῖ, μιὰ σημαντικὴ συνεισφορὰ στὴ μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς ἀπὸ τὸν 17ο ὣς τὸν 19ο αἰώνα. Τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τῆς Πηνελόπης Στάθη ἐπικεντρώνεται στὶς σχέσεις τῶν Ὀθωμανῶν μὲ τοὺς χριστιανοὺς ὑπηκόους τους στὴ νοτιοανατολική Εὐρώπη, μὲ ἔμφαση στοὺς θεσμοὺς καὶ στὴν κίνηση τῶν ἰδεῶν. Μὲ ἄριστη γνώση τῶν ἑλληνικῶν πηγῶν καὶ τῆς τουρκικῆς βιβλιογραφίας, ἡ Πηνελόπη συνέβαλε μὲ τὰ ἄρθρα καὶ τὰ βιβλία της στὸ νὰ γνωρίσουμε κα λύτερα πρόσωπα καὶ θεσμοὺς ποὺ λειτούργησαν στὴν εὐρυχωρία τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας κατὰ τὸν 17ο καὶ 18ο αἰώνα. Πραγματικά, ἡ διδακτορικὴ διατριβή της γιὰ τὸν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Χρύσανθο Νοταρᾶ, μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ξετυλίγεται ἡ πολύπλευρη δραστηριότητα ἑνὸς διαπρεποῦς ἐκπροσώπου τῆς Ἐκκλησίας καὶ φωτισμένου λογίου, ἡ ἔκδοση ἄγνωστων κειμένων τοῦ ἴδιου, ὅπως ἡ «Προθεωρία εἰς τοὺς νόμους» καὶ τὸ Ὁδοιπορικό του γιὰ τὴ συγκέντρωση «ἐλεῶν», ἡ παρουσίαση τῆς ἀλληλογραφίας χριστιανῶν ἀξιωματούχων τῆς Ὑψηλῆς Πύλης, ἡ μελέτη τῆς συχνῆς ἀλλαγῆς πατριαρχῶν στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης καὶ ἄλλες σχετικὲς ἐργασίες της μᾶς βοηθοῦν νὰ κατανοήσουμε τὸν τρόπο λειτουργίας τοῦ θεσμοῦ τοῦ Πατριαρχείου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, τὴ δράση καὶ τὶς νοοτροπίες τῶν ἐκπροσώπων τοῦ θεσμοῦ αὐτοῦ, τὶς σχέσεις τῶν Φαναριωτῶν καὶ τῶν ἀνώτερων κληρικῶν μὲ τὴν ὀθωμανικὴ ἐξουσία. xiv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ Μὲ τὶς ἐργασίες της ἡ Πηνελόπη Στάθη ἔδειξε ὅτι ἡ διαφορὰ μεταξύ κυρίαρχου καὶ κυριαρχούμενου στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία δὲν ἀπέκλειε τὶς πολιτισμικὲς ὠσμώσεις. Ἡ ἀλληλογραφία τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ μὲ τὸν «σοφώτατο» Ἐσὰτ Ἐφέντη, ποὺ παρουσίασε τὸ 1986, ἀποτελεῖ ἕνα χαρακτηριστικὸ παράδειγμα τῶν φιλικῶν σχέσεων καὶ τῶν ἐκλεκτικῶν συγγενειῶν ἀνάμεσα σὲ δύο προσωπικότητες μὲ διαφορετικὸ θρήσκευμα καὶ ἀνοίγει ἕναν καλὸ δρόμο γιὰ τὴ συστηματικότερη μελέτη τοῦ φαινομένου αὐτοῦ. Ἕνα ἄλλο πεδίο ποὺ ἀπασχόλησε τὴν Πηνελόπη Στάθη ἦταν οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία καὶ στὸ τουρκικὸ κράτος, καὶ εἰδικότερα ἡ τουρκόφωνη φιλολογία ποὺ ἀναπτύχθηκε στοὺς κόλπους αὐτῶν τῶν κοινοτήτων. Οἱ ἐργασίες της γιὰ τὶς καραμανλίδικες ἐκδόσεις θρησκευτικῶν βιβλίων, ἐκκλησιαστικῶν ἐγκυκλίων καὶ λογοτεχνικῶν κειμένων (Θυσία τοῦ Ἀβραάμ, Ὁ Πολυπαθὴς τοῦ Γρηγόριου Παλαιολόγου) συμβάλλουν μὲ οὐσιαστικὸ τρόπο στὴ μελέτη τῶν ἀναγνωσμάτων, τῆς παιδείας, καθὼς καὶ τῆς διάδοσης τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικῆς ἰδεολογίας στοὺς τουρκόφωνους χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Μιὰ ἰδιαίτερη ἑνότητα στὰ ἐρευνητικὰ ἐνδιαφέροντα τῆς Πηνελόπης Στάθη ἀποτελεῖ ἡ Κωνσταντινούπολη. Διατηρώντας στενοὺς δεσμοὺς μὲ τὸν γενέθλιο τόπο της καὶ τὴν ἱστορία του, ἡ Πηνελόπη ἀσχολήθηκε μὲ λογίους καὶ ἐκπαιδευτικοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης, ὅπως ὁ Ξ. Α. Σιδερίδης καὶ ἡ διευθύντρια τοῦ Ζαππείου Παρθεναγωγείου Εὐθαλία Ἀδάμ, παρουσιάζοντας ἄγνωστο ὑλικὸ ἀπὸ τὰ προσωπικὰ ἀρχεῖα τους. Ἐπίσης, ἐξέδωσε κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα καὶ δημοσίευσε ἄρθρα σχετικὰ μὲ τοὺς Ρωμιοὺς τῆς Κωνσταντινούπολης, τὰ ἐκπαιδευτικά τους ἱδρύματα, τὸ κωνσταντινουπολίτικο γλωσσικὸ ἰδίωμα κ.ἄ. Οὐσιαστική, τέλος, ἦταν ἡ συμβολή της στὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ Ἡ Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολή, καθὼς καὶ στὶς ἐπιστημονικὲς δραστηριότητες τοῦ «Συνδέσμου τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν» καὶ τῆς «Ἑταιρείας Μελέτης τῆς Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς». Ἄφησα τελευταία μιὰ ἰδιαίτερη ἀγάπη τῆς Πηνελόπης Στάθη, τὴ διδασκαλία τῆς τουρκικῆς γλώσσας καὶ λογοτεχνίας. Δασκάλα μὲ τὴν κλασικὴ ἔννοια τῆς λέξης, δίδαξε τὰ δύο αὐτὰ ἀντικείμενα μὲ πραγματικὴ ἀφοσίωση ἐπὶ πολλὰ χρόνια στὸ Κέντρο Σπουδῶν Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης καὶ εἶχε τὴ χαρὰ νὰ δεῖ ἀρκετοὺς μαθητές της νὰ εἰδικεύονται στὶς ὀθωμανικὲς καὶ τουρκικὲς σπουδές. Στὸ πλαίσιο τῶν ἐνδιαφερόντων της αὐτῶν μελέτησε τὴ σύγχρονη τουρκικὴ λογοτεχνία καὶ ἐξέδωσε τὸ βιβλίο Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία, μὲ μεταφράσεις διηγημάτων ἀπὸ τὰ xv

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ τουρκικά, συνέγραψε τουρκικὸ ἀναγνωστικὸ γιὰ τὴ δημοτικὴ ἐκπαίδευση καὶ μετέφρασε στὰ τουρκικὰ τὴ Μικρὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Σ αὐτὰ θὰ ἤθελα νὰ προσθέσω καὶ κάτι ἀκόμη: τὴν ἰδιαίτερη εὐαισθησία της Πηνελόπης ἀπέναντι στὰ μειονοτικὰ προβλήματα στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία. Μιὰ εὐαισθησία ποὺ ἀπέρρεε καὶ ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες καὶ τὴν ὁποία ἐκδήλωσε μὲ πολλοὺς τρόπους: μὲ ὁμιλίες καὶ ἄρθρα γιὰ τὰ τουρκικὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια στὴ Θράκη, μὲ τὴ συμμετοχή της σὲ ὁμάδες ἐργασίας γιὰ τὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια ἱστορίας στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ἀνθρώπινη ἐπαφή της μὲ τὸν κόσμο ποὺ βίωνε τὰ μειονοτικὰ προβλήματα. Ἡ Πηνελόπη Στάθη ἄφησε πίσω της πολλὰ πράγματα γιὰ νὰ τὴ θυμόμαστε. Τὸ ἀξιόλογο ἐρευνητικὸ καὶ συγγραφικό της ἔργο, τὴ διδασκαλία της, τὴν πυκνὴ παρουσία της σὲ ἐπιστημονικὰ συνέδρια στὴν Ἑλλάδα καὶ τὸ ἐξωτερικό, ἀλλὰ καὶ κάτι ἄλλο πολύτιμο: τὴ ζωντάνια καὶ τὴν ἀμεσότητα ποὺ χαρακτήριζαν τὶς σχέσεις της μὲ τοὺς ἄλλους καὶ ποὺ δημιουργοῦσαν γύρω της ἕνα κλίμα συντροφικότητας. ΚΩΣΤΑΣ ΛΑΠΠΑΣ xvi

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ Ι. Βιβλία και άρθρα 1. «Ὁ φίλος τοῦ Κοραῆ Δημήτριος Λῶτος καὶ τὰ μουσικὰ χειρόγραφά του», Ὁ Ἐρανιστής, 10 (1972-1973), σ. 157-186+4 πίν. 2. «Μιὰ ἱστορικὴ ἐνθύμηση σχετικὴ μὲ τὴν ἀποχώρηση τῶν τουρκικῶν στρατευμάτων ἀπὸ τὸ Ἅγιον Ὄρος», Βyzantinisch-Νeugriechische Jahrbücher, 21 (1971-1974), σ. 223-231+2 πίν. 3. «Ἀπόρρητα τουρκικὰ ἔγγραφα ἀναφερόμενα στὴ δράση τοῦ Χρύσανθου Τραπεζούντας γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία τοῦ Πόντου», Ἀρχεῖον Πόντου, 34 (1977-1978), σ. 159-176. 4. «Τὰ κατάστιχα Συλλογῆς Ἐλεῶν τοῦ Παναγίου Τάφου. Ἡ μελέτη καὶ ἡ προβληματική τους», στὸ Ἐπιστημονικὲς Ἀνακοινώσεις (20 Νοεμβρίου-5 Δεκεμβρίου 1979), ἐκδ. Ἀκαδημία Ἀθηνῶν, Σύλλογος Ἐπιστημονικοῦ Προσωπικοῦ, Ἀθήνα 1984, σ. 125-132. 5. «Τὸ ἀνέκδοτο ὁδοιπορικὸ τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 1 (1984), σ. 127-280+1 χάρτ.+4 πίν. 6. «Δύο ἐγκύκλια πατριαρχικὰ γράμματα στὰ καραμανλίδικα», Δελτίο Κέν τρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν, 5 (1984-1985), σ. 103-133. 7. «Ἡ ἑλληνικὴ μετάφραση τῆς χωρογραφίας τοῦ Στέφανου Λουζινιὰν καὶ τὰ σχετικὰ σημειώματα τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 2 (1986), σ. 149-162+4 πίν. Το ίδιο και στα Πρακτικὰ τοῦ Δευτέρου Διεθνοῦς Κυπρολογικοῦ Συνεδρίου, τ. Γʹ, Νεώτερον Τμῆμα (Λευκωσία, 20-25 Ἀπριλίου 1982), Ἑταιρεία Κυπριακῶν Σπουδῶν, Λευκωσία 1987, σ. 367-382. xvii

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ 8. «Ὁ σοφώτατος Ἐσὰτ ἐφέντης, φίλος καὶ ἀλληλογράφος τοῦ Χρύσανθου Νοταρᾶ», Ὁ Ἐρανιστής, 18 (1986), σ. 57-84. 9. [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Ἀριστ. Κ. Σταυρόπουλο], «Ἡ ἐπίσκεψη καὶ ὁ θάνατος στὴ Λειβαδιά, τὸ 1784, τοῦ σουηδοῦ πάστορα Α. F. Sturtzenbecker», Ἐπετηρὶς τῆς Ἑταιρείας Βοιωτικῶν Μελετῶν, τ. Αʹ, τεῦχος Βʹ, Αʹ Διεθνὲς Συνέδριο Βοιωτικῶν Μελετῶν, Θήβα, 10-14 Σεπτεμβρίου 1986, Ἀθήνα 1988, σ. 917-927. 10. [σε συνεργασία με τὸν Βülent Βerkol], «Κaramanlıca Κaynakça» (= Καραμανλίδικη βιβλιογραφία), Τarih ve Τoplum, τ. 11, τχ. 62, Φεβρουάριος 1989, σ. 59/123-60/124. 11. «Τὸ ἀρχεῖο, ἡ ἐργογραφία καὶ ὁ λόγος Τίς ὁ Κὶζ Κουλὲ καὶ τίς ὁ Λέανδρος τοῦ Ξ. Α. Σιδερίδη», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 3 (1990), σ. 397-419+8 πίν. 12. [σὲ συνεργασία μὲ τὸν Γ. Παπαδημητρίου καὶ τὸν Κ. Λάππα], «Τὰ κατάλοιπα τοῦ Μ. Ἰσ. Νομίδη (ΜΙΣΝ)», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 3 (1990), σ. 431-453+4 πίν. 13. «Ἡ θυσία τοῦ Ἀβραὰμ στὴν καραμανλίδικη βιβλιογραφία», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 4 (1992), σ. 161-168+8 πίν. 14. İlk Οkul Türkçe Ders Kitabı 2, συγγραφή επιμέλεια: Ρinelopi Stathi, ει κονογράφηση: Senti Ηaniadaki, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα 1992, 194 σ. Αναγνωστικό της τουρκικής για τη βʹ τάξη Δημοτικού. 15. «Σκέψεις ἑνὸς Τούρκου δασκάλου γιὰ τὸν Ἑλληνικὸ Φιλολογικὸ Σύλλογο», Ἡ Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολή, 2 (1994), σ. 241-251. 16. «Οἱ περιπέτειες τοῦ Πολυπαθοῦς τοῦ Γρηγορίου Παλαιολόγου», Μνήμων, 17 (1995), σ. 131-145. 17. «ΧVΙΙΙ. Yüzyıl Τürk Tarihinin Bazı Olaylarının Υunan Aydınlarının Kalemiyle Anlatımı» (= Η εξιστόρηση κάποιων γεγονότων της τουρκικής ιστορίας του 18ου αιώνα με την πένα ελλήνων λογίων), Τoplumsal Τarih, 23 (1995), σ. 26-28. 18. «Γιὰ τὰ 120 χρόνια τοῦ Ζαππείου», στο Το Ζάππειο Παρθεναγωγείο Κων σταντινουπόλεως, 1875-1995, Σύλλογος Ζαππίδων Αθηνών, Σύνδεσμος Αποφοίτων Ζαππείου Παρθεναγωγείου Πόλης, Αθήνα 1996, σ. 103-115. xviii

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ 19. «Ἑρμόλαος Ἀνδρεάδης. Ὁ λογοτέχνης, ὁ μεταφραστής», στο Οι λόγιοι της Πόλης, σειρά πρώτη, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1996, σ. 47-65. 20. «Κωνσταντινουπολίτικα στιχουργήματα. Ἡ ὡραία Μελπομένη καὶ ὁ διπρόσωπος ἐραστὴς Νικολάκης», Ὁ Ἐρανιστής, 21 (1997), σ. 352-365. 21. «Τα τουρκικά σχολικά εγχειρίδια στη Θράκη», Σύγχρονα Θέματα, περ. Βʹ, χρόνος 19ος, τχ. 63, Απρίλιος-Ιούνιος 1997, σ. 65-67. 22. [σε συνεργασία με την Ευαγγελία Τρέσσου], «Η τριτοβάθμια μειονοτική εκπαίδευση», Σύγχρονα Θέματα, ό.π., σ. 68-69. 23. «Δημήτρης Φραγκόπουλος. Ο λυκειάρχης του Ζωγραφείου», στο Οι δάσκαλοι της Πόλης, σειρά τρίτη, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1998, σ. 31-49. 24. «Η γυναίκα από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο σύγχρονο τουρκικό κράτος», Ἡ Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολή, 4 (1998), σ. 149-161. Ομιλία στην Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, της σχολής Μωραΐτη, στο πλαίσιο των διαλέξεων Ο Οθωμανικός Κόσμος, 27 Μαρτίου-15 Απριλίου 1997. 25. «Υunan [ve Τürk] Τarih Ders Κitaplarında Βen ve Öteki İmgeleri» (= Οι εικόνες του «εγώ» και του «άλλου» στα ελληνικά [και τα τουρκικά] σχολικά εγχειρίδια ιστορίας), στο Τarih Εğitimi ve Τarihte Öteki Sorunu. 2. Uluslararası Τarih Κongresi, 8-10 Ηaziran 1995, İstanbul, Τarih Vakfı Υurt Υayınları, Κωνσταντινούπολη 1998, σ. 125-133. 26. «Τhe Seismologia and their Diffusion during the Ottoman Period», στο Elizabeth Zachariadou (επιμ.), Νatural Disasters in the Οttoman Εmpire, Ηalcyon Days in Crete ΙΙΙ, Α Symposium Ηeld in Rethymnon, 10-12 January 1997, Crete University Press, Ρέθυμνο 1999, σ. 241-247. 27. Χρύσανθος Νοταράς, πατριάρχης Ἱεροσολύμων, πρόδρομος τοῦ Νεοελληνικοῦ Διαφωτισμοῦ, Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν/ Ἀνάλεκτα τῆς Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολῆς 6, Ἀθήνα 1999, 362 σ. 28. «Ἕνας Ὀθωμανὸς πρέσβης στὴ Γαλλία τὸ 18ο αἰώνα», Ἡ Καθ Ἡμᾶς Ἀνατολή, 5 (2000), σ. 135-177. 29. «Ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ ὀθωμανικοῦ παρελθόντος στὴν τουρκικὴ ἱστοριογραφία», Δελτίο τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ, 2 (2000), σ. 287-299. xix

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ 30. Μνήμη Εὐθαλίας Ἀδάμ, Διευθύντριας Ζαππείου Παρθεναγωγείου Κωνσταντινουπόλεως, 1860-1954. Τὸ Ἀρχεῖο της, επιμ. Πηνελόπη Στάθη, Σύνδεσμος τῶν ἐν Ἀθήναις Μεγαλοσχολιτῶν, Ἀθήνα 2000, 253 σ. 31. «Ο Ξ. Α. Σιδερίδης και η Χρυσόπολη», στο Ο Έξω Ελληνισμός. Κωνσταντινούπολη και Σμύρνη, 1800-1922. Πνευματικός και κοινωνικός βίος (30 και 31 Οκτωβρίου 1998), Επιστημονικό Συμπόσιο, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 2000, σ. 77-88. Βλ. και αρ. 38. 32. «Χρυσάνθου Νοταρᾶ Προθεωρία εἰς τοὺς Νόμους», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 6 (2000), σ. 181-278. 33. «Τα ελληνικά εκπαιδευτήρια της Πόλης», στο Κωνσταντινούπολη, η πόλη των πόλεων, εκδ. Έφεσος, Αθήνα [2002], σ. 183-210. 34. «Οι Ρωμηοί της Πόλης, μια δυναμική παρουσία», στο Κωνσταντινούπολη, ό.π., σ. 251-276. 35. «Θέσεις και αντιθέσεις σχετικά με το κωνσταντινουπολίτικο ιδίωμα», στο Πρακτικά Τετάρτου Διεθνούς Συνεδρίου Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας (Αθήνα, 6-8 Δεκεμβρίου 2001), Εταιρεία Νεοελληνικής Διαλεκτολογίας, Αθήνα 2003, σ. 451-460. 36. «Ἀλλαξοπατριαρχεῖες στὸν θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης (17ος- 18ος αἰ.)», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 7 (2004), σ. 37-66. 37. «Τὰ τουρκογραικικὰ βιβλία καὶ ὁ Σεραφεὶμ Ἀτταλειάτης», στο Τὸ ἔντυπο ἑλληνικὸ βιβλίο, 15ος-19ος αἰώνας, Πρακτικὰ Διεθνοῦς Συμποσίου, Δελφοί, 16-20 Μαΐου 2001, Ἀθήνα 2004, σ. 329-339. 38. «Ὁ Ξ. Α. Σιδερίδης καὶ ἡ ἰδιαίτερη πατρίδα του», στο Προσωπογραφία Κωνσταντινούπολης, 18ος-19ος αιώνας, Εταιρεία Μελέτης της Καθ Ημάς Ανατολής, Αθήνα 2005, σ. 141-171. Το άρθρο αρ. 31, εμπλουτισμένο με κείμενα. 39. «Ρrovincial Βishops of the Οrthodox Church as Μembers of the Οttoman Εlite (Εighteenth-Νineteenth Centuries)», στο Αntonis Αnastasopoulos (επιμ.), Ρrovincial Εlites in the Οttoman Εmpire, Ηalcyon Days in Crete V, Α Symposium Ηeld in Rethymno, 10-12 Janua ry 2003, Crete University Ρress, Ρέθυμνο 2005, σ. 77-83. xx

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ 40. «Α Greek Patriarchal Letter for Εvliya Çelebi», Αrchivum Οttomanicum, 23 (2005-2006), σ. 263-268. 41. «Γράμματα καὶ πρόσωπα στὸ 18ο αἰώνα. Ἀλληλογραφία ἀπὸ τὴ συλλογὴ τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου Κωνσταντινούπολης», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ἑλληνικά, 8 (2006), Πρακτικὰ τοῦ Ἐπιστημονικοῦ Συμποσίου «Νεοελληνικὴ Ἐπιστολογραφία (16ος-19ος αἰ.)», σ. 91-108. 42. «Language Boundaries and Translations of Books in the 18th Century», στο Μatthias Κappler (επιμ.), Ιntercultural Αspects in and around Τurkic Literatures, Ρroceedings of the Ιnternational Conference held on Οctober 11th-12th, 2003, in Νicosia, Ηarrassowitz Verlag, Βισμπάντεν 2006, σ. 109-114. 43. «Αλληλογραφία: ένας αδιάψευστος μάρτυρας των ιστορικών γεγονότων. Αλληλογραφία από τη Συλλογή του Μετοχίου του Παναγίου Τάφου», στο Εlizabeth Close, Μichael Τsianikas, George Couvalis (επιμ.), Greek Research in Αustralia, Ρroceedings of the Βiennial Ιnternational Conference of Greek Studies, Flinders University, June 2005, Αδελαΐδα 2007, σ. 389-400. 44. «Τάσεις στην τουρκική λογοτεχνία του 20ού αιώνα», στο Τουρκική λογοτεχνία. Τούρκοι λογοτέχνες του εικοστού αιώνα. Τούρκοι λογοτέχνες γράφουν και μιλούν για τους Ρωμιούς, Πρακτικά δύο ημερίδων, Εταιρεία Μελέτης της Καθ Ημάς Ανατολής, Αθήνα 2007, σ. 13-24. 45. «Του έρωτα τα Ψωμαθιά μείναν στη Σαλονίκη», στο Τουρκική λογοτεχνία, ό.π., σ. 241-248. 46. «Καὶ κανένα Περτόλδον διὰ γέλιμα. Κίνηση βιβλίων τὸν 18ο αἰώνα στὸ Χαλέπι», Μεσαιωνικὰ καὶ Νέα Ελληνικά, 9 (2008), σ. 341-353. ΙΙ. Μεταφράσεις 1. Δέκα γυναίκες συγγραφείς στη σύγχρονη Τουρκία, Αθήνα 2000, 227 σ. 2. Μanolis Α. Τriantafilidis, Κüçük Çağdaş Υunanca Dilbilgisi, Selânik Αristo telis Üniversitesi, Θεσσαλονίκη 2002, Ι-ΧVΙ+256 σ. Μετάφραση στα τουρκικά της Μικρής Γραμματικής του Μανόλη Τριανταφυλλίδη. xxi

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ ΙΙΙ. Παρουσιάσεις βιβλίων 1. Πίστη στη γνώση. Ε. Μισαηλίδη, Ταμασάι Δουνγιά (Το θέατρο τοῦ κόσμου), επιμ. R. Αnhegger, Κωνσταντινούπολη 1986. Το Βήμα, 26 Οκτωβρίου 1986. 2. Γλώσσα και ιστορία. Εvangelia Βalta, Κaramanlidika, additions (1584-1900), bibliographie analytique, Αthènes 1987 Karamanlidika, ΧXe siècle, bibliographie analytique, Athènes 1987. Διαβάζω, αρ. 190, 27 Απριλίου 1988, σ. 115-116. 3. Florin Μarinescu, Étude généalogique sur la famille Μourouzi, [Ἀθήνα 1987]. Νέα Ἑστία, τχ. 1485, 15 Μαΐου 1989, σ. 691-692. 4. Ισμαήλ Εμρέ, Πνοές, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια: Πολύμνια Αθανασιάδη, Δόμος, Αθήνα 1991. Διαβάζω, αρ. 312, 26 Μαΐου 1993, σ. 23. 5. Ελληνοτουρκικό λεξικό / Yunanca Türkçe Sözlük, Ροδαμός, Αθήνα 1994. Διαβάζω, αρ. 347, 30 Νοεμβρίου 1994, σ. 19-20. 6. Uygur Κocabaşoğlu, Κendi Belgeleriyle Αnadolu daki Αmerika. 19. Υüzyılda Οsmanlı İmparatorluğundaki Αmerikan Μisyoner Οkulları ( Ἡ Ἀμερικὴ στὴν Μικρὰ Ἀσία. Τὰ ἀμερικανικὰ σχολεῖα τῶν μισσιοναρίων τὸν 19ο αἰ. στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία μέσα ἀπὸ τὰ ἔγγραφά τους, Κωνσταντινούπολη 2 1991). Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν, 11 (1995-1996), σ. 402-407. 7. Σία Ἀναγνωστοπούλου, Μικρὰ Ἀσία, 19ος αἰ.-1919. Οἱ ἑλληνορθόδοξες κοινότητες. Ἀπὸ τὸ μιλλὲτ τῶν Ρωμιῶν στὸ ἑλληνικὸ ἔθνος, Ἑλληνικὰ Γράμματα, Ἀθήνα 1997. Τὰ Ἱστορικά, τ. 14, τχ. 27, Δεκέμβριος 1997, σ. 457-459. 8. Οι αξιωματούχοι της τελευταίας Οθωμανικής περιόδου: ένας προσωπογραφικός κατάλογος. Sinan Κuneralp, Son Dönem Οsmanlı Εrkân ve Ricali (1839-1922), Ιstanbul 1999. Σύγχρονα Θέματα, περ. Βʹ, χρόνος 22ος, τχ. 74-75, Δεκέμβριος 2000, σ. 188-189. 9. «Γιατί τόσο μίσος;» Οι συγκλονιστικές περιγραφές των ανθρώπων που έζησαν τα τραγικά γεγονότα και τον ξεριζωμό. Το Βήμα, 1 Σεπτεμβρίου 2002. Παρουσίαση βιβλίων με αφηγήσεις για την καταστροφή της Σμύρνης και τους διωγμούς των Αρμενίων (Γιώργος Κατραμόπουλος, Ανζέλ Κουρτιάν, Αγγέλα Παπάζογλου). xxii

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ 10. Ανδρούλα Τουμάζου-Καλογεροπούλου, Χοσγκελντίν!, Αθήνα 2004. Κινστέρνα, τχ. 6, Δεκέμβριος 2004, σ. 147-148. 11. Σία Αναγνωστοπούλου, Τουρκικός εκσυγχρονισμός, Ισλάμ και Τουρκοκύπριοι στη δαιδαλώδη διαδρομή του Κεμαλισμού, Αθήνα 2004. Κινστέρνα, τχ. 6, Δεκέμβριος 2004, σ. 149-151. 12. Filiz Υaşar, Υunan Βağımsızlık Savaşı nda Sakız Αdası (Η Χίος στον ελληνικό απελευθερωτικό πόλεμο), εκδόσεις Ρhoenix, 2005. Μνήμων, 28 (2006-2007), σ. 317-320. ΙV. Διάφορα 1. «Πρόλογος», στο Σαῒτ Φαῒκ Ἀμπασιγιανίκ, Τὸ καράβι «Στελιανὸς Χρυσόπουλος» καὶ ἄλλα διηγήματα, μετάφρ. Ἄνθη Καρρᾶ, ἐκδόσεις Ροδαμός, Ἀθήνα 1990, σ. 7-13. 2. «Πατριάρχες Ιεροσολύμων», εφ. Καθημερινή, 25-26 Δεκεμβρίου 1993, Επτά Ημέρες, σ. 7-8. 3. Συνεργασία στη συγγραφή λημμάτων και στον τελικό έλεγχο του βιβλίου: Ελληνοτουρκικό λεξικό / Υunanca Τürkçe Sözlük, εκδόσεις Ροδαμός, Αθήνα 1994. 4. «Λίγα λόγια αντί Προλόγου», στο Τα ελληνικά σχολεία της Πόλης. Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζωγράφειο Λύκειο, το Ζάππειο Παρθεναγωγείο, το Ιωακείμειο Παρθεναγωγείο, το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1995, σ. 7-8. 5. Συνεργασία στη σύνταξη των περιλήψεων της Ἐφημερίδος των Μαρκιδών Πούλιου: Ἐφημερίς, ἡ ἀρχαιότερη ἑλληνικὴ ἐφημερίδα ποὺ ἔχει διασωθῆ... ἀνασυγκρότηση τῆς σειρᾶς σὲ φωτοτυπικὴ ἐπανέκδοση, ἐπιμ. Λ. Βρανούσης, τ. 1-4 καὶ 6 (1791-1794 καὶ 1797), Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1995. 6. «Προλογικά», στο Η παρουσία των εθνικών μειονοτήτων στην Κωνσταντινούπολη τον 19ο αιώνα, Πρακτικά επιστημονικής ημερίδας, Αθήνα, 5 Οκτωβρίου 1996, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1997, σ. 9-10. xxiii

ΜΝΗΜΗ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΣΤΑΘΗ Βλ. και την τουρκική έκδοση: 19. Υüzyıl İstanbul unda Gayrimüslimler, επιμ. Ρinelopi Stathis, μετάφρ. Foti και Stefo Benlisoy, Τarih Vakfı Υurt Υayınları, Κωνσταντινούπολη 1999. 7. «Προλογικά», στο Η καθημερινή ζωή στην Κωνσταντινούπολη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, Σύνδεσμος των εν Αθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 1999, σ. 9-10. 8. Συνεργασία στη σύνταξη των ευρετηρίων της Ἐφημερίδος των Μαρκιδών Πούλιου: Ἐφημερίς..., τ. 7, Εὑρετήρια, Κύρια ὀνόματα καὶ Γλωσσάριο, Κέντρον Ἐρεύνης τοῦ Μεσαιωνικοῦ καὶ Νέου Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 2000. 9. Συνεργασία στον τελικό έλεγχο του βιβλίου: Τürkçe Υunanca Sözlük / Τουρκοελληνικό λεξικό, επιμ. Faruk Tuncay Λεωνίδας Καρατζάς, Κέν τρο Ανατολικών Γλωσσών και Πολιτισμού, Αθήνα 2000. 10. «Πρόλογος», στο Ρωμηοί στην υπηρεσία της Υψηλής Πύλης, Πρακτικά, Αθήνα, 13 Ιανουαρίου 2001, Εταιρεία Μελέτης της Καθ Ημάς Ανατολής, Αθήνα 2002, σ. 9-10. 11. «Χαιρετισμός», στο Η Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή, ιστορία και προσφορά, Πρακτικά, Αθήνα, 30 Νοεμβρίου 2002, Εταιρεία Μελέτης της Καθ Ημάς Ανατολής, Αθήνα 2004, σ. 13-16. 12. «Μνήμη Στέφανου Γερασίμου», Τὰ Ἱστορικά, τ. 22, τχ. 43, Δεκέμβριος 2005, σ. 540-542. 13. «Γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τῆς Ἐλισάβετ Ζαχαριάδου», Τὰ Ἱστορικά, τ. 23, τχ. 45, Δεκέμβριος 2006, σ. 496-502. Το ίδιο και στον τόμο: Δώρημα στον καθηγητή Βασίλειο Ν. Αναγνωστόπουλο, Εταιρεία Μελέτης της Καθ Ημάς Ανατολής, Αθήνα 2007, σ. 444-448 («Η καθηγήτρια Ελισάβετ Ζαχαριάδου»). xxiv

MEPOΣ A KOINΩNIA, OIKONOMIA, ΘEΣMOI

Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ Το θέμα δεν είναι άγνωστο είναι μάλιστα αρκετά καλά μελετημένο. Στην οθωμανική επικράτεια, όπως και σε πολλές άλλες, η γη και η γεωργική παραγωγή της δεν αποτελούσαν τη μοναδική πηγή πλουτισμού για τους ισχυρούς της κοινωνίας. Εξίσου προσοδοφόρα πηγή αποτελούσε ο μηχανισμός του δανεισμού, ο οποίος προέκυπτε κυρίως από την αδυναμία των αγροτικών πληθυσμών να ανταποκριθούν στην καταβολή των φόρων που τους επιβάλλονταν από το πολιτικο-oικονομικό σύστημα. Οι αγρότες εξαναγκάζονταν να καταφεύγουν σε αυτούς που διέθεταν χρήματα, για να συνάπτουν δάνεια και να πληρώνουν τις φορολογικές οφειλές τους. Η δανειοληψία συνήθως κατέληγε στη μόνιμη χρέωση των αγροτών, σε ετήσια βάση, καθώς οι εισπράξεις από τη γεωργική συγκομιδή χρησίμευαν για την εξόφληση των χρεών ταυτόχρονα, η δανειοληψία κατέληγε στην εξασφάλιση ενός μόνιμου εισοδήματος στους δανειστές. 1 Στο σύντομο αυτό άρθρο, θα αποπειραθώ να εξετάσω το κοινωνικό φαινόμενο του δανεισμού και της συνεπαγόμενης καταχρέωσης, όπως παρουσιάστηκε στην Κρήτη αμέσως, όπως φαίνεται, μετά την οθωμανική κατάκτηση, ποιοι μηχανισμοί κινητοποιήθηκαν και πώς αντιμετωπίστηκαν από τον ντόπιο πληθυσμό. Πριν προχωρήσω στην εξέταση του θέματος, θυμίζω πως η κατάκτηση της Κρήτης επιτεύχθηκε ύστερα από έναν πόλεμο που άρχισε το 1645 και διήρκεσε 24 περίπου χρόνια. Ως το καλοκαίρι του 1647 οι Τούρκοι είχαν καθυποτάξει ολόκληρο το νησί εκτός από τον Χάνδακα χρειάστηκαν άλλα περίπου 23 χρόνια για να ολοκληρωθεί η κατάκτηση με την πτώση του σημαντικού αυτού λιμανιού το 1669. Στο διάστημα των μακρόχρονων πολεμικών 1 G. B. Dertilis, Banquiers, usuriers et paysans. Réseaux de crédit et stratégies du capital en Grèce, 1780-1930, Παρίσι 1988, σ. 33-41 Σ. Ι. Ασδραχάς και άλλοι, Ελληνική οικονομική ιστορία, ΙΕʹ-ΙΘʹ αιώνας, τ. Aʹ, Αθήνα 2003, σ. 186-187, 267-268, 317-324, 345-356. 3

ΕΛΙΣΑΒΕΤ Α. ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ επιχειρήσεων το νησί καταστράφηκε σε σημαντικό βαθμό, ενώ ένα μέρος του αγροτικού πληθυσμού του εξοντώθηκε και το υπόλοιπο εξαθλιώθηκε. Από το 1650 οι Οθωμανοί άρχισαν να διοικούν το νεοκατακτημένο έδαφος σύμφωνα με ένα νομοθετικό κώδικα (kanunname) που βασιζόταν στο παραδοσιακό τιμαριωτικό σύστημα με τη συνεπαγόμενη καθιερωμένη φορολογία. Μετά την πτώση του Χάνδακα, ο σουλτάνος εξέδωσε κατά το 1670-1671 έναν νέο νομοθετικό κώδικα που παρουσιάζει σημαντικές διαφορές από τον αρχαιότερο ως προς το φορολογικό σύστημα, αλλά κυρίως επειδή επιτρέπει στον ντόπιο πληθυσμό να εξακολουθεί να κατέχει τα κτήματά του. 2 Ωστόσο, και στα χρόνια της εφαρμογής του παλαιότερου φορολογικού συστήματος, καθώς επίσης και μετά την εφαρμογή του νεότερου, οι αγρότες της Κρήτης, εξουθενωμένοι από τον πόλεμο, αδυνατούσαν να πληρώσουν τους φόρους τους και κατέφευγαν στο δανεισμό. Ας προστεθεί πως το έτος κατά το οποίο ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του νησιού με την παράδοση του Χάνδακα, δηλαδή το έτος 1669-1670, έτυχε να είναι έτος κακής σοδειάς και μάλιστα τόσο ώστε οι αρχές απαγόρευσαν την εξαγωγή γεωργικών προϊόντων. 3 Βέβαια οι χωρικοί της Κρήτης δεν κατέφυγαν στο δανεισμό για πρώτη φορά, όταν βρέθηκαν κάτω από την οθωμανική κυριαρχία, προκειμένου να καταβάλουν τους φόρους τους ήσαν ήδη καταχρεωμένοι από την περίοδο της βενετοκρατίας. Προς το τέλος του 14ου αιώνα, ο αριθμός των καταχρεωμένων χωρικών, που είχαν κρυφά εγκαταλείψει το νησί για να αποφύγουν τις συνεπαγόμενες ποινές, ήταν τόσο σημαντικός ώστε η έλλειψη αγροτικών χεριών ανάγκασε τη βενετική διοίκηση να πάρει ορισμένα συμβιβαστικά μέτρα για να τους ενθαρρύνει να επανέλθουν. 4 Μια πρώτη ματιά στα ιεροδικαστικά κατάστιχα που έχουν σωθεί στο Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ) της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης φανερώνει ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις σχετικά με δάνεια χωρικών κατά την 2 Για τους κανουνναμέδες της Κρήτης και την πρόσφατη βιβλιογραφία, βλ. E. Kolovos, «Beyond Ottoman Classical Defterology: A Preliminary Assessment of the Tahrir Registers of 1670/71 Concerning Crete and the Aegean Islands», στο E. Kolovos, Ph. Kotzageorgis, S. Laiou και M. Sariyannis (επιμ.), The Ottoman Empire, the Balkans, the Greek lands: Toward a Social and Economic History. Studies in Honor of John C. Alexander, Κωνσταντινούπολη 2007, σ. 204-207. 3 Μ. Βαρούχα, Φ. Χαιρέτη και Μ. Σαρηγιάννης, Ιεροδικείο Ηρακλείου. Πέμπτος κώδικας, επιμ. Ε. Α. Ζαχαριάδου (στο εξής Πέμπτος κώδικας), Ηράκλειο 2008, έγγρ. 453. 4 Σ. Θεοτόκης, Ιστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Αρχείου της Βενετίας, μνημεία της ελληνικής ιστορίας, τ. Βʹ, Αθήνα 1937, σ. 253-254. Πρβλ. E. A. Zachariadou, «Notes sur la population de l Asie Mineure turque au XIVe siècle», Byzantinische For - schungen, 12 (1987), σ. 230-231. Βλ. και Χ. Γάσπαρης, Η γη και οι αγρότες στη μεσαιωνική Κρήτη, 13 ος -14 ος αι., Αθήνα 1997, σ. 153-155, 163-165, 173-175. 4

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ περίοδο του πολέμου και τα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. 5 Πολλά χρόνια πριν από την κατάκτηση του Χάνδακα, συγκεκριμένα το έτος 1654-1655, ο γενίτσαρος Μουχαρρέμ, γιος Μεχμέτ, είχε δανείσει στους εκπροσώπους του χωριού Καστέλι Πεδιάδας 10.000 άσπρα μολονότι οι χωρικοί είχαν εξοφλήσει το χρέος τους και είχαν πληρώσει τους οφειλόμενους τόκους, ο δανειστής εξακολουθούσε να έχει απαιτήσεις από αυτούς ως το 1672, οπότε η υπόθεση έφτασε στο ιεροδικείο, το οποίο απήλλαξε τους δανειολήπτες επειδή παρουσίασαν έγγραφες αποδείξεις. 6 Το καλοκαίρι του 1671 το ιεροδικείο επίσης απήλλαξε τους εκπροσώπους του χωριού Πηγαϊδούρι Πεδιάδας, οι οποίοι είχαν κατηγορηθεί επειδή είχαν δανειστεί από τον Μεχμέτ, γιο Μουσταφά, υπεύθυνο ενός γενιτσαρικού ταμείου, το ποσό των 111.000 άσπρων και δεν το εξόφλησαν στο ακέραιο οι χωρικοί επέτυχαν την απαλλαγή τους προσκομίζοντας έγγραφο του 1667-1668, που απεδείκνυε πως ήσαν εντάξει. 7 Οι δύο αυτές περιπτώσεις είναι γνωστές, λόγω του ότι έφτασαν στο ιεροδικείο, ίσως επειδή οι εναγόμενοι δεν υποχώρησαν από φόβο μπροστά στις απαιτήσεις των δανειστών. Υπήρχαν και περιπτώσεις στις οποίες δανειστής και δανειολήπτες παρουσιάζονταν μπροστά στον καδή χωρίς να υπάρχει διένεξη μεταξύ τους, αλλά απλώς και μόνο για να καταγραφεί η σύναψη δανείου. Για παράδειγμα, τον Σεπτέμβριο του 1671 ανωγειανοί εκπρόσωποι του χωριού τους παρουσιάστηκαν στο ιεροδικείο για να δηλώσουν ότι δανείστηκαν από τον υψηλόβαθμο γενίτσαρο Ηλιάς, γιο Μουσταφά, το σεβαστό ποσό των 600 γροσιών. 8 Και στις τρεις παραπάνω περιπτώσεις οι δανειστές ήσαν στρατιωτικοί του γενιτσαρικού σώματος και αυτό συμφωνεί με τα ήδη γνωστά σχετικά με τις δραστηριότητες των γενιτσάρων κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Οι γενίτσαροι, που δεν ήσαν πια προϊόντα του παιδομαζώματος, ασχολούνταν περισσότερο με προσοδοφόρα επαγγέλματα, όπως το εμπόριο, η βιοτεχνική παραγωγή, η αγοραπωλησία ακινήτων ή ο δανεισμός χρημάτων, και λιγότερο με τα στρατιωτικά τους καθήκοντα. Ο δανεισμός χρημάτων μάλιστα ήταν οργανωμένος, όπως φανερώνει η περίπτωση του ταμείου του 79ου γενιτσαρικού σώματος που έδρευε στην Κρήτη. Όχι μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστιανοί γίνονταν δεκτοί, όταν κατέφευγαν σ αυτό για να συνάψουν δάνεια. 9 5 Για τα δάνεια γενικά, βλ. Ε. Καραντζίκου και Π. Φωτεινού, Ιεροδικείο Ηρακλείου. Τρίτος κώδικας (1669/73-1750/67), επιμ. Ε. Α. Ζαχαριάδου (στο εξής Τρίτος κώδικας), Ηράκλειο 2003, σ. μδʹ-μηʹ. 6 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 356 πρβλ. έγγρ. 387, στο οποίο γίνεται μνεία ακινήτων περιουσιακών στοιχείων του δανειστή. 7 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 87. 8 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 123. 9 Πέμπτος κώδικας, έγγρ.155 και 329 των ετών 1673 και 1674 αντιστοίχως. 5

ΕΛΙΣΑΒΕΤ Α. ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Ωστόσο υπήρχαν και ʹΕλληνες, λίγοι καθώς όλα δείχνουν, που διέθεταν κεφάλαιο και δάνειζαν χρήματα. Τον Οκτώβριο του 1673 το ιεροδικείο του Χάνδακα εξέτασε την περίπτωση του παπα-γιώργη, γιου Μιχάλη, που είχε μισθώσει τον κεφαλικό φόρο του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδας του έτους 1671-1672 ο ίδιος κατέθεσε πως κατέβαλε το φόρο στο κρατικό ταμείο με χρήματα που είχε δανειστεί, ενώ οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι εισέπραξε από αυτούς 30 γρόσια περισσότερα από αυτά που όφειλαν. Η διένεξη τακτοποιήθηκε με συμβιβασμό ανάμεσα στα δύο μέρη, αλλά πάντως δείχνει πως ένας παπάς κατά τα δύσκολα εκείνα χρόνια μπορούσε να διαθέτει τέτοιο κεφάλαιο, που να του επιτρέπει να κάνει κερδοφόρους συνδυασμούς ως μεσολαβητής ανάμεσα σε φορολογούμενους αγρότες και το κρατικό ταμείο. 10 Τέλος, όταν τον Μάιο του 1674 πέθανε στο χωριό Τέμενος κάποιος Τζώρτζης, χωρίς πατρωνυμικό ή άλλο στοιχείο ταυτότητας, και καταγράφηκε η περιουσία του, φανερώθηκε πως αυτός δάνειζε χρήματα σε εκπροσώπους πολλών χωριών από πολλές μεριές της Κρήτης, από το Μονοφάτσι και το Καινούργιο ως την Ιεράπετρα. 11 Σχετικά με τους παραπάνω δανειστές που απαριθμήσαμε, αλλά και μερικούς άλλους, 12 δεν έχουμε επαρκή στοιχεία ώστε να κρίνουμε αν πρόκειται για άτομα που ενεργούσαν με δική τους πρωτοβουλία και περιστασιακά ή ανήκαν σε ένα δίκτυο οργανωμένου δανεισμού. Αλλά έξι έγγραφα, που εκδόθηκαν στο ιεροδικείο του Χάνδακα τον Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1671, μας επιτρέπουν να εντοπίσουμε ένα τέτοιο δίκτυο που είχε τότε στηθεί, ενεργό σε μεγάλη έκταση στην Κρήτη από το Λασίθι έως το ναχιγιέ Πεδιάδας με επικεφαλής τον ντεφτερντάρη της Κρήτης, δηλαδή τον προϊστάμενο των οικονομικών υπηρεσιών του νησιού, τον Μεχμέτ Εφέντη, γιο Μουσταφά. Ο Μεχμέτ Εφέντης είχε αναλάβει τα καθήκοντα του ντεφτερντάρη στο νησί την άνοιξη του 1671 και τα άσκησε ως το 1673. 13 Εξαρχής έδειξε ζήλο ως προς τις εισπράξεις των φόρων και φαίνεται πως άρχισε να ελέγχει τις εξοφλήσεις των παρελθόντων ετών. Προφανώς οι έλεγχοί του τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι πολλά χωριά του ναχιγιέ του Ρίζου και ένα χωριό από το ναχιγιέ του Μεραμπέλου δεν είχαν πληρώσει τους φόρους τους για το προπροηγούμενο έτος 1669-1670, δηλαδή κατά την περίοδο του προκατόχου του ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη. Αποτέλεσμα ήταν ότι ανάμεσα στις 2 και 10 Πέμπτος κώδικας, έγγρ. 127. 11 Πέμπτος κώδικας, έγγρ. 471. 12 Πέμπτος κώδικας, έγγρ. 543, 554. 13 Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου (ΤΑΗ), κώδ. 4, έγγρ. 217 και 679 στο δεύτερο αναφέρεται το πατρώνυμό του. Διαδέχτηκε τον ντεφτερντάρη Χαλίλ Εφέντη, γιο Ιμπραήμ, με τον οποίον έκαναν ορισμένους λογιστικούς απολογισμούς τον Μάρτιο του 1672 βλ. Τρίτος κώδικας, έγγρ. 375. 6

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ 27 Μαΐου του 1672 διεξήχθησαν δώδεκα δίκες στον Χάνδακα με ενάγοντα τον ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη και κατηγορούμενους τους εκπροσώπους διαφόρων χωριών. Το ποσά που διεκδικούσε ο Μεχμέτ Εφέντης κυμαίνονταν ανάμεσα στις 18.000-28.000 άσπρα, με εξαίρεση ένα χωριό που χρωστούσε πάνω από 74.000 άσπρα. Ωστόσο, από τις δώδεκα δίκες στις δέκα οι κατηγορούμενοι απαλλάχθηκαν παρουσιάζοντας στον καδή αποδεικτικά έγγραφα που πιστοποιούσαν ότι είχαν ήδη καταβάλει τους φόρους τους. Απαλλάχθηκαν επίσης στις υπόλοιπες δύο, αν και δεν διέθεταν αποδεικτικά έγγραφα, ήσαν όμως σε θέση να παρουσιάσουν μάρτυρες. 14 Οι δίκες αυτές διεξήχθησαν ενώπιον του πρώτου καδή του τουρκοκρατούμενου Χάνδακα, του Μουσταφά, γιου Μουσταφά, 15 ο οποίος, όπως όλα δείχνουν, δεν έκανε τίποτε για να υποστηρίξει τον ντεφτερντάρη, αλλά, σαν καλός γραφειοκράτης, ενήργησε με βάση τις γραπτές αποδείξεις και τις καταθέσεις μαρτύρων. Λίγους μήνες πριν από τη διεξαγωγή των παραπάνω δικών και πιο συγκεκριμένα κατά τους δύο τελευταίους μήνες του έτους 1671 εκπρόσωποι του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη δάνειζαν στους κατοίκους διαφόρων χωριών του ναχιγιέ Μεραμπέλου και σε ένα χωριό του ναχιγιέ Πεδιάδας ποσά που κυμαίνονταν ανάμεσα στα 150 και 1.500 γρόσια για να καταβάλουν τον κεφαλικό τους φόρο. Επίσης δάνειζαν στους εκπροσώπους των χωριών του ναχιγιέ Λασιθίου, που συνολικά δανείστηκαν 3.100 γρόσια για τον ίδιο σκοπό. Η συγκέντρωση του κεφαλικού φόρου ήταν ένα από τα καθήκοντα του ίδιου του ντεφτερντάρη. Τα έγγραφα που μαρτυρούν τις παραπάνω δανειοληψίες έχουν εκδοθεί από το ιεροδικείο του Χάνδακα, όπου παρουσιάστηκαν οι εκπρόσωποι των χωριών για να αναγνωρίσουν μπροστά στον καδή το χρέος που είχαν συνάψει. 16 Σε μερικά από τα έγγραφα ορίζεται ως ημερομηνία εξόφλησης του δανείου η 23η Απριλίου, ενώ σε άλλα ορίζεται πως το δάνειο θα εξοφληθεί μέσα σε πέντε μήνες, δηλαδή μέσα σε μια προθεσμία που και πάλι μας οδηγεί στην ημερομηνία που αναφέραμε. Η γιορτή του Αγίου Γεωργίου, που συνήθως συμπίπτει με την 23η Απριλίου, ήταν η καθορισμένη ημερομηνία για την εξόφληση χρεών προς την οθωμανική εξουσία. 17 14 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 192, 204, 205, 469, 474, 481, 482, 483, 487, 489, 491, 492. 15 Μ. Σαρηγιάννης, «Η δικαστική οργάνωση και το ιεροδικείο του Χάνδακα στη νεοκατακτημένη Κρήτη», στο Πέμπτος κώδικας, σ. 22-27. 16 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 256, 522, 528, 529, 530, 581. 17 Ασδραχάς κ.ά., Ελληνική οικονομική ιστορία, σ. 324. Κατά την ημέρα αυτή κατέβαλλε και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον ετήσιο φόρο του προς τον Σουλτάνο βλ. Ε. Α. Ζαχαριάδου, Δέκα τουρκικά έγγραφα για την Μεγάλη Εκκλησία (1483-1567), Αθήνα 1996, σ. 85. Για τις χρονικές περιόδους καταβολής των φόρων των νησιωτών του Αιγαίου, βλ. και N. Vatin, «Les Patmiotes, contribuables ottomans (XVe-XVIIe siècles)», 7

ΕΛΙΣΑΒΕΤ Α. ΖΑΧΑΡΙΑΔΟΥ Μπορούμε πάντως να διαβάσουμε ανάμεσα από τις γραμμές των παραπάνω εγγράφων πως πολλοί χωρικοί της ανατολικής Κρήτης βρίσκονταν σε δύσκολη κατάσταση μέσα στο χειμώνα και γι αυτό διήνυσαν τη μεγάλη απόσταση από το Λασίθι ως το Ηράκλειο για να δανειστούν χρήματα, ώστε να περάσουν το χειμώνα και να είναι σε θέση να πληρώσουν τον κεφαλικό τους φόρο την άνοιξη. Ίσως να γνώριζαν πως στον Χάνδακα μπορούσαν να βρουν χρήματα, καθώς δάνειζε ο ίδιος ο ντεφτερντάρης. Κύριος συνεργάτης του ντεφτερντάρη Μεχμέτ Εφέντη ήταν ο κεχαγιάς του (kethüda) Σουλεϊμάν, γιος Αμπντουλλάχ, δηλαδή ο επιμελητής του οίκου του, καθώς και της προσωπικής του περιουσίας και της υπηρεσίας του. Το πατρωνυμικό του, γιος Αμπντουλλάχ, δείχνει πως ο Σουλεϊμάν ήταν εξισλαμισμένος, όπως ένα σημαντικό ποσοστό του κρητικού πληθυσμού. Ως κεχαγιάς εκπροσωπούσε τον ντεφτερντάρη κατά την πορεία των ποικίλων οικονομικών του υποθέσεων, μία από τις οποίες ήταν το εμπόριο ξυλείας. 18 Ο Σουλεϊμάν επιπλέον κατείχε μια άλλη πλεονεκτική θέση: ήταν εμίνης του κρατικού ταμείου, δηλαδή αξιωματούχος της οικονομικής υπηρεσίας επιφορτισμένος με τη συλλογή και διαχείριση των εσόδων του κρατικού ταμείου, τα οποία φυσικά προέκυπταν και από τους φόρους. 19 Συνεπώς η μεσολάβησή του στη σύναψη δανείων με σκοπό την καταβολή φόρων ήταν εύγλωττη. Δυστυχώς ο μόνος όρος που ξέρουμε ως προς τη σύναψη των δανείων είναι η προθεσμία της λήξης τους και συνεπώς αγνοούμε τα σχετικά με τον τόκο που επιβάρυνε τους χωρικούς. Στις περισσότερες από τις περιπτώσεις που αναφέραμε ο Σουλεϊμάν παρουσιάστηκε στο δικαστήριο ως εκπρόσωπος του ντεφτερντάρη. Με άλλα, απλούστερα, λόγια, οι χωρικοί δανείζονταν από άτομα τα οποία, όταν θα έληγε η προθεσμία του δανείου, θα τα έβρισκαν και πάλι μπροστά τους με άλλη ιδιότητα, όχι πια των δανειστών αλλά των εντεταλμένων για την είσπραξη των φόρων. Υπολείπεται να εξετάσουμε πώς αμυνόταν ο αγροτικός πληθυσμός απέναντι στην περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένη εκμετάλλευση των κοινωνικά ισχυρών. Από τις περιπτώσεις που απαριθμήσαμε παραπάνω προκύπτει πως οι χωρικοί φρόντιζαν να είναι γραφειοκρατικά εντάξει. Οι εκπρόσωποί τους, γνωρίζοντας τα καθήκοντά τους, φύλαγαν προσεκτικά τα έγγραφα που έπαιρναν από τις διοικητικές υπηρεσίες για να τα χρησιμοποιούν ως αποδεικτικά, όποτε χρειαζόταν. Η διαπίστωση αυτή οδηγεί σε μια άλλη: ότι στα χωριά υπήρχε κοινοτική οργάνωση που περιλάμβανε και τη διατήρηση ενός Turcica, 38 (2006), σ. 138-139. 18 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 223. 19 Αναφέρεται με το αξίωμα αυτό ήδη από την αρχή του έτους 1672 Τρίτος κώδικας, έγγρ. 215. 8

ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΚΑΤΑΧΡΕΩΣΗΣ αρχείου. Οι Οθωμανοί βρήκαν την από τον καιρό των Βενετών ήδη διαμορφωμένη κοινοτική οργάνωση στα χωριά της Κρήτης. Σύμφωνα με μια σχετικά πρόσφατη και προσεκτικά τεκμηριωμένη μελέτη, 20 οι κοινότητες στα χωριά της Κρήτης διαμορφώθηκαν κατά την ύστερη βενετοκρατία, όταν, κάτω από την πίεση της οθωμανικής επέκτασης, οι Βενετοί προσπάθησαν να προσεταιριστούν τον ντόπιο πληθυσμό. Προς το σκοπό αυτό εφάρμοσαν ηπιότερη πολιτική και σιωπηλά επέτρεψαν να τονωθεί η παρουσία των επικεφαλής των χωριών. Και, το ίδιο σιωπηλά, οι Οθωμανοί αναγνώρισαν την υπάρχουσα κοινοτική δομή, η οποία πάντως τους εξυπηρετούσε. Ένας άλλος δρόμος που έπαιρναν οι χωρικοί για να περιορίσουν την άδικη καταπίεση των ισχυρών, ήταν αυτός που οδηγούσε στο ιεροδικείο. Οι παραπάνω περιπτώσεις που εξετάσαμε φανερώνουν πως, αν όχι όλοι τους, πάντως αρκετοί από αυτούς δεν ορρωδούσαν να παρουσιαστούν μπροστά στον καδή και μάλιστα συχνά ως ενάγοντες. Όπως είδαμε, αρκετές φορές έβρισκαν το δίκιο τους. Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών / Ι.Τ.Ε. 20 Κ. Ε. Λαμπρινός, «Οι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρου κατά τον 16ο και 17ο αιώνα: κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσματα και πρακτικές εκπροσώπησης», Θησαυρίσματα, 32 (2002), σ. 97-152, ιδίως σ. 101-119. 9

Elizabeth A. Zachariadou Taxation rurale et mécanismes de surendettement RÉSUMÉ Dans cet article, je m efforce d analyser le phénomène social du prêt et du surendettement en Crète après la conquête ottomane, à travers l étude des mécanismes mis en place et de la réaction des populations locales. Cette recherche repose sur les registres n o 3, 4 et 5 conservés parmi les archives turques de la Bibliothèque Municipale «Vikelaia» d Héraklion. La plupart des prêteurs étaient des militaires membres du corps des janissaires. Un réseau organisé de prêt s était établi et était actif partout en Crète du Lassithi jusqu à la Pediada avec, à sa tête, le chef de l administration financière de Crète.

Σοφία Λαΐου ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΕΔΡΑΙΩΣΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ ΤΟΝ 16ο ΑΙΩΝΑ Η ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΘΕΜΑΤΩΝ ΝΙΤΡΟΥ ΤΗΣ ΣΑΜΟΥ Ο τρόπος επιβολής της οθωμανικής κυριαρχίας στα νησιά του Αιγαίου έχει προσφάτως αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης. Τα ερωτήματα στρέφονται γύρω από δύο άξονες: α) τις προτεραιότητες που καθόριζαν τη στρατηγική επέκτασης του οθωμανικού κράτους και τους μηχανισμούς με τους οποίους επιβαλλόταν κάθε φορά η οθωμανική κυριαρχία και εφαρμοζόταν η κρατική πολιτική και κυρίως β) τον τρόπο προσαρμογής των νησιωτικών πληθυσμών στη νέα πολιτική πραγματικότητα. 1 Στο άρθρο αυτό θα ασχοληθώ με το πρώτο ερώτημα, με αφορμή την ιδιαίτερη περίπτωση της Σάμου. Η ιδιαιτερότητα του νησιού οφείλεται στο γεγονός ότι η υπαγωγή της Σάμου στην οθωμανική κυριαρχία το 1479-1480, στο πλαίσιο της απόπειρας του Μεχμέτ Βʹ να κατακτήσει τη Ρόδο, δεν ακολουθήθηκε από την άμεση επιβολή των θεσμών της οθωμανικής διοίκησης. Η αιτία ήταν αφενός η μετοικεσία το 1475 του μεγαλύτερου τμήματος του τοπικού πληθυσμού στη Χίο ύστερα από πρόσκληση των γενουατών κυριάρχων της τελευταίας, οι οποίοι εξουσίαζαν την εποχή εκείνη και τη Σάμο. Η μετοικεσία έγινε εξαιτίας της αδυναμίας των Γενουατών να προστατέψουν τους κατοίκους του νησιού από τις συνεχείς πειρατικές επιδρομές, ιδιαίτερα έντονες την περίοδο του οθωμανοβενετικού πολέμου (1463-1479). 2 Αφετέρου, την περίοδο της βασιλείας του Βαγιαζήτ Βʹ (1481-1512) η Σάμος μετατράπηκε σε αποστρατιωτικοποιημένη ζώνη στο πλαίσιο 1 Η. Κολοβός, Η νησιωτική κοινωνία της Άνδρου στο οθωμανικό πλαίσιο, Άνδρος 2006, κυρίως σ. 17-22. N. Vatin, «Îles grecques? Îles ottomanes? L insertion des îles de l Égée dans l empire Ottoman à la fin du XVIe siècle», στο N. Vatin-G. Veinstein (επιμ.), Insularités ottomanes, Παρίσι 2005, σ. 71-89. 2 Σ. Λαΐου, Η Σάμος κατά την οθωμανική περίοδο, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 24-25. 11

ΣΟΦΙΑ ΛΑΪΟΥ των ανταλλαγμάτων που έδωσε ο Βαγιαζήτ στους Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου για τη βοήθεια που του προσέφεραν οι τελευταίοι εναντίον του αδελφού του και διεκδικητή του θρόνου Τζεμ. 3 Μετά την κατάκτηση της Ρόδου το 1522 φαίνεται ότι η Σάμος θεωρήθηκε και τυπικά τμήμα του οθωμανικού κράτους, χωρίς ωστόσο να έχει ληφθεί μέριμνα για την ουσιαστική ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό. Η περιγραφή του Πιρί Ρεΐς δίνει την εικόνα ενός όχι ακατοίκητου νησιού, χωρίς οργανωμένο βίο και διοίκηση, στο οποίο κατά καιρούς κατέφθαναν κάτοικοι γειτονικών περιοχών προκειμένου να εκμεταλλευθούν τον φυσικό του πλούτο. 4 Σύμφωνα επίσης με τη μαρτυρία του Αντώνιου Μηλοΐτη, την οποία παραθέτει ο Hasluck, το 1558 είχε επιχειρηθεί η κατασκευή (ή επισκευή του υπάρχοντος βυζαντινού;) κάστρου υπό την επίβλεψη του υπαρχηγού του οθωμανικού στόλου Καρά Μουσταφά Πασά. Η επιχείρηση όμως απέτυχε εξαιτίας της φυγής των χριστιανών σκλάβων, ένδειξη ενδεχομένως της ρευστής κατάστασης που επικρατούσε στην περιοχή. 5 Η πλήρης ένταξη του νησιού στον κρατικό μηχανισμό έγινε τελικά μόλις το 1571-1572, όταν αποδόθηκαν τα έσοδα του νησιού ως χάσι στον τότε αρχιναύαρχο του οθωμανικού στόλου Κιλίτζ Αλί Πασά. 6 Στη συνέχεια, το νησί παραχωρήθηκε στον ίδιο αξιωματούχο ως αρπαλίκι και αργότερα ως μούλκι (1584), για να ακολουθήσει η μετατροπή του από τον ίδιο σε βακούφι. 7 Η απόδοση των εσόδων του νησιού ως χάσι και όσα ακολούθησαν σήμαναν παράλληλα και τη σταδιακή εγκατάσταση νέων εποίκων σε ένα νησί, το οποίο επισήμως είχε χαρακτηριστεί (για την πριν το 1571 περίοδο) «έρημο και ερειπωμένο» (hali ve harabe). Η «ερημοποίηση» αυτή σήμαινε στην πραγματικότητα την ύπαρξη ενός μικρού για τις δυνατότητες του νησιού πληθυσμού, ο οποίος με βάση το μουλκναμέ του 1584 κατέβαλλε κατ αποκοπή στο αυτοκρατορικό ταμείο 25.000 άσπρα. Το ερώτημα περιπλέκεται, καθώς η διατύπω- 3 N. Vatin, «Deux îles à la dérive: Samos et Icaria entre 1475 et 1572», στο C. Heywood και C. Imber (επιμ.), Studies in Ottoman History in Honour of Prof. V.L. Ménage, Κωνσταντινούπολη 1994, σ. 346-349. 4 Kitab-i Bahriye Pirî Reis [Το Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρεΐς], έκδ. E. Z. Ökte, Κωνσταντινούπολη 1988, σ. 401. 5 F. W. Hasluck, «Depopulation of the Aegean Islands and the Turkish Conquest», Annual of the British School at Athens, 7 (1910-1911), σ. 170-171. 6 Ιταλικής καταγωγής εξωμότης, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τον οθωμανικό στόλο και στη συνέχεια αναδείχθηκε σε έναν από τους σημαντικότερους αξιωματούχους που υπηρέτησαν στο οθωμανικό ναυτικό τον 16ο αιώνα. Έγινε αρχιναύαρχος του στόλου μετά τη ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό έως τον θάνατό του, το 1587. Βλ. λ. «Uludj Ali», The Encyclopaedia of Islam, βʹ έκδοση. 7 Λαΐου, Η Σάμος, σ. 33-34, 42-46. 12