Βιβλία Μονογονεϊκές οικογένειες. Πραγµατικότητα - προοπτικές - κοινωνική πολιτική [Πρόλογος - Εισαγωγή - Περιεχόµενα] ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ Μονογονεϊκές οικογένειες, Πραγµατικότητα - προοπτικές - κοινωνική πολιτική - Νέα Σύνορα - Λιβάνη, 1995 Oι µονογονεϊκές οικογένειες δεν είναι νέο φαινόµενο. Aποτελούν µια πραγµατικότητα που θα γίνεται όλο και πιο ορατή στατιστικά, αλλά και κοινωνικά, ενώ το πορτραίτο της µονογονεϊκότητας αλλάζει καθώς, όλο και πιο συχνά, αποτελεί ατοµική επιλογή. Tο βιβλίο αυτό έρχεται να καλύψει ένα σηµαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία δεδοµένου ότι το ενδιαφέρον για τη θέση, τις ανάγκες και τα προβλήµατα των µονογονεϊκών οικογενειών στη σύγχρονη κοινωνία και οι προσπάθειες για θετική παρέµβαση άρχισαν να εκδηλώνονται έντονα µόλις κατά την τελευταία δεκαετία. Bασική µας επιδίωξη είναι να κατανοηθεί αφενός η µονογονεϊκότητα στα πλαίσια της εξέλιξης των οικογενειακών δοµών και ως σύστηµα οικογενειακής οργάνωσης και αφετέρου να διατυπωθούν οι κοινωνικές µεταβλητές που καθορίζουν τη συγκεκριµένη θέση των οικογενειών αυτών στη κοινωνική δοµή και να διευκρινιστεί η κοινωνική πραγµατικότητα, όπως αυτές τη βιώνουν. Tαυτόχρονα, καταγράφεται η κοινωνική αντιµετώπιση της µονογονεϊκότητας έτσι όπως αντανακλάται κυρίως στην πολιτική για την οικογένεια και σύγχρονη κονωνική δράση. Kαθώς το ζητούµενο είναι η δυνατότητα µιας κοινωνικά δίκαιης και αξιοπρεπούς διαβίωσης των µονογονεϊκών οικογενειών που θα αποτρέψει τη φτώχεια και τον κοινωνικό αποκλεισµό και θα άρει την περιθωριακή τους θέση στη δηµόσια, οικονοµική και πολιτική ζωή επιχειρείται µια προσπέλαση σε γενικότερα ζητήµατα της οικογενειακής πολιτικής έτσι ώστε να αξιολογηθεί ο τρόπος και η επάρκεια µε την οποία αντιµετωπίζονται από το κράτος οι οικονοµικές και κοινωνικές τους ανάγκες. H παρουσίαση αυτή δεν θα µπορούσε να είναι ουσιαστική χωρίς να προτείνεται ένα νέο πλαίσιο που θα επιτρέψει µια πορεία αναζήτησης συγκεκριµένων στρατηγικών για την αντιµετώπισή τους. Πρόλογος Aφετηρία των προβληµατισµών και των απόψεων που εκτίθενται στις σελίδες του βιβλίου αυτού αποτελεί η προσωπική εµπλοκή µου σε πρότυπη δράση για την αντιµετώπιση της φτώχειας των µονογονεϊκών οικογενειών - παρέµβαση που πραγµατοποιήθηκε χάρις στη συλλογική σύµπραξη πολλών ατόµων, τους οποίους και ευχαριστώ. Aνεκτίµητη για µένα επιστηµονική - αλλά και γενικότερα - εµπειρία
υπήρξε η συµµετοχή µου εξαρχής ως µέλους της επιτροπής σχεδιασµού και υλοποίησης του προγράµµατος ΦTΩXEIA 3 στη υτική Θεσσαλονίκη και η συνεργασία µου µε τους µόνους-γονείς στο Kέντρο Mονογονεϊκής Oικογένειας που λειτούργησε στο πλαίσιό του, από τον Iανουάριο του 1991 έως το φθινόπωρο του 1994, και του οποίου ήµουν επιστηµονική υπεύθυνος. H συνεργασία αυτή συνεχίζεται πλέον, µε τη λήξη του προγράµµατος, µε το Σύλλογο Mονογονεϊκών Oικογενειών που δηµιουργήθηκε κατά τη διάρκειά του. Eπιπρόσθετα, παλαιότερη συµµετοχή µου σε σεµινάρια που είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω, η ενασχόλησή µου µε κοινωνικά αποκλεισµένη οµάδα στο πλαίσιο της διατριβής καθώς και η µετέπειτα εµπειρία που απέκτησα - µεταξύ των άλλων - µε τη συνεργασία µου µε γυναίκες στο πλαίσιο της δουλειάς µου ως στελέχους στο Kέντρο Ψυχικής Yγιεινής της Θεσσαλονίκης, προσωπικά βιώµατα και η ενασχόλησή µου µε τις γυναικείες σπουδές - από την οπτική της ψυχολογίας - στο πανεπιστήµιο, όλα αυτά µε ευαισθητοποίησαν για τη ψυχοκοινωνική πραγµατικότητα των µόνωνγονέων, (κυρίως µητέρων) σήµερα και πλούτισαν, όπως πιστεύω, την οπτική µου. H αρχική ιδέα για τη ενασχόλησή µου µε τις µονογονεϊκές οικογένειες στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦTΩXEIA 3 ήταν του Γιώργου Tσιάκαλου, επιστηµονικόυ υπεύθυνου του προγράµµατος - αλλά και φίλου και συνεργάτη. ική του και η παρότρυνση να εκδοθούν οι προβληµατισµοί και οι εµπειρίες σ ένα βιβλίο που θα έφερνε τις µονογονεϊκές οικογένειες στο επίκεντρο του δηµόσιου λόγου στην Eλλάδα και θα χρησίµευε σε όσους ενδιαφέρονται, µελετούν ή αποφασίζουν για την κοινωνική πολιτική. Tον ευχαριστώ. Aισθάνοµαι, επίσης, ιδιαίτερα τυχερή για την πολύπλευρη υποστήριξη και ενθάρρυνση του φίλου Kωστή Mπιτζάνη και τα ερεθίσµατα για προβληµατισµό που µου παρείχε. Eυχαριστώ όλους/ες τους φίλους/ες και συνεργάτες/τριες για τις πολύτιµες συζητήσεις και τις ανταλλαγές προβληµατισµών σε θέµατα που έχουν σχέση µε τις µονογονεϊκές οικογένειες. Eκτός από τους υποστηρικτές αυτού του έργου ευχαριστώ και τους πολέµιούς του γιατί αύξησαν την επιµονή και τη δηµιουργική εµπλοκή µου και µετέτρεψαν τη συνέχιση της κοινωνικής παρέµβασης στις µονογονεϊκές οικογένειες σε επιτακτικό χρέος. Eυχαριστώ τη Λένα Bρέζα και τον Aλέξανδρο Eυθυµίου για την τεχνική βοήθεια στη συγγραφή αυτού του βιβλίου. Eυχαριστώ όλους τους µόνους-γονείς. Έµαθα πολλά από αυτούς. Eισαγωγή Oι εισοδηµατικές διαφορές διευρύνονται συνεχώς, σ όλα τα κράτη-µέλλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης και αναδεικνύονται όλο και περισσότερες µορφές κοινωνικού αποκλεισµού. Kαθώς η φτώχεια αυξάνεται την τελευταία δεκαετία, αλλάζει ταυτ;οχρονα και κοινωνική σύνθεση των νοικοκυτιών που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Oι κοινωνικές αλλαγές και οι αλλαγές στη δοµή της οικογένειας έχουν µια άµεση επίδραση στη σύνθεση του πληθυσµού που ζει σήµερα στην Eυρώπη σε συνθήκες φτώχειας. Έτσι, τα µονογονεϊκά νοικοκυριά - ιδιαίτερα αυτά µε µητέρα και παιδιά - ανήκουν στις οµάδες υψηλού κινδύνου για οικονοµικό και κοινωνικό
αποκλεισµό, ενώ παράλληλα υπόκεινται και σε άλλους περιορισµούς. Aς σηµειωθεί όµως ότι οι µονογονεϊκές οικογένειες δεν συγκροτούν µια ενιαία κοινωνική κατηγορία. Tο γεγονός όµως, ότι οι περισσότερες µονογονεϊκές οικογένειες έχουν µόνο-γονιό γυναίκα αυξάνει τον κίνδυνο να διολισθήσουν στη φτώχεια και να παραµείνουν σε αυτήν για µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα εξαιτίας της συνδυασµένης επίδρασης πολλών παραγόντων. Mε βάση την παραπάνω υπόθεση, οι µονογονεϊκές οικογένειες έγιναν αντικείµενο έρευνας - µε ποσοτικές και ποιοτικές µεθόδους - στο πλαίσιο του προγράµµατος ΦTΩXEIA 3 στη υτική Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια αποτέλεσαν οµάδα-στόχο του προγράµµατος. Παρόλο που οι µονογονεϊκές οικογένειες βρίσκονται στο επίκεντρο του ερευνητικού, κοινωνικού και πολιτικού ενδιαφέροντος διεθνώς στην Eλλάδα δεν έχει δοθεί ιδιαίτερη προσοχή. Σε ορισµένα κράτη της Eυρωπαϊκής Ένωσης η κατανόηση των τάσεων αλλαγής στην οικογένεια και αξιολόγηση της εµπειρίας από τις παρεµβάσεις για την καταπολέµηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού των διαφορετικών τύπων οικογενειακής οργάνωσης τους επέτρεψε να διερευνήσουν καλύτερα τη σχέση οικογένειας και φτώχειας. Oι αλλαγές που σηµειώθηκαν στην οικογένεια επηρεάζουν τον σχεδιασµό της κοινωνικής πολιτικής, όχι µόνο στο οικονοµικό και θεσµικό επίπεδο, αλλά επίσης στο κοινωνικό και πολιτιστικό. Στην Eλλάδα, οι µονογονεϊκές οικογένειες, παρόλο που αποτελούν µια πρόκληση για την κοινωνική πολιτική, δεν έγιναν ουσιαστικά αντικείµενο της πολιτικής για συγκεκριµένες κατηγορίες πληθυσµού, εν µέρει γιατί δεν έγινε δυνατόν να είναι πολιτικά ορατές έτσι ώστε να αποκτήσουν προτεραιότητα. Eξ άλλου η αποτελεσµατικότητα των µέτρων που σχεδιάζονται και εφαρµόζονται για την οικογένεια προϋποθέτει και οφείλει να στηρίζεται στην έρευνα των συγκεκριµένων συνθηκων και των κοινωνικών αναγκών των διαφόρων οµάδων πληθυσµού. Xρειάζεται δηλαδή µελέτη των µονογονεϊκών οικογενειών, ως ξεχωριστής κοινωνικής κατηγορίας, για να προταθούν συγκεκριµένες στρατηγικές. Στην Eλλάδα, µε βάση τα ποσοτικά δεδοµένα και τη βιογραφική προσέγγιση, έχουµε µια εικόνα των µονογονεϊκών οικογενειών στη υτική Θεσσαλονίκη- όχι αντιπροσωπευτική σε εθνικό επίπεδο - καθώς και την έκταση και τις διαστάσεις της φτώχειας (οικονοµική / κοινωνική / πολιτιστική διάσταση). Eπίσης, το Kέντρο Mονογονεϊκής Oικογένειας αποτελεί παράδειγµα νέας κοινωνικής πολιτικής για µόνους-γονείς καθώς πρόκειται για µια πρόταση που υιοθετεί µια σφαιρική στρατηγική για την κάλυψη των πολυδιάστατων αναγκών µιας από τις λιγότερο ευνοηµένες οµάδες. H επιλογή, λοιπόν, της ενασχόλησής µου µε τις µονογονεϊκές οικογένειες δεν είναι διόλου τυχαία και φαίνεται, αντιθέτως επιβεβληµένη για τους παραπάνω λόγους. Tο βιβλίο αυτό αποτελείται από δύο ευδιάκριτα µέρη. Στο α µέρος αναζητείται η ταυτότητα των µονογονεϊκών οικογενειών καθώς επιχειρείται να κατανοηθεί η µονογονεϊκότητα στα πλαίσια της εξέλιξης των οικογενειακών δοµών και ως σύστηµα οικογενειακής οργάνωσης αλλά και από την πλευρά του κάθε µέλους της. Στο β µέρος καταγράφεται η κοινωνική αντιµετώπιση της µονογονεϊκότητας και πως αυτή αντανακλάται στην πολιτική για την οικογένεια. Γίνονται συγκεκριµένες αναφορές στις γενικές πολιτικές που αφορούν όλες τις οικογένειες στα κράτη της Eυρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και στις εξειδικευµένες πολιτικές που έχουν ως στόχο την οµάδα των µονογονεϊκών οικογενειών, καθώς και στα όρια της κάθε πολιτικής.
Tέλος, διερευνάται η αποτελεσµατικότητα των γενικών πολιτικών στη διασφάλιση των κοινωνικών δικαιωµάτων των µονογονεϊκών οικογενειών, εάν υπάρχουν εµπόδια στην πρόσβασή τους και πως µπορούν να αρθούν ή να µειωθούν. Aναλυτικά: KEΦAΛAIO 1 : Mονογονεϊκές Oικογένειας: H Eυρωπαϊκή Πραγµατικότητα Στο πρώτο κεφάλαιο σκιαγραφείται η εικόνα των µονογονεϊκών οικογενειών στην Eυρωπαϊκή Ένωση. Συγκεκριµένα ορίζεται η µονογονεϊκή οικογένεια, αναλύονται οι τρεις βασικές συνιστώσες του ορισµού που υιοθετείται και επιχειρείται η καταγραφή της αριθµητικής διάστασης του φαινοµένου και των τάσεων εξέλιξής του. Tέλος, εικονογραφούνται µε βάση τα κύρια χαρακτηριστικά τους οι µονογονεϊκές οικογένειες στα κράτη µέλη της Eυρωπαϊκής Ένωσης. KEΦAΛAIO 2 : H Mονογονεϊκή Oικογένεια στην εξέλιξη των οικογενειακών δοµών. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζονται οι κοινωνικές και οι δηµογραφικές µεταβολές που επιδρούν στη διαµόρφωση και εξέλιξη των σύγχρονων οικογενειακών σχηµάτων. Συγκεκριµένα τίθεται καταρχήν το ερώτηµα αν οι µονογονεϊκές οικογένειες αποτελούν νέα πραγµατικότητα ή αλλαγή οπτικής. Yποστηρίζεται ότι δεν είναι νέο φαινόµενο αλλά µια πραγµατικότητα που γίνεται όλο και πιο ορατή στατιστικά και κοινωνικά. Προβλέπεται δε ότι θα συνεχίσει να αυξάνεται και σύντοµα θα θεωρείται ένας συνήθης τύπος οικογενειακής οργάνωσης. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι δηµογραφικές εξελίξεις και οι διαρθρωτικές µεταβολές της οικογένειας στην Eυρωπαϊκή Ένωση και καταγράφονται οι αλλαγές στη δοµή της οικογένειας και τη σύνθεση των νοικοκυριών. Bασική µας επιδίωξη είναι η επισήµανση της ρευστότητας του φαινοµένου της οικογένειας, τόσο ως προς τη µορφή, όσο και ως προς τη δοµή της, έτσι ώστε να κατανοηθεί η µονογονεϊκότητα στα πλαίσια της εξέλιξης των οικογενειακών δοµών και να διευκρινιστεί το status της. Tαυτόχρονα παρουσιάζεται η εξέλιξη της οικογένειας, οι αλλαγές που συντελέστηκαν στο εσωτερικό της και είχαν ως αποτέλεσµα την αλλαγή των αντιλήψεων και των πρακτικών ως προς τις µορφές οικογενειακής οργάνωσης. KEΦAΛAIO 3 : Xαρακτηριστικά της Mονογονεϊκής οικογένειας ως συστήµατος οικογένειας. Στο τρίτο κεφάλαιο µε τίτλο µελετάται η µονογονεϊκή οικογένεια ως ενότητα. Mέχρι πρόσφατα ελάχιστη προσοχή είχε δοθεί στη µονογονεϊκή οικογένεια ως σύνολο (η προσοχή είχε στραφεί στα άτοµα-µέλη της οικογένειας). Στη συνέχεια αναλύεται η δυναµική στη µονογονεϊκή οικογένεια και πιο συγκεκριµένα διερευνάται η εσωτερική της οργάνωση και το θέµα των ορίων (µε την επισήµανση ότι η µονογονεϊκή οικογένεια δεν αντανακλά µια ενιαία κοινωνική πραγµατικότητα). Tέλος, τίθεται το ερώτηµα αν η µονογονεϊκή οικογένεια είναι µια "υγιής" οικογένεια γιατί, παρά τα ερευνητικά δεδοµένα που υποστηρίζουν ότι η µονογονεϊκή οικογένεια ως σύστηµα δεν είναι αναγκαστικά αποδιοργανοµένο ή καταστροφικό για τα µέλη του, είναι αρκετά διαδεδοµένη η αντίληψη ότι πρόκειται για µια "παθολογική ή αποκλίνουσα" οικογένεια. KEΦAΛAIO 4 : Aπό την πλευρά των µόνων µητέρων.
Στο τέταρτο κεφάλαιο διερευνάται η µονογονεϊκή οικογένεια όχι πλέον ως σύστηµα αλλά από την πλευρά του ενός µέλους της, δηλαδή της µόνης-µητέρας. Tαυτόχρονα λαµβάνεται υπόψη στη µελέτη και ο τρόπος εισόδου στη µονογονεϊκότητα, δηλαδή η ανύπαντρη µητέρα, η χωρισµένη/διαζευγµένη µητέρα και η χήρα. KEΦAΛAIO 5 : Aπό την πλευρά των πατέρων Στο πέµπτο κεφάλαιο επιχειρείται µια ερµηνεία της σιωπής για το ρόλο του πατέρα και της επαναφοράς του στο προσκήνιο-καταστάσεις που διαπλέκονται µε ευρύτερα κοινωνικά ζητήµατα και αλλαγές που διαφοροποίησαν τους ρόλους των φύλων και ειδικότερα τους γονεϊκούς ρόλους. Στη συνέχεια, µε βάση τη διεθνή βιβλιογραφία, εξετάζεται ο ρόλος του πατέρα στην ανάπτυξη του παιδιού. Tέλος, διερευνώνται οι πατέρες ως µόνοι-γονείς, ο αριθµός των οποίων είναι πάρα πολύ µικρός σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο των µόνων-µητέρων. Έτσι, οι γνώσεις µας σχετικά µε την ανάπτυξη του παιδιού σε µονογονεϊκή οικογένεια µε µόνο-γονιό πατέρα και τη σχέση πατέρα-παιδιού είναι πολύ περιορισµένες. KEΦAΛAIO 6 : Aπό την πλευρά των παιδιών. Στο έκτο κεφάλαιο καταγράφονται οι εµπειρίες των παιδιών που µεγαλώνουν σε µονογονεϊκή οικογένεια. Kαταρχήν διερευνάται η επίδραση της απουσίας του πατέρα στην ανάπτυξη του παιδιού. Tαυτόχρονα λαµβάνετια υπόψη στην παρουσίαση και ο τρόπος εισόδου του παιδιού στη ζωή σε µονογονεϊκή οικογένεια, δηλαδή εάν πρόκειται για παιδί εκτός γάµου (παιδί ανύπαντρου πατέρα ή µητέρας), παιδί που οι γονείς του χώρισαν ή παιδί του οποίου ο ένας γονιός πέθανε. KEΦAΛAIO 7 : Aναπαραστάσεις για τη µονογονεϊκότητα από µόνες-µητέρες Στο έβδοµο κεφάλαιο καταγράφονται οι αναπαραστάσεις που έχουν οι µόνες-µητέρες για τη µονογονεϊκότητα, δηλαδή η αντίληψη που έχουν για την οικογένεια στην οποία ζουν. Στην αρχή του κεφαλαίου αναφέρεται πως οι αλλαγές στην οικογένεια έχουν επιδράσει και στις αναπαραστάσεις που σχηµατίζουν τα άτοµα για την οικογένεια. Στη συνέχεια αναλύεται ο τρόπος µε τον οποίο συγκροτούνται οι αναπαραστάσεις της µονογονεϊκότητας και τέλος εικονογραφείται η ποικιλότητα των απόψεων που εκφέρεται από τις µόνες-µητέρες για τη µορφή οικογενειακής οργάνωσης στην οποία ζουν. Oι αναλύσεις των αφηγήσεων των µόνων-µητέρων µας οδηγούν στην εκτίµηση ότι οι αναπαραστάσεις συγκροτούνται συνήθως γύρω από µερικές έννοιες οι οποίες και αναφέρονται. Yποσηµειώνεται ότι η εµφάνιση ορισµένων προβληµατικών καταστάσεων στα πλαίσια της µονογονεϊκότητας είναι συνυφασµένη µε συγκεκριµένες αναπαραστάσεις. Kατά συνέπεια, η επίλυση των προβληµάτων αυτών συνδέεται µε την ανασυγκρότηση των συγκεκριµένων αναπαραστάσεων. KEΦAΛAIO 8 : O µόνος-γονιός, το παιδί και η κοινωνία Στο όγδοο κεφάλαιο καταγράφεται η κοινωνική αντιµετώπιση της µονογονεϊκότητας. Eπίσης αναλύονται οι στάσεις και η πρακτική των ειδικών για τη µονογονεϊκή οικογένεια καθώς και τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει η µονογονεϊκή οικογένεια που µεταναστεύει ή δηµιουργείται στον τόπο υποδοχής. Tέλος, διερευνώνται τα υποστηρικτικά δίκτυα της µονογονεϊκής οικογένειας. KEΦAΛAIO 9: H επαναδηµιουργηµένη οικογένεια: H µαµά µου, ο µπαµπάς µου, ο Kωστής, οι τέσσερις γιαγιάδες µου, ο ετεροθαλής αδελφός µου, η αδελφή µου, η ψιψινέλ και εγώ
Στο ένατο κεφάλαιο συζητούνται τα θέµατα που ανακύπτουν από το νέο γάµο (ή συµβίωση) του µόνου-γονέα και αφορούν την δηµιουργία ενός νέου πλαισίου για το παιδί και τους νέους ρόλους του πρώην µόνου-γονιού και του/της συντρόφου του στην οικογένεια. KEΦAΛAIO 10 : Oικογενειακή πολιτική Στο δέκατο κεφάλαιο σηµειώνεται ότι οι µεταβαλλόµενες συνθήκες οικογενειακής οργάνωσης αποτελούν µια πρόκληση για την κοινωνική πολιτική και την πολιτική για την οικογένεια στην Eυρωπαϊκή Ένωση. Στη συνέχεια, καταγράφονται τα κύρια χαρακτηριστικά της πολιτικής για την οικογένεια στην Eυρωπαϊκή Ένωση και ο τρόπος άσκησης της πολιτικής αυτής στην Eλλάδα. KEΦAΛAIO 11: Πολιτικές για την οιογένεια Στο ενδέκατο κεφάλαιο επιχειρείται η καταγραφή της πολιτικής για τη µονογονεϊκή οικογένεια µε συνοπτική αναφορά στο θεσµικό πλαίσιο για την οικογενειακή ζωή και στη συνέχεια µε την περιγραφή µόνον εκείνων των πεδίων δράσης της κοινωνικής πολιτικής που ασκούν άµεση επίδραση στην οικογένεια ( όπως, η εργασιακή πολιτική, η παιδική προστασία, τα µέτρα για τη στήριξη της οικογένειας - οικογενειακά επιδόµατα, κοινωνική βοήθεια, φορολογία, κοινωνική ασφάλιση - στεγαστική πολιτική, πολιτική για ανεπάρκειες στην οικογένεια ). KEΦAΛAIO 12 : Φτώχεια και Mονογονεϊκότητα Στο δωδέκατο κεφάλαιο διερευνάται η σχέση µονογονεϊκής οικογένειας και φτώχειας και καταγράφονται ορισµένα χαρακτηριστικά παραδείγµατα των περιορισµών που βιώνουν οι µονογονεϊκές οικογένειες που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Tέλος, αξιολογείται η δυνατότητα της υπάρχουσας κοινωνικής πολιτικής να αντιµετωπίσει σφαιρικά τις ανάγκες των µονογονεϊκών οικογενειών και να αποτρέψει τον κίνδυνο της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. KEΦAΛAIO 13 : Eκπαίδευση και Mονογονεϊκότητα. Στο δέκατο τρίτο διερευνάται η επίδραση της µονογονεϊκότητας στην εκπαιδευτική επιτυχία του παιδιού. Συγκεκριµένα διερευνώνται καταρχήν οι δυνατότητες εκπαιδευτικής επιτυχίας των παιδιών που ζουν σε συνθήκες φτώχειας και η σχέση φτώχειας και εκπαίδευσης και στη συνέχεια αναφέρεται η επίδραση της οικογενειακής οργάνωσης στην εκπαιδευτική επιτυχία του παιδιού.