ΓΕ.Λ. ΕΛΑΤΕΙΑΣ ΣΧ.ΕΤΟΣ: ΜΑΘΗΜΑ: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΑΞΗ: Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: «ΣΕΙΣΜΟΙ: ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ ΑΥΡΙΟ;»

ΓΕ.Λ. ΕΛΑΤΕΙΑΣ ΣΧ.ΕΤΟΣ: 2013-2014 ΜΑΘΗΜΑ: ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΑΞΗ: Α ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: «ΣΕΙΣΜΟΙ: ΧΘΕΣ, ΣΗΜΕΡΑ ΑΥΡΙΟ;» Ελάτεια, Ιανουάριος 2014

Η εργασία εκπονήθηκε από τους μαθητές της Α Λυκείου: ΓΕΡΟΘΑΝΑΣΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΖΑΡΑΪΔΩΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΑΝΝΑ ΚΑΛΑΜΒΟΚΗ ΕΛΕΝΗ ΚΑΡΑΟΥΖΑ ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΟΥΖΑΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΚΑΤΣΑΝΤΩΝΗ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΚΑΥΚΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΚΛΑΡΗ ΖΩΗ-ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΑΤΣΟΥΚΑ ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΛΑΜΠΡΟ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΠΟΥΡΝΑΡΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΣΤΑΜΟΒΛΑΣΗ ΧΑΡΟΥΛΑ Υπεύθυνη εκπαιδευτικός: ΠΑΤΑΡΓΙΑ ΕΥΘΥΜΙΑ ΠΕ04.01 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕΙΣΜΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΣΕΙΣΜΟΓΡΑΦΟΙ- ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΣΕΙΣΜΟΙ- ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Ο : ΣΕΙΣΜΟΙ ΣΤΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΣ Σελ. 4 Σελ. 15 Σελ. 21 Σελ. 45 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ- ΠΗΓΕΣ Σελ. 50 3

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΕΙΣΜΟΥΣ Τι είναι σεισμοί; Ο σεισμός ορίζεται ως η αισθητή ανατάραξη της επιφάνειας ενός ουράνιου σώματος που συνοδεύεται από σεισμικά κύματα που μεταφέρουν την ενέργεια του σεισμού. Σε πλανήτες με στερεό φλοιό όπως η Γη οι σεισμοί προκαλούν ανατάραξη της επιφάνειας του φλοιού και ο σεισμός γίνεται έτσι αισθητός από τους ανθρώπους. Ο σεισμός ορίζεται και σε άλλα ουράνια σώματα όπως η Σελήνη, ο Άρης και ο Ήλιος, σε κάποιο άλλο άστρο, πλανήτη ή δορυφόρο πλανήτη, σε ένα αστέρα νετρονίων κλπ. Ο σεισμός σε κάθε τέτοια περίπτωση έχει διαφορετική προέλευση και τα σεισμικά κύματα μπορεί να είναι διαφορετικού τύπου από τα γήινα ελαστικά, όπως για παράδειγμα τα σεισμικά κύματα ενός μαγνητικού σεισμού σε ένα αστέρα νετρονίων ή μάγναστρο. Τα σεισμικά κύματα, στην περίπτωση που είναι ελαστικά, οδεύουν μεταβάλλοντας την πυκνότητα ή παραμορφώνοντας το σχήμα του μέσου από το οποίο διέρχονται και ταξιδεύουν στο εσωτερικό, στην επιφάνεια ή και στην ατμόσφαιρα ενός πλανήτη σαν τον δικό μας, μεταφέροντας την ενέργεια του σεισμού, η οποία τελικά απορροφάται στο μέσο διάδοσης. Διάδοση βαρυτικών σεισμικών κυμάτων έχουμε και στο «κενό» του διαστήματος με τα βαρυτόνια. Παρατηρούνται επιδράσεις από ισχυρούς γήινους σεισμούς στη Σελήνη και σε τεχνητούς δορυφόρους γύρω από τη Γη[1]. Στο σύστημα Γης - Σελήνης μάλιστα, οποιαδήποτε ξαφνική μεταβολή της απόστασης των δύο θα προκαλέσει σεισμούς και στα δύο ουράνια σώματα καθώς το ένα βρίσκεται εντός του βαρυτικού πεδίου του άλλου. Ένα τέτοιο σεισμό στη Γη θα προκαλούσε η σύγκρουση ενός κομήτη με τη Σελήνη για παράδειγμα. Τέλος, στο «κενό» του διαστήματος έχουμε και διάδοση κυμάτων που αντιστοιχούν σε ισχυρές μεταβολές μαγνητικού πεδίου που παράγονται στα μάγναστρα, ικανές να προκαλούν σεισμούς σε ουράνια σώματα εντός της εμβέλειάς τους που περιέχουν σε επαρκείς ποσότητες υλικά ικανά να αντιδράσουν μαγνητικά. Οι μαγνητικοί σεισμοί στα μάγναστρα παράγουν και σεισμικά κύματα που ταξιδεύουν ως τη Γη με τη μορφή εκλάμψεων ακτίνων γ και ακτίνων χ [2] [3]. Πώς δημιουργούνται οι σεισμοί; Ο σεισμός στον πλανήτη μας συνήθως προκαλείται από ξαφνική απελευθέρωση συσσωρευμένης ενέργειας στο φλοιό της Γης. Τον αντιλαμβανόμαστε στην επιφάνειά της καθώς μέρος της ενέργειας μεταφέρεται εκεί με τα σεισμικά κύματα. Τα κύματα αυτά διαδίδονται στο φλοιό με ταλαντώσεις των πετρωμάτων και φθάνοντας στην επιφάνεια προκαλούν τις αναταράξεις του εδάφους που αισθανόμαστε. Τα σεισμικά κύματα προκαλούν με τις ταλαντώσεις και διαφορές ηλεκτρικού δυναμικού στα πετρώματα του φλοιού καθώς οδεύουν μέσα από αυτά (σεισμικόηλεκτρικό φαινόμενο δευτέρου είδους). Άλλη μια εκδήλωση των σεισμών, που προκαλείται από τη μετακίνηση των πετρωμάτων της λιθόσφαιρας, είναι η δημιουργία τσουνάμι στη θάλασσα όταν ο σεισμός είναι υποθαλάσσιος και έχει αποτέλεσμα ικανή κατακόρυφη ανάταξη του βυθού. Οι περισσότεροι σεισμοί σχετίζονται με τον τεκτονικό χαρακτήρα της Γης και ονομάζονται τεκτονικοί σεισμοί. Ένας σεισμός όμως μπορεί να οφείλεται και στο απότομο γλίστρημα ενός παγετώνα. Γιατί ακούγεται θόρυβος όταν κάνει σεισμό; Όπως είναι γνωστό από τη φυσική, τα ηχητικά κύματα είναι διαμήκη κύματα, ίδιας δηλαδή φύσης με τα P σεισμικά κύματα. Καθώς τα τελευταία τρέχουν μέσα στο στερεό φλοιό της Γης, εξέρχονται από αυτόν όταν φτάνουν στην επιφάνεια του εδάφους και κινούνται στον αέρα μέχρι να φτάσουν στα αυτιά των ανθρώπων. Στο τελευταίο όμως αυτό κομμάτι της διαδρομής τους αποκτούν συχνότητα που βρίσκεται μέσα στο φάσμα των ακουστικών από τους ανθρώπους ηχητικών 4

κυμάτων και έτσι γίνονται αντιληπτά. Το τρίξιμο των τζαμιών την ώρα που γίνεται σεισμός, παρόμοιο με αυτό που συμβαίνει όταν περνάει έξω από ένα σπίτι ένα βαρύ όχημα, είναι P σεισμικά κύματα, που δεν προκαλούν καμία βλάβη στις οικοδομές. Μερικοί άνθρωποι έχουν εσφαλμένη εντύπωση ότι μπορούν να μειώσουν τις συνέπειες ενός σεισμού αν ανοίξουν αμέσως τα παράθυρα του σπιτιού τους τη στιγμή που τον αντιλαμβάνονται. Στην πραγματικότητα όμως μειώνουν μόνο την αντήχηση των P σεισμικών κυμάτων μέσα στους κλειστούς χώρους, δηλαδή το θόρυβο, που αυξάνει τον πανικό τους. Τι είναι η εστία, το επίκεντρο και το εστιακό βάθος ενός σεισμού; Όταν οι δυνάμεις που αναπτύσσονται στα σημεία σύγκρουσης των λιθοσφαιρών πλακών ξεπερνούν την αντοχή των πετρωμάτων, αυτά σπάνε και γεννιέται ένας σεισμός. Το σημείο της θραύσης λέγεται εστία του σεισμού ή υπόκεντρο. Στην πράξη, η εστία δεν είναι μόνο ένα σημείο αλλά μια ευρύτερη ζώνη, της οποίας το μήκος φτάνει τα αρκετά χιλιόμετρα σε περιπτώσεις μεγάλων σεισμών. Το σημείο της επιφάνειας της Γης που βρίσκεται κατακόρυφα επάνω από την εστία του σεισμού, λέγεται επίκεντρο. Η απόσταση του επικέντρου από μια περιοχή λέγεται επικεντρική απόσταση και το βάθος της εστίας από την επιφάνεια της Γης, δηλαδή η απόσταση μεταξύ υποκέντρου και επικέντρου, λέγεται εστιακό βάθος του σεισμού. Τι μας δείχνει το μέγεθος του σεισμού; Το μέγεθος του σεισμού δείχνει το πόσο της ενέργειας που απελευθερώνετε στη σεισμική εστία και η μονάδα μέτρησης των σεισμικών μεγεθών είναι ο βαθμός της κλίμακας Ρίχτερ, προς τιμή του Αμερικανού επιστήμονα που την εισηγήθηκε το 1935. Τι είναι ο κύριος σεισμός, οι προ σεισμοί και οι μετασεισμοί; Η απελευθέρωση της σεισμικής ενέργειας σε μία περιοχή δεν γίνεται πάντοτε απότομα, αλλά υπό την μορφή πολλών δονήσεων, που όλες μαζί υπάγονται σε μια σεισμική ακολουθία ή σεισμική σειρά. Ο μεγαλύτερος σεισμός μίας σεισμικής ακολουθίας καλείται κύριος σεισμός, οι σεισμοί δε που προηγούνται χρονικά απ' αυτόν ονομάζονται προ σεισμοί και εκείνοι που έπονται μετασεισμοί. Ποια είναι σε γενικές γραμμές η σεισμικότητα της Ελλάδας; Στην Ελλάδα, εκλύεται παραπάνω από τη μισή σεισμική ενέργεια της Ευρώπης, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο κατέχουμε μια από τις πρώτες θέσεις από άποψη σεισμικότητας, αφού μόνο η Ιαπωνία, το Περού, η Χιλή και κάποια νησιά του Ειρηνικού Ωκεανού έχουν το δυσάρεστο προνόμιο να μας ξεπερνούν. Υπολογίζεται ότι στη χώρα μας γίνεται κατά μέσο όρο ένας σεισμός μεγέθους 5 Ρίχτερ κάθε 20 μέρες, 6 Ρίχτερ κάθε 6 μήνες, 7 Ρίχτερ κάθε 5 χρόνια και 8 Ρίχτερ κάθε 50 χρόνια. Ευτυχώς όμως, οι πιο πολλοί από αυτούς τους σεισμούς εκδηλώνονται σε υποθαλάσσιες περιοχές και δεν έχουμε τις καταστροφές που παρουσιάζονται σε άλλα μέρη του κόσμου, όπου γίνονται ηπειρωτικοί σεισμοί. Οι πιο πολλοί σεισμοί που γίνονται στην Ελλάδα είναι επιφανειακοί και σ αυτούς οφείλονται οι γνωστές καταστροφές των τελευταίων είκοσι ετών στη Θεσσαλονίκη, τις Αλκυονίδες, την Καλαμάτα, την Ηλεία, τα Γρεβενά, την Κόνιτσα, το Αίγιο κ.λπ. Τα εστιακά τους βάθη είναι συνήθως από 15 μέχρι 45 χιλιόμετρα. 5

Η χώρα μας απειλείται επίσης και από σεισμούς ενδιάμεσου βάθους, που έχουν ακόμα μεγαλύτερα μεγέθη από τους επιφανειακούς (μέχρι 8 Ρίχτερ). Αυτοί μάλιστα οι σεισμοί, αν και μπορεί να αποδειχθούν, αν γίνουν, ιδιαίτερα επικίνδυνοι για τα υψηλά κτίρια. Τι είναι το Ελληνικό σεισμικό τόξο; Σαν Ελληνικό τόξο ορίζεται το όριο σύγκρουσης της Αφρικανικής και της Ευρωπαϊκής πλάκας. Κατά μήκος αυτής της γραμμής η Αφρικανική πλάκα που κινείται με ταχύτητα περίπου 3 εκατοστών το χρόνο, καταβυθίζεται κάτω από την Ευρασιατική πλάκα επί της οποίας επιβαίνει η χώρα μας. Επειδή η πλάγια αυτή καταβύθιση δεν είναι χωρίς εμπόδια, συσσωρεύεται ενέργεια στα σημεία σύγκρουσης των πλακών, που όταν ξεπεράσει την αντοχή των πετρωμάτων τα σπάζει, προκαλώντας σεισμό. Το Ελληνικό τόξο είναι μια καμπύλη γραμμή που αρχίζει από τα Επτάνησα, κατεβαίνει νότια-νοτιοανατολικά ανοιχτά των ακτών της Πελοποννήσου, φθάνει δυτικά τη Κρήτης, όπου κάμπτεται και περνάει παράλληλα με τις νότιες ακτές της. Στη συνέχεια, κάτω από το ανατολικό άκρο της Κρήτης κάμπτεται και συνεχίζει την πορεία του βορειοανατολικά, περνώντας παράλληλα προς τη διεύθυνση Κάρπαθου-Ρόδου και εισέρχεται στην Τουρκία. Την υψηλότερη σεισμικότητα κατά μήκος του τόξου παρουσιάζει η περιοχή Κεφαλλονιάς-Λευκάδας, που είναι και η μεγαλύτερη στην Ευρώπη. Οι σεισμοί που συμβαίνουν κατά μήκος του τόξου είναι επιφανειακοί, με μεγέθη από μικρά έως πολύ μεγάλα και εστιακά βάθη έως και 45 χιλιομέτρων. Γίνονται σεισμοί και σε άλλους πλανήτες; Η σεισμολογία πρόσφατα έχει ξεφύγει από τα όρια του πλανήτη μας και έχει γίνει ένα πολύτιμο εργαλείο για την εξερεύνηση του ηλιακού μας συστήματος. Αυτή η εξέλιξη ξεκίνησε μετά την αρχική διαπίστωση ότι γίνονται σεισμοί και στη Σελήνη, το μέγεθος των οποίων είναι μικρό, μεταξύ 2 και 3 Ρίχτερ. Το 1969 τοποθετήθηκαν έξι σεισμογράφοι στην επιφάνεια της Σελήνης, από τις αποστολές Apollo 11, 12, 14, 15, 16 και 17, οι οποίοι μεταδίδανε 600-3000 σεληνοσεισμούς το χρόνο, μέχρι το Σεπτέμβριο του 1977. Επίσης, το 1976 τοποθετήθηκαν στον Άρη δυο σεισμογράφοι από του Viking 1 δε λειτούργησε, αλλά ο άλλος που τοποθετήθηκε από το Viking 2 λειτούργησε για 546 Αρειανές ημέρες. Οι σεισμικές έρευνες σε διάφορους πλανήτες θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τη σύσταση του υπεδάφους τους, ανοίγοντας έτσι το δρόμο της εκμετάλλευσης των ορυκτών τους. Επίσης, θα βοηθήσουν στην κατανόηση του τρόπου δημιουργίας τους και θα ικανοποιήσουν μεταξύ άλλων και την ανθρώπινη επιθυμία κατανόησης του απρόσιτου. ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΕΙΣΜΩΝ: Η απορρόφηση της ενέργειας που μεταφέρουν τα ελαστικά κύματα, συμβαίνει με διάφορους μηχανισμούς ανάλογα με την κατάσταση ρευστότητας του μέσου που διατρέχουν: Στερεά: Η θραύση και οι μικροθραύσεις στα πετρώματα, αλλά και στις ανθρώπινες κατασκευές, προκαλούν είτε διάρρηξη των δεσμών συνοχής είτε μόνιμη (πλαστική) παραμόρφωση του υλικού και τελικά παράγεται θερμότητα. Ακόμα, λόγω του σεισμικούηλεκτρικού φαινομένου που εμφανίζεται στα πορώδη στερεά που περιέχουν ποσοστό υγρού, μέρος της ενέργειας του οδεύοντος σεισμικού κύματος μετατρέπεται από μηχανική σε ηλεκτρική και κατόπιν αντίστροφα και η ενέργεια μετατρέπεται σε θερμότητα, είτε κατά τις ωσμωτικές διαδικασίες, είτε λόγω της ηλεκτρικής αντίστασης των πετρωμάτων κατά τη 6

διέλευση των ηλεκτρικών ρευμάτων ή δινορευμάτων (ρευμάτων Φουκώ). Ρευστά: με οριακή την ιδιότητα διάδοσης εγκάρσιων κυμάτων: Το υλικό παραμορφώνεται προσωρινά (για χρόνο μερικά πολλαπλάσιο της περιόδου ταλάντωσης του κύματος) και τελικά η ενέργεια γίνεται θερμότητα (ρευστοποιείται περαιτέρω το υλικό του μέσου). Ρευστά: Μπορούν να οδεύσουν μόνο σεισμικά κύματα που διαφοροποιούν τοπικά την πυκνότητα του μέσου και απορροφώνται αυξάνοντας τη θερμοκρασία του. Κατηγοριοποίηση των σεισμών του φλοιού της Γης ανάλογα με το βάθος τους: Η ακριβής θέση στην οποία συμβαίνει ένας σεισμός ονομάζεται εστία. Αν η εστία θεωρηθεί ως σημείο, αυτό ονομάζεται υπόκεντρο. Η προβολή του υποκέντρου στην επιφάνεια της Γης, ονομάζεται επίκεντρο. Ανάλογα με την απόσταση του υποκέντρου από την επιφάνεια της Γης (εστιακό βάθος, ΕΒ), οι σεισμοί χαρακτηρίζονται ως: Επιφανειακοί ή σεισμοί μικρού βάθους (0-30 km) Σεισμοί ενδιαμέσου βάθους (30-70 km) Σεισμοί μεγάλου βάθους (άνω των 70 km) Το εστιακό βάθος είναι σημαντικό χαρακτηριστικό ενός σεισμού, ως προς τις καταστροφές που αυτός μπορεί να επιφέρει στις ανθρώπινες κατασκευές. Π.χ. ένας επιφανειακός σεισμός μεγέθους 6,5 Ρίχτερ είναι καταστρεπτικότερος από ένα σεισμό ενδιάμεσου βάθους μεγέθους 6,9 Ρίχτερ. Αυτό συμβαίνει για δύο κυρίως λόγους: Όσο αυξάνεται το βάθος, αυξάνεται και η απόσταση μεταξύ εστίας και επιφανείας της Γης, επιφέροντας έτσι εξασθένηση στα σεισμικά κύματα. Η διασπορά των σεισμικών κυμάτων είναι μεγαλύτερη. Το μεγαλύτερο εστιακό βάθος που έχει καταγραφεί είναι 750 km και είναι το σημείο όπου ο γήινος φλοιός καταβυθίζεται στον ανώτερο μανδύα. 7

Είδη των σεισμών: Τεκτονικοί Παγκόσμια κίνηση των τεκτονικών πλακών. Η λιθόσφαιρα αποτελείται από πολλές λιθοσφαιρικές (τεκτονικές) πλάκες που βρίσκονται σε διαρκή κίνηση επιπλέοντας πάνω στο ρευστό υπόστρωμα της ασθενόσφαιρας. Οι πλάκες ασκούν πιέσεις μεταξύ τους κυρίως λόγω των κινήσεων του μάγματος κάτω από αυτές που τις παρασύρει και λιγότερο από τις παλιρροϊκές δυνάμεις που παραμορφώνουν τη γη συμπιέζοντας και εφελκύοντάς την, τη βαρύτητα που τείνει να βυθίζει τις βαρύτερες από αυτές κλπ. Το μάγμα κινείται σε ανοδικά και καθοδικά ρεύματα καθώς κοντά στον πυρήνα της Γης θερμαίνεται, κυρίως από τις ραδιενεργές μεταπτώσεις της βαρύτερης ύλης που είναι συγκεντρωμένη εκεί και από την τριβή λόγω της γρηγορότερης περιστροφής του πυρήνα σε σχέση με τα εξωτερικά στρώματα, και ελαφρύτερο ανεβαίνει προς την επιφάνεια όπου ψύχεται και βαραίνει πάλι. Στα σημεία που ο στερεός φλοιός προεξέχει προς τα κάτω, συνήθως κάτω από βουνά, αναπτύσσονται ροπές από τις δυνάμεις τριβής με το ρευστό μάγμα ανάλογα με τη θέση της προεξοχής σε σχέση με τη ροή του μάγματος, το οποίο επανακάμπτει προς τον πυρήνα. Το μάγμα που κινείται κάτω από το φλοιό υπόκειται και στις δυνάμεις του φαινομένου Κοριόλις που σε μεγάλες κλίμακες καθορίζει την κίνηση των τροπικών κυκλώνων και των ωκεάνιων θαλάσσιων ρευμάτων. Αποτέλεσμα της συνισταμένης δυνάμεων και ροπών, είναι η τάση για κίνηση των πλακών που μπορούν ακόμη και να τείνουν να περιστρέφονται. Στα όρια των πλακών δημιουργούνται εφελκυστικές ή συμπιεστικές ζώνες διάρρηξης: εφελκυστικές στα σημεία που οι πλάκες απομακρύνονται μεταξύ τους, συμπιεστικές στα σημεία που πλησιάζουν. Κοντά στις ζώνες διάρρηξης, στα όρια των τεκτονικών πλακών, συσσωρεύεται ενέργεια (τασικό φορτίο) από τους μηχανισμούς εφελκυσμού και συμπίεσης. Εκεί σχηματίζονται ρωγμές στο φλοιό, τα ρήγματα, τις πλευρές των οποίων συγκρατεί η τριβή που δεν επιτρέπει την ολίσθηση μεταξύ τους. Όταν οι τεκτονικές τάσεις ξεπεράσουν την κρίσιμη τιμή του ορίου θραύσης του πετρώματος στον εστιακό χώρο, το σπάσιμο των σημείων τριβής έχει ως αποτέλεσμα την ολίσθηση του ρήγματος. Η ολίσθηση συνεπάγεται τη βίαιη ταλάντωση των πετρωμάτων και η απελευθερωμένη ενέργεια μεταφέρεται με τα σεισμικά κύματα ώσπου να απορροφηθεί εντελώς. Οι σεισμοί που προκαλούνται με τον τρόπο αυτό αποτελούν την συντριπτική πλειοψηφία (90%) των Γήινων σεισμών και καλούνται Τεκτονικοί Σεισμοί. Ηφαιστειακοί Σεισμοί Το υπόλοιπο 10% των παγκόσμιων σεισμών σχετίζονται με ηφαιστειακή δραστηριότητα και συνήθως είναι λιγότερο ισχυροί από τους τεκτονικούς. Ακόμα και αυτοί πάντως, μπορεί να είναι ιδιαίτερα καταστροφικοί, προκαλώντας σχισμές στο έδαφος, παραμόρφωση του εδάφους, και ζημιές σε κατασκευές. Ηφαιστειακός ονομάζεται ο σεισμός που είναι αποτέλεσμα αλλαγής της πίεσης στο εσωτερικό της γης, λόγω της εισροής ή εκροής μάγματος. Το σήμα τέτοιων σεισμών ονομάζεται ηφαιστειογενής δόνηση. 8

Εγκατακρημνισιγενείς Σεισμοί Εκτός από τα δύο προηγούμενα αίτια, υπάρχει και ένα ελάχιστο ποσοστό σεισμών που ονομάζονται Εγκατακρημνισιγενείς Σεισμοί, επειδή οφείλονται στην εγκατακρήμνιση οροφών υπογείων κοιλωμάτων (π.χ. σπηλαίων) λόγω διάβρωσης. Είναι σεισμοί συνήθως μικρού μεγέθους και τοπικού χαρακτήρα. Ορισμένες φορές έχουν παρατηρηθεί σε μετασεισμική ακολουθία ως συνεπακόλουθο άλλου τύπου σεισμών. Κρυογενείς Σεισμοί Υπάρχουν περιπτώσεις σεισμών που συμβαίνουν με την απότομη πτώση της θερμοκρασίας. Το έδαφος συγκρατεί νερό σε υγρή μορφή. Όταν η θερμοκρασία του πέσει κάτω από το κρίσιμο σημείο που το υγρό νερό γίνεται πάγος, η διαστολή που προκαλεί η αλλαγή φάσης του νερού συμπιέζει τα πετρώματα και είναι πιθανό να προκληθεί διάρρηξη σε αυτά. Οι επιπτώσεις ενός κρυονικού σεισμού (frostquake) δεν είναι σοβαρές, καθώς γίνονται αισθητοί σε ακτίνα ελάχιστων χιλιομέτρων από τον άνθρωπο. Συνοδεύονται από τον κρότο θραύσης και προκαλούν ζημιές σε τσιμεντένιες υποστρώσεις και πλάκες, στο δίκτυο σωληνώσεων και σε υλικά θεμελίωσης που βρίσκονται στη γραμμή θραύσης. Συμβαίνουν συνήθως τις πρώτες πρωινές ώρες κατά τις κρύες περιόδους του χειμώνα. Επειδή δεν προκαλούνται από τεκτονικά αίτια, είναι σημαντικό να αναγνωρίζονται ως κρυογενείς για να μην εισάγουν σφάλμα στα σεισμολογικά δεδομένα των ρηγμάτων. Τεχνητοί Σεισμοί Οι τεχνητοί σεισμοί προκαλούνται με εκρήξεις ή χτύπημα της επιφάνειας του φλοιού. Συνήθως χρησιμοποιούνται για την τομογράφηση του υπεδάφους. Σε μεγάλη κλίμακα είναι δυνατή και η πρόκληση σεισμών. 9

Ιστορικό Κλίμακα Ρίχτερ Η κλίμακα Ρίχτερ αναπτύχθηκε το 1935, στην Νότια Καλιφόρνια των Ηνωμένες Πολιτείες από τον Αμερικανό φυσικό και σεισμολόγο Τσαρλς Ρίχτερ (Charles Francis Richter)[1] και τον Γερμανό Μπένο Γκούτενμπεργκ (Beno Gutenberg). Η κλίμακα αυτή, που φέρει προς τιμήν το όνομα του ενός των δημιουργών της, επινοήθηκε αρχικά για μέτρηση τοπικών σεισμών. Λόγω όμως της πρωτοτυπίας της, ορίσθηκε διεθνώς ως κλίμακα αναφοράς του μεγέθους όλων των σεισμών. Μετά την διεθνή καθιέρωση της κλίμακας, οι ίδιοι οι δημιουργοί της την βελτίωσαν, ώστε να εξαλειφθούν οι περιορισμοί τόσο της απόστασης όσο και των τύπων των εν χρήσει σεισμογράφων. Δημιουργήθηκαν επίσης και νομογράμματα, με βάση τα οποία μπορεί να εξαχθεί απευθείας το μέγεθος ενός σεισμού με βάση ορισμένα χαρακτηριστικά του, όπως η χρονική διάρκεια και το πλάτος των δευτερευόντων σεισμικών κυμάτων. Βασικές αρχές Η κλίμακα Ρίχτερ είναι λογαριθμική. Αύξηση του μεγέθους του σεισμού κατά μία ακέραια μονάδα της κλίμακας, αντιπροσωπεύει δεκαπλασιασμό του πλάτους των δονήσεων που καταγράφονται από ένα σεισμογράφο Wood-Anderson και 31,5 φορές μεγαλύτερη έκλυση ενέργειας. Ως «βαθμός 0» επελέγη συμβατικά η ασθενέστερη δόνηση που μπορούσε να καταγραφεί την εποχή που καθιερώθηκε η κλίμακα. Οι σύγχρονοι σεισμογράφοι καταγράφουν και ασθενέστερες δονήσεις από εκείνες που αρχικά είχαν επιλεγεί για να ορίσουν το «0» (οι οποίες και ορίζονται με αρνητικές τιμές). Πρακτικώς, η ασθενέστερη δόνηση που μπορεί να υπάρξει είναι - 1,5 Ρίχτερ, που ισοδυναμεί με το σπάσιμο μίας πέτρας. Μία εμπειρική αντίληψη του βαθμού «1» της κλίμακας είναι η δόνηση που παράγεται από τη διέλευση ενός τρένου ή ενός ερπυστριοφόρου άρματος με μέση ταχύτητα σε άσφαλτο, ενώ βαθμός «2» είναι η δόνηση που αντιλαμβάνονται οι θεατές παρέλασης από διέλευση ίλης αρμάτων. Παρά τα παραπάνω, στη σύγχρονη πρακτική χρησιμοποιείται ένα πιο σωστά θεμελιωμένο μέτρο για το μέγεθος του σεισμού, η «σεισμική ροπή», η οποία παρέχει πολύ πιο ομοιόμορφη κλίμακα για το σεισμικό γεγονός. Μεγέθη σύμφωνα με την κλίμακα < 0 R Μικροσεισμός Δεν γίνεται αισθητός. Καταγράφεται μόνο από σεισμογράφους. 0-0,9 R Μικροσεισμός Δεν γίνεται αισθητός. Καταγράφεται μόνο από σεισμογράφους. 1,0-1,9 R Μικροσεισμός Δεν γίνεται αισθητός. Καταγράφεται μόνο από σεισμογράφους. Σχεδόν πάντα μη αισθητός. Πιθανώς αισθητός από μερικούς 2,0-2,9 R Ασήμαντος ανθρώπους κοντά στο επίκεντρο. 3,0-3,9 R Πολύ Ασθενής Αισθητός κοντά στο επίκεντρο, χωρίς ζημιές. Αισθητός στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού σε τοπικό επίπεδο, με ελαφρές συνήθως ζημιές στο εσωτερικό των κτιρίων κοντά στο 4,0-4,9 R Ασθενής επίκεντρο, χωρίς θύματα. Απίθανο να υπάρξουν έστω και μέτριες ζημιές. Αισθητός στο σύνολο του πληθυσμού σε τοπικό επίπεδο. Μέτριες έως σημαντικές ζημιές στα κτίρια ανεπαρκούς σχεδίασης σε ακτίνα 10 5,0-5,9 R Μέτριος km 2 από το επίκεντρο, πιθανώς και με ανθρώπινες απώλειες. Συνήθως καμία έως ελαφρές ζημιές σε όλα τα άλλα κτίρια. 10

6,0-6,9 R Ισχυρός 7,0-7,9 R Καταστροφικός 8,0-8,9 R Εξαιρετικά Καταστροφικός 9,0-9,9 R Ασύλληπτα Καταστροφικός 10,0 R Παγκόσμιος Σοβαρές ζημιές σε ακτίνα 100 km 2 από το επίκεντρο, ισχυρές έως βίαιες δονήσεις κοντά στο επίκεντρο. Μέτριες έως σοβαρές ζημιές στα κτίρια ανεπαρκούς σχεδίασης, ελάχιστες ζημιές στα ανθεκτικά και αντισεισμικά κτίρια. Ο ανθρώπινος απολογισμός κυμαίνεται συνήθως από μηδέν έως 25.000 θάνατοι. Μεγάλες καταστροφές και ανθρώπινες απώλειες, σε ακτίνα άνω των 100 km 2 μακριά από το επίκεντρο. Σοβαρές ζημιές ή μερική κατάρρευση αρκετών κτιρίων, ολική κατάρρευση ορισμένων κτιρίων ανεπαρκούς σχεδίασης. Πιθανές ζημιές στα ανθεκτικά και αντισεισμικά κτίρια. Επίσης, αν το επίκεντρο είναι στη θάλασσα, πιθανότητα δημιουργίας τσουνάμι. Ο ανθρώπινος απολογισμός κυμαίνεται συνήθως από μηδέν έως 250.000 θάνατοι. Εξαιρετικά μεγάλες καταστροφές και ανθρώπινες απώλειες, πολλές εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από το επίκεντρο. Μέτριες έως βαρύτατες ζημιές στα ανθεκτικά και αντισεισμικά κτίρια, ολική κατάρρευση στα κτίρια ανεπαρκούς σχεδίασης. Πιθανώς ολική καταστροφή κοντά στο επίκεντρο. Εναλλακτικά, αν το επίκεντρο είναι στη θάλασσα, δημιουργία ισχυρών τσουνάμι. Ο ανθρώπινος απολογισμός κυμαίνεται συνήθως από 100 έως πολλές εκατοντάδες χιλιάδες θάνατοι. Ωστόσο, ορισμένοι σεισμοί αυτού του μεγέθους δεν έχουν προκαλέσει θύματα. Τεράστιες καταστροφές και τεράστιες ανθρώπινες απώλειες, πολλές χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από το επίκεντρο. Πιθανώς ακόμα και ολοκληρωτική καταστροφή της ζωής σε τοπικό επίπεδο, όλα τα κτίρια κοντά στο επίκεντρο καταρρέουν εντελώς. Εναλλακτικά, αν το επίκεντρο είναι στη θάλασσα, τεράστια τσουνάμι που θα πλήξουν όλες τις γύρω ηπείρους. Μεγάλη μετατόπιση στις τοπικές τεκτονικές πλάκες, αλλαγές στο τοπικό ανάγλυφο και στο σχήμα των ακτογραμμών, συν πιθανή μετατόπιση νησιών. Αλλαγή στην ταχύτητα περιστροφής και στην κλίση του άξονα της Γης. Ο ανθρώπινος απολογισμός κυμαίνεται συνήθως από 1.000 έως, δυνητικά, 1 εκατομμύριο θάνατοι. Ελάχιστοι σεισμοί αυτού του μεγέθους έχουν καταγραφεί στην παγκόσμια ιστορία. Ο ισχυρότερος ήταν 9,5 R. Δεν υπάρχει τόσο μεγάλου μήκους ενιαίο σεισμογόνο ρήγμα στη Γη για να προκαλέσει κάτι τέτοιο. Μόνο από συμβάν πρόσκρουσης με αστεροειδή ή κομήτη μπορεί να συμβεί ή ειδικότερα για την τιμή «10 ακριβώς» αν έσπαζαν ταυτόχρονα 3 έως 5 διαδοχικά ρήγματα μεγάλου μήκους, κάτι εξαιρετικά απίθανο. Αν πάντως συνέβαινε, θα κατέστρεφε μία ολόκληρη ήπειρο, προκαλώντας δυνητικά έως και εκατομμύρια θανάτους, με ολοκληρωτική καταστροφή της ζωής και όλων των ανθρώπινων κατασκευών σε ακτίνα χιλιάδων χιλιομέτρων, και θα άλλαζε εντελώς το γεωγραφικό ανάγλυφο σε ολόκληρες χώρες. Επίσης, θα γινόταν αισθητός σε εξαιρετικά μεγάλες αποστάσεις, πιθανότατα σε όλο το ένα ημισφαίριο της Γης. 11

Μέγιστη δυνατή τιμή Αν και η κλίμακα δεν έχει θεωρητικά ανώτατο όριο, οι 5 μεγαλύτεροι σεισμοί που έχουν καταγραφεί από το 1900 έως σήμερα (με πιο πρόσφατο, τον σεισμό 9,0 Ρίχτερ στο Σεντάι της Ιαπωνίας στις 11 Μαρτίου 2011), κυμάνθηκαν ανάμεσα στην τιμή 9 έως και 9,5 της κλίμακας.[4] Μολονότι στην επιστημονική φαντασία έχουν αποτυπωθεί και ακόμα μεγαλύτεροι, όπως στην τηλεταινία καταστροφής 10.5 του 2004, με έναν υποθετικό σεισμό μεγέθους 10,5 Ρίχτερ, στην πραγματικότητα δεν υπάρχει τόσο μεγάλο σεισμογόνο ρήγμα στη Γη για να προκαλέσει κάτι τέτοιο. Πρακτικώς, οι σεισμοί στη Γη δεν μπορούν να ξεπεράσουν την τιμή 9,5 της κλίμακας. Ο λόγος είναι ότι οι βράχοι δεν μπορούν να αντέξουν περισσότερη ενέργεια από το όριο θραύσης, χωρίς να σπάσουν. Επομένως, το ποσοτικό μέγεθος του σεισμού εξαρτάται αποκλειστικά από το μέγεθος των πετρωμάτων που υπέστησαν θραύση, δηλαδή πόσα (χιλιό)μετρα μήκος είχε το σεισμογόνο ρήγμα που δημιουργήθηκε απελευθερώνοντας σεισμική ενέργεια. Ο ισχυρότερος σεισμός που έχει καταγραφεί ποτέ, ήταν ο Μεγάλος σεισμός της Βαλδίβια στην Χιλή, στις 22 Μαΐου 1960, μεγέθους 9,5 R και προκλήθηκε από το μεγαλύτερο σε μήκος ενιαίο ρήγμα του πλανήτη, μήκους 1.500 χιλιομέτρων (σχεδόν 1.000 μιλίων), στο οποίο τα πετρώματα υπέστησαν διάρρηξη σε σχεδόν ολόκληρο το μήκος του[5] κατά μήκος 1.000 χιλιομέτρων.[6] Για να συνέβαινε ένας σεισμός με τιμή άνω των 10 βαθμών στην κλίμακα, ο οποίος μάλιστα θα γινόταν αισθητός σε όλη τη Γη, θα έπρεπε να υπάρχει ένα ρήγμα που να περιβάλλει ολόκληρο τον πλανήτη και φυσικά τέτοιο ρήγμα δεν υπάρχει.[7] Ο μόνος τρόπος για να συμβεί κάτι τέτοιο, είναι από συμβάν πρόσκρουσης με αστεροειδή ή κομήτη. Ακόμα και η τιμή «10 ακριβώς» θεωρείται εξαιρετικά απίθανη και σύμφωνα με τους ειδικούς ίσως είναι το ύψιστο δυνατό νούμερο που θα μπορούσε να συμβεί ποτέ. Διαφορές από την κλίμακα Μερκάλι: Η κλίμακα Ρίχτερ δεν θα πρέπει να συγχέεται με την κλίμακα Μερκάλι, που προσδιορίζει όχι το μέγεθος, αλλά την ένταση του σεισμικού φαινομένου σε ορισμένη τοποθεσία και, επομένως, εξαρτάται από το μέγεθος, την απόσταση από το επίκεντρο του σεισμού, το υπέδαφος και από παράγοντες που επηρεάζουν την διάδοση των σεισμικών κυμάτων. Επίσης, αφού η κλίμακα Μερκάλι προσμετρά τις επιπτώσεις ενός σεισμικού φαινομένου, δεν ενδείκνυται για μετρήσεις σε ακατοίκητες ή αραιοκατοικημένες περιοχή. Πόσο σημαντική είναι η διαφορά ενός βαθμού Ρίχτερ μεταξύ δύο σεισμών ; Μεταξύ δύο σεισμών που διαφέρουν στο μέγεθος κατά μία μονάδα της κλίμακας Ρίχτερ υπάρχει τεράστια διαφορά. Για παράδειγμα, η ενέργεια που εκλύθηκε σε σεισμό μεγέθους 6 Ρίχτερ είναι 32 φορές μικρότερη από την ενέργεια που εκλύθηκε σε σεισμό μεγέθους 7 εκλύει χιλιάδες περίπου φορές μεγαλύτερη ενέργεια από έναν σεισμό με μεγέθους 7 Ρίχτερ. Αντιστοίχως, ένας σεισμός μεγέθους 7 εκλύει χίλιες περίπου φορές μεγαλύτερη ενέργεια από ένα σεισμό με μέγεθος 5. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι με τον σεισμό των 7 Ρίχτερ θα κουνηθούν τα σπίτια κατά χίλιες φορές περισσότερο απ ότι με τον σεισμό των 5. Απλώς, η δόνηση του ισχυρότερου σεισμού θα διαρκέσει περισσότερο χρόνο και η ενέργεια του θα απελευθερωθεί σε μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση. Ενδεικτικά αναφέρεται ο σεισμός τις 18ης Απριλίου του 1906 στο Σαν Φρανσίσκο, που έχει μέγεθος 7,7 Ρίχτερ, προήλθε από σεισμικό ρήγμα μήκους 400 χιλιομέτρων και διήρκεσε 110 ολόκληρα δευτερόλεπτα! Με βάσει επίσης τα παραπάνω, ο σεισμός της Θεσσαλονίκης του 1978 που είχε μέγεθος 6,5, απελευθέρωσε 3.972 φορές μικρότερη ενέργεια από το μεγαλύτερο σεισμό των 8,9 R που έχει ποτέ συμβεί στον κόσμο. Αν τέλος εξεταστεί η διαφορά της μίας μονάδας Ρίχτερ όχι από ενεργειακή άποψη, αλλά μεταφραστεί σε ταχύτητα μετακίνησης τού εδάφους, προκείπτει ότι σε κάθε μονάδα αύξησης του μεγέθους ενός σεισμού αντιστοιχεί μετακίνηση του εδάφους με δεκαπλάσια ταχύτητα, διαφορά ιδιαίτερα μεγάλη και πολλές φορές καθοριστική για την αντοχή των κτιρίων. 12

Τι είναι τα σεισμικά παλιρροϊκά κύματα; Οι ισχυροί υποθαλάσσιοι σεισμοί μπορεί να δημιουργήσουν παλιρροϊκά κύματα που οι σεισμολόγοι καλούν tsunamis. Αυτά τα κύματα διαδίδονται σε τεράστιες αποστάσεις από το επίκεντρο του σεισμού, χωρίς να γίνονται αντιληπτά στις ανοιχτές θάλασσες που το βάθος του νερού είναι μεγάλο. Εκεί το ύψος αυτών των κυμάτων δεν ξεπερνάει το ένα μέτρο, το μήκος κύματος είναι αρκετών χιλιομέτρων και η διάδοσή τους γίνεται με ταχύτητες που μερικές φορές προσεγγίσουν την ταχύτητα του ήχου. Όταν όμως φτάνουν στις ακτές, όπου το βάθος των νερών είναι μικρό, αποκτούν μικρότερες ταχύτητες και ύψος αρκετών μέτρων, πού σε κάποιες περιπτώσεις ξεπερνάει τα δέκα μέτρα. Tsunamis όμως μπορεί να δημιουργηθούν και από υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις, καθώς και υποβρύχιες κατολισθήσεις. Οι συνέπειες των tsunamis είναι συχνά καταστροφικές και υπάρχουν γι' αυτό ανάλογες ιστορικές και νεότερες μαρτυρίες. Για παράδειγμα, από τον σεισμό των 8,3 Ρίχτερ που συνέβει το 1960 στη Χιλή δημιουργήθηκε ένα θαλάσσιο κύμα που αρχικά έφθασε στις ακτές της Χαβάης με ύψος έντεκα μέτρων. Στη συνέχεια και αφού διέσχισε ολόκληρο τον Ειρηνικό Ωκεανό, έφθασε στις ακτές της Ιαπωνίας με ύψος πέντε μέτρων. Μπορούμε να ανιχνεύσουμε το περιεχόμενο του υπεδάφους με τη βοήθεια της Σεισμολογίας ; Με τη διάδοση των σεισμικών κυμάτων μέσα στο στερεό φλοιό της Γης το υπέδαφος γίνεται κατά κάποιο τρόπο διαφανές, σαν να ακτινοσκοπείται. Γι αυτό το λόγο η Σεισμολογία είναι ένα πολύ καλό εργαλείο ανίχνευσης της σύστασης του υπεδάφους. Ειδικότερα, μπορούμε να προκαλέσουμε τεχνητές δονήσεις, ώστε να δημιουργηθούν σεισμικά κύματα που θα διαδοθούν μέσα στο υπέδαφος της υπό έρευνα περιοχής. Η ταχύτητα όμως και ο τρόπος διάδοσης των κυμάτων αυτών αλλάζει ανάλογα με τις φυσικές ιδιότητες του υπεδάφους, πράγμα που φαίνεται στα σεισμογράμματα που παίρνουμε από κατάλληλα τοποθετημένους σεισμογράφους. Έχοντας λοιπόν τέτοιες έμμεσες πληροφορίες, μπορούμε να βγάλουμε σχετικά ασφαλή συμπεράσματα για τη σύσταση των υποκειμένων στρωμάτων, για παράδειγμα να εκτιμήσουμε αν υπάρχουν κοιτάσματα πετρελαίου ή νερού. Τέτοιες έρευνες κάνουν και τα σεισμογραφικά σκάφη ανίχνευσης υποθαλάσσιων κοιτασμάτων πετρελαίου, η δουλειά των οποίων γίνεται μερικές φορές αντικείμενο έντονης διαφωνίας μεταξύ χωρών που έχουν κοινά θαλάσσια σύνορα. 13

ΤΙ ΚΑΝΟΥΜΕ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΣΕΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΣΠΙΤΙ: Διατηρείστε την ψυχραιμία σας. Μείνετε στον χώρο που βρισκοσαστε. Καλυφθείτε κάτω από ένα γερό τραπέζι ή γραφείο κρατώντας με το χέρι σας το πόδι του επίπλου. Μόλις ο σεισμός σταματήσει βγείτε από το χώρο που βρισκόσασταν και πηγαίντε έξω από το κτίριο σε ένα ασφαλές σημείο. ΜΕΤΡΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 1.Προστατευτικά μέτρα Για λόγους ασφαλείας πρέπει να τηρούνται τα ακόλουθα προστατευτικά μετρά στα σχολεία: Δεν πρέπει πάνω από κεφάλια των μαθητών να υπάρχουν βιβλιοθήκες ή άλλα αντικείμενα που μπορεί σε ένα σεισμό να πέσουν και να τους τραυματίσουν. Δεν πρέπει να υπάρχουν κοντά στις πόρτες εξόδου των αιθουσών ή στις σκάλες, βαριά αντικείμενα ή γενικώς αντικείμενα, τα οποία μπορεί να πέσουν κατά το σεισμό και να δυσκολέψουν ή εμποδίσουν την έξοδο των μαθητών. 2. Την ώρα του σεισμού Οι μαθητές πρέπει να καλύπτονται κάτω από τα θρανία τους ή τραπέζια ή γραφεία και να περιμένουν εκεί μέχρις ότου σταματήσουν οι δονήσεις. 3.Μετά το σεισμό Όταν σταματήσουν οι δονήσεις και απαιτηθεί να βγουν οι μαθητές από τη αίθουσα πρέπει να αποφευχθεί η μαζική και πανικόβλητη έξοδος αυτών και μάλιστα όταν κατεβαίνουν από σκάλες έτσι ώστε να αποφευχθεί συνωστισμός και τυχών τραυματισμοί. Χρειάζεται ψυχραιμία και σωστή καθοδήγηση από τους δασκάλους. Σε τάξεις μικρών παιδιών η ψυχραιμία των δασκάλων παίζει σημαντικό ρόλο για να μην δημιουργηθεί πανικός στα παιδιά. Ασφαλείς χώρος παραμονής των μαθητών είναι το προαύλιο του σχολείου σε σημεία μακριά από το κτίριο του σχολείου και από ηλεκτροφόρα καλώδια. 4.Ενημερωτικές ασκήσεις Κρίνεται σκόπιμο να γίνεται στα σχολεία ασκήσεις ετοιμότητας ώστε τα παιδιά να είναι εξοικειωμένα με τέτοιες καταστάσεις και να γνωρίζουν πώς πρέπει να αντιδράσουν. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΟΙ ΣΕΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ Οι καταστρεπτικοί σεισμοί της Αθήνας τώρα και της Τουρκίας πρόσφατα, αλλά και του Αιγίου, της Κοζάνης ή της Θεσσαλονίκης παλαιότερα, μας ανάγκασαν να μάθουμε πολύ καλά τι είναι αυτό που προκαλεί τις δονήσεις. Ενώ εκτός από τους άριστους σεισμολόγους που διαθέτει η χώρα μας, αποκτήσαμε και χιλιάδες αυτοσχέδιους περί την πρόβλεψη των σεισμών... προφήτες, οι οποίοι με τις τερατολογίες που διαδίδουν, τείνουν να ξεπεράσουν σε φαντασία ακόμη και τους έλληνες της προϊστορικής εποχής. Οι οποίοι προσπαθώντας να εξηγήσουν το φαινόμενο, κάθε φορά που ταρακουνιούνταν η γη, κατασκεύαζαν διάφορες ιστορίες. Ετσι, σύμφωνα με την παράδοση, ο Εγκέλαδος, γιος του Ταρτάρου και της Γης και αρχηγός των Γιγάντων, προκαλεί τους σεισμούς. Σώζονται διάφοροι μύθοι για τον Εγκέλαδο, ο πιο γνωστός από τους οποίους αναφέρει ότι αυτός φονεύτηκε από την Αθηνά, η οποία, αφού τον έτρεψε σε φυγή, έριξε εναντίον του τη Σικελία και τον καταπλάκωσε. Και κάθε φορά που ο Εγκέλαδος κινείται και αναστενάζει μέσα στον τάφο του, προκαλεί τους σεισμούς και τις εκρήξεις των ηφαιστείων. Ακόμα και μέχρι τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, οι πληροφορίες που έχουμε για τους σεισμούς προέρχονται από μη ειδικούς ερευνητές (φιλοσόφους, ιστορικούς, περιηγητές, κλπ). Με συνέπεια, οι πληροφορίες που μας δίνουν, να αφορούν κυρίως περιγραφές αποτελεσμάτων των πιο καταστρεπτικών σεισμών (καταστροφές οικοδόμων, εδαφικές μεταβολές, θαλάσσια κύματα που προκαλούν οι σεισμοί, θάνατοι, κλπ) και μόνο αποσπασματικά διατυπώνονται μερικές απόψεις που αφορούν τον τρόπο και τα αίτια γένεσης των σεισμών. Ο αριθμός των γνωστών ισχυρών σεισμών της Ελλάδας και των γύρω περιοχών, κατά το χρονικό διάστημα από το 550 π.χ. - 1988 μ.χ. είναι περίπου 330. Για την περίοδο από το 550 π.χ. έως το 1550 μ.χ., υπάρχουν στοιχεία για περίπου 110 συνολικά σεισμούς, δηλαδή, για 5 σεισμούς ανά αιώνα κατά μέσο όρο, ενώ ο πραγματικός αριθμός των μεγάλων σεισμών μεγέθους γύρω στα 6,5 ρίχτερ που συμβαίνουν στην περιοχή αυτή είναι κατά μέσο όρο 80 ανά αιώνα. Ο μικρός αυτός αριθμός σεισμών για τους οποίους υπάρχουν περιγραφές σε σχέση με το συνολικό αριθμό σεισμών που πραγματικά έγιναν κατά το διάστημα αυτό, οφείλεται στο ότι την προσοχή των ερευνητών αυτής της εποχής (φιλοσόφων, ιστορικών, κ.λ.π.) τράβηξαν μόνο εξαιρετικά και συνεπώς σπάνια γεγονότα, τα οποία είχαν έντονες επιπτώσεις στη ζωή των ανθρώπων αυτής της εποχής, όπως είναι μεγάλοι σεισμοί οι οποίοι προκάλεσαν καταστροφές σε μεγάλη έκταση, κατέστρεψαν σημαντικά πολιτιστικά κέντρα, προκάλεσαν μεγάλα θαλάσσια κύματα κλπ 15

Το δεύτερο διάστημα, καλύπτει την περίοδο από τα μέσα του δέκατου έκτου αιώνα μέχρι τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα (1550-1845). Ο συνολικός αριθμός των σεισμών της περιόδου αυτής που μελετήθηκαν είναι περίπου 90 και συνεπώς η συχνότητά τους είναι 30 σεισμοί ανά αιώνα. Ο εξαπλασιασμός του ρυθμού αυτού σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο οφείλεται στο ότι η πειραματική έρευνα άρχισε να κατακτάει έδαφος και να αποτελεί τη βάση της νέας επιστήμης. Γίνεται τώρα συνειδητή προσπάθεια καθορισμού των αιτιών των φαινομένων αυτών. Δεν περιγράφονται τώρα μόνο τα εξαιρετικά σεισμικά φαινόμενα αλλά περιγράφονται τα αποτελέσματα και μικρότερων σεισμών. Παρόλα αυτά, ο ρυθμός των μεγάλων σεισμών μεγέθους 6,5 ρίχτερ που μελετήθηκαν κατά την εποχή αυτή είναι ο μισός περίπου του ρυθμού των σεισμών που πραγματικά συμβαίνουν στην περιοχή αυτή. Το τρίτο διάστημα καλύπτει τη χρονική περίοδο 1845-1988. Υπάρχουν παρατηρήσεις για όλους σχεδόν τους μεγάλους σεισμούς του πρώτου μέρους του διαστήματος αυτού (1845-1910) και σίγουρα για όλους αυτούς τους σεισμούς για το διάστημα μετά το 1910 όταν εγκαταστάθηκε το πρώτο σεισμόμετρο στην Αθήνα. Ο συνολικός αριθμός των μεγάλων σεισμών οι οποίοι μελετήθηκαν κατά την περίοδο αυτή, που αποτελούν σχεδόν το σύνολο των μεγάλων σεισμών που πραγματικά έγιναν, είναι 115. Δηλαδή, ο μέσος ρυθμός γένεσης των μεγάλων σεισμών στην περιοχή που μελετάμε είναι περίπου 80 σεισμοί ανά αιώνα. Την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Οι σεισμοί στην Αρχαία Ελλάδα Η Σεισμολογία γεννήθηκε στις ελληνικές πόλεις της αρχαίας Ιωνίας και της Κάτω Ιταλίας μαζί με τη Φιλοσοφία και τη Δημοκρατία. Αυτό δεν είναι περίεργο αφού εκεί εμφανίστηκαν οι πρώτοι φυσιοκράτες φιλόσοφοι, δηλαδή, οι πρώτοι φιλόσοφοι που έθεσαν ως στόχο τη μελέτη της φύσης και αφού στην περιοχή που έζησαν αυτοί οι φιλόσοφοι, οι σεισμοί ήταν πολύ συνηθισμένα φυσικά φαινόμενα. Δεν γνωρίζουμε απ' ευθείας από τους Ιωνες φιλοσόφους τις απόψεις και παρατηρήσεις τους πάνω στα σεισμικά φαινόμενα, γιατί αυτοί δεν άφησαν γραπτές μαρτυρίες. Όμως, από γραπτά κείμενα μεταγενέστερων ιστορικών και φιλοσόφων προκύπτει ότι οι Ιωνες φιλόσοφοι ασχολήθηκαν με τη μελέτη των σεισμών και διατύπωσαν απόψεις για τα αίτιά τους. Ετσι, ο Θαλής ο Μιλήσιος (624-546 π.χ.) θεωρούσε το νερό υπεύθυνο για τη γένεση των σεισμών. Πίστευε ότι η Γη πλέει στους ωκεανούς, σαν ένα μεγάλο σκάφος, και είναι οι κινήσεις της θάλασσας που προκαλούν τους σεισμούς. Ο Αναξίμανδρος (611-546 π.χ.), μαθητής του Θαλή, φαίνεται ότι ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τους σεισμούς και είχε αποκτήσει σημαντικές σεισμολογικές γνώσεις, αφού, όπως αναφέρεται από τον Κικέρωνα, όταν επισκέφθηκε τη Σπάρτη, γύρω στα 550 π.χ. πρόβλεψε ένα μεγάλο σεισμό και προειδοποίησε τους Σπαρτιάτες οι οποίοι διανυκτέρευσαν στο ύπαιθρο και σώθηκαν από την καταστροφή. 16

Ο τρίτος Μιλήσιος μεγάλος φιλόσοφος, ο Αναξιμένης (585-525 π.χ.) πίστευε ότι η ίδια η Γη είναι υπεύθυνη για τους σεισμούς. Διατύπωσε την άποψη ότι η Γη βρέχεται και μετά ξηραίνεται με συνέπεια να δημιουργούνται ρήγματα τα οποία προκαλούν τους σεισμούς. Για το λόγο αυτό, έλεγε ότι οι σεισμοί γίνονται κατά τη διάρκεια μεγάλων ξηρασιών και πολυομβριών. Ο Πυθαγόρας (570-496 π.χ.) πίστευε ότι το "κεντρικό πυρ", δηλαδή, η θερμότητα του εσωτερικού της Γης προκαλεί τους σεισμούς. Ο Αναξαγόρας (500-428 π.χ.) θεωρούσε τη φωτιά υπεύθυνη τουλάχιστο για μερικούς σεισμούς. Σύμφωνα με αυτόν το φιλόσοφο, τα κοιλώματα (σπήλαια) μέσα στη Γη περιέχουν ατμούς οι οποίοι συγκρούονται και παράγουν φωτιά, όπως τα σύννεφα παράγουν τις αστραπές, και καθώς η φωτιά έχει τάση να κατευθύνεται προς τα πάνω προκαλεί ισχυρές εκρήξεις στα εμπόδια που συναντάει κατά τη γρήγορη άνοδό της με συνέπεια να προκαλεί έντονους εδαφικούς κραδασμούς και θόρυβο. Μεταγενέστεροι οπαδοί του, διαφοροποίησαν ελαφρώς την υπόθεση του Αναξαγόρα και υποστήριξαν ότι η φωτιά, κατά την άνοδό της, κατακαίει τα στηρίγματα των σπηλαίων με συνέπεια αυτά να καταρρέουν και να προκαλούν τις εδαφικές δονήσεις. Ο Αρχέλαος (5ος αιώνας π.χ.) πίστευε ότι ο αέρας (ή οι ατμοί) προκαλεί τους σεισμούς. Αυτός διατύπωσε την άποψη ότι αέρας μπαίνει απ έξω μέσα στη Γη και γεμίζει τα κοιλώματα. Αν πρόσθετος αέρας μπει μέσα στη Γη, συμπιέζεται έντονα και προκαλεί τις εδαφικές δονήσεις και τους θορύβους που ακούγονται κατά τη γένεση των σεισμών και όταν ο συμπιεσμένος αέρας δημιουργεί ρωγμή (ρήγμα) στην επιφάνεια της Γης προκαλεί εκτεταμένες καταστροφές. Ο Καλλισθένης (4ος αιώνας π.χ.) πίστευε ότι ο αέρας μπαίνει μέσα στη Γη από κρυφές πηγές που βρίσκονται κάτω από τη θάλασσα και όταν το νερό της θάλασσας εμποδίζει την έξοδό του, ο αέρας στριφογυρίζει και διαταράσσει τη Γη. Ετσι εξηγούσε και τη μεγαλύτερη επίδραση των σεισμών σε παραθαλάσσιες περιοχές. Ο Αριστοτέλης (384-323 π.χ.) απέδιδε τόσο τους σεισμούς όσο και τα θαλάσσια κύματα που προκαλούνται απ' αυτούς στον άνεμο. Αναφέρει συγκεκριμένα ότι όταν επικρατεί άπνοια και ο άνεμος φυσάει προς το εσωτερικό της Γης, προκαλείται συγχρόνως το θαλάσσιο κύμα και ο σεισμός. Αυτό οφείλεται, σύμφωνα με την άποψή του, στο ότι ο αέρας που βρίσκεται σε έγκοιλα μέσα στη Γη θερμαίνεται και τείνει να βγει προς τα έξω. Όταν το κατορθώσει προκαλεί σεισμό. Στην περίπτωση υποθαλάσσιων σεισμών είναι το νερό της θάλασσας που εμποδίζει τον αέρα να βγει. Όταν, όμως, απελευθερωθεί, ο μεν αέρας προκαλεί το σεισμό το δε κύμα τον κατακλυσμό. Ο Αριστοτέλης, διακρίνει τους σεισμούς σε "βράστας" οι οποίοι έρχονται από το εσωτερικό της Γης κατακόρυφα, δηλαδή, υπό ορθή γωνία, και σε "επικλίντας", οι οποίοι έρχονται υπό οξεία γωνία και 17

προκαλούν πλάγια κίνηση. Υποστήριξε ότι οι ισχυροί σεισμοί γίνονται εκεί που η θάλασσα είναι "ροώδης" (προκαλεί πάταγο) και η ξηρά είναι "σομφή" και "ύπαντρος" (σπογγώδης και σπηλαιώδης). Ως παραδείγματα αναφέρει την περιοχή του Ελλήσποντου, της Αχαϊας, της Σικελίας και της Εύβοιας. Για τα θαλάσσια κύματα που προκαλούνται από τους σεισμούς αναφέρει ακόμα ότι αυτά πραγματοποιούν "οπισθοχωρήσεις" και "επιδρομές" και προσθέτει ότι πολλές φορές τα κύματα αυτά τελικά οπισθοχωρούν, ενώ άλλες φορές παραμένουν μόνιμα, όπως αναφέρεται ότι έγινε στην Ελίκη και τα Βούρα το 373 π.χ. Από τους τελευταίους κλασσικούς συγγραφείς που διατύπωσαν απόψεις για τους σεισμούς είναι ο Επίκουρος (341-270 π.χ.), ο οποίος απέδιδε τη γένεση των σεισμών στη διαβρωτική και μεταφορική δράση του νερού και ο Σενέκας (4 π.χ. - 65 μ.χ.) ο οποίος πραγματοποίησε ανασκόπηση των μέχρι τότε απόψεων για τα αίτια γένεσης των σεισμών και διατύπωσε και τη δική του άποψη η οποία ουσιαστικά συμπίπτει μ' αυτή του Αρχέλαου. Οσον αφορά τις περιγραφές των σεισμικών αποτελεσμάτων των σεισμών κατά την αρχαιότητα, αυτές βρίσκονται σε κείμενα αρχαίων Ελλήνων και Λατίνων ιστορικών, γεωγράφων κλπ., όπως είναι οι Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφώντας, ο Πολύβιος, ο Κικέρωνας, ο Στράβωνας κ.α. Από τους πιο μεγάλους σεισμούς αυτής της περιόδου, ήταν αυτός που συνέβη το 426 π.χ. με επίκεντρο τη Φθιώτιδα και για τον οποίο κάνουν αναφορά τόσο ο Θουκιδίδης όσο και ο Στράβωνας, σημειώνοντας ότι μετά το σεισμό, εισέβαλε ένα μεγάλο θαλάσσιο κύμα, σαρώνοντας τη βόρεια Εύβοια και τις Θερμοπύλες, ενώ τα θερμά νερά της Αιδηψού και των Θερμοπυλών στέρεψαν για τρεις μέρες και πάνω από 3.000 άτομα σκοτώθηκαν στις περιοχές της Στυλίδας και των Θερμοπυλών. Ενας άλλος σεισμός, το 227 π.χ., μεγέθους 7,2 βαθμών με επίκεντρο τη Ρόδο, γκρέμισε τον Κολοσσό του Ηλίου, το μεγαλύτερο μέρος από τα τείχη και το ναύσταθμο της Ρόδου, ενώ σεισμός της ίδιας έντασης, το έτος 17 μ.χ. με επίκεντρο τις Σάρδεις, γκρέμισε, όπως προκύπτει από κείμενα των Τάκιτου και Στράβωνα, σπουδαίες πόλεις της Μικράς Ασίας, όπως η Λαοδίκεια και τα Θυάτειρα, καθώς και η Ρόδος. Την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Περισσότεροι από 85 σεισμοί, μεγέθους άνω των 6,5 βαθμών, είχαν σημειωθεί κατά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, προκαλώντας τεράστιες καταστροφές. Οι σεισμοί αυτοί, επίσης περιγράφονται από τον καθηγητή κ. Παπαζάχο, στο βιβλίο του που προαναφέραμε. Οι άνθρωποι κατά την περίοδο αυτή, απέδιδαν τους σεισμούς στα ίδια αίτια που τους απέδιδαν και οι αρχαίοι Έλληνες (σε ατμούς που βρίσκονται υπό πίεση μέσα στη γη, κλπ) ή είχαν περισσότερο υποβαθμισμένες απόψεις για το θέμα αυτό, αφού πολλοί πίστευαν ότι οι σεισμοί προκαλούνται από δράκοντες που βρίσκονται μέσα στη γη και κατά καιρούς την ταράζουν, όπως ήταν το τεράστιο γατόψαρο που πίστευαν οι Ιάπωνες ότι προκαλεί τους σεισμούς. Ο ιστορικός του Βυζαντίου Αγαθίας (536-582 μ.χ.) διατύπωσε την άποψη ότι η γη έχει φλέβες που είναι πλατειές στο εσωτερικό της και στενεύουν προς την επιφάνεια της γης. Έλεγε ότι πολύς άνεμος βγαίνει προς τα έξω από τις φλέβες αυτές και ταράζει μόνο τους τόπους που βρίσκονται κοντά στις φλέβες και όχι όλη την γη. Ο Λέων Διάκονος (950-993 μ.χ.), περιγράφοντας τον σεισμό που έγινε στις 7 Σεπτεμβρίου 968 στην Κλαυδιούπολη (Ν. Τουρκία, απέναντι από την Κύπρο), εκθέτει τις επικρατούσες στην αρχαιότητα θεωρίες για τη γένεση των σεισμών αλλά γράφει ότι αυτός πιστεύει ότι το αίτιο των σεισμών είναι η θεϊκή δύναμη για να τιμωρήσει τους ανθρώπους για τις φαύλες πράξεις τους. 18

Γενικά, δέσποζε η θεοκρατική αντίληψη, κατά την εποχή αυτή, για τα αίτια γένεσης των σεισμών. Η ανατολική εκκλησία διέταζε συχνά να γίνονται γιορτές, νηστείες και λιτανείες στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλα μέρη της Βυζαντινής αυτοκρατορίας για την προστασία από τις σεισμικές δονήσεις. Ο ρυθμός των μεγάλων σεισμών που μελετήθηκαν κατά την περίοδο αυτή παραμένει ο ίδιος με το ρυθμό της προηγούμενης περιόδου, δηλαδή, 5 σεισμοί ανά αιώνα. Οι περιγραφές των σεισμών που διαθέτουμε για όλη σχεδόν την περίοδο αυτή βρίσκονται σε κείμενα βυζαντινών κυρίως ιστορικών και μόνο για μερικούς σεισμούς προς το τέλος αυτής της περιόδου οφείλονται σε "ενθυμήσεις" (σημειώσεις καλόγερων στα περιθώρια ιερών βιβλίων) και σε περιηγητές της εποχής. Οι μεγάλοι σεισμοί του Βυζαντίου Από τους μεγαλύτερους σεισμούς της Βυζαντινής περιόδου, ήταν αυτός που συνέβη στη Νικομήδεια, στις 24 Αυγούστου του 358 και σύμφωνα με τους χρονικογράφους της εποχής "χάθηκε η πόλη γιατί καταποντίστηκε στη γη και στη θάλασσα", ενώ προκάλεσε τρομερές καταστροφές στην Ασία, στη Βυθινία και στη Μακεδονία. Επίσης, ένας άλλος τρομακτικός σεισμός, μεγέθους 8,2 που συνέβη στις 21 Ιουλίου του 365 με επίκεντρο την Γόρτυνα, κατέστρεψε δέκα πόλεις της Κρήτης, ενώ ο Χιώτης (1886) αναφέρει ότι ράγισαν οι κορυφές του Ταϋγέτου, γκρεμίστηκε ο ναός του Δία στην Ολυμπία και δημιουργήθηκαν τόσα παλιρροιακά κύματα που έφτασαν μέχρι την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, πλημμυρίζοντάς την, αλλά και σε όλες τις παραλιακές πόλεις της Μεσογείου. Μία άλλη δόνηση, 7,5 βαθμών, στις 8 Νοεμβρίου του 447, με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη, γκρέμισε τα τείχη της Πόλης και έπληξε τη Φρυγία, τη Βυθινία και τον Ελλήσποντο. Σεισμός 6,8 βαθμών, που συνέβη το έτος 518, κατέστρεψε ολόκληρη την πόλη Σκούπι, τα σημερινά Σκόπια και ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός την ανοικοδόμησε και την ονόμασε Ιουστινιανή η Πρώτη. Στις 7 Ιουλίου του 551, ένας σεισμός 7,2 βαθμών με επίκεντρο τη Χαιρώνεια, ισοπέδωσε εκτός από τη Χαιρώνεια, την Πάτρα και τη Ναύπακτο ολόκληρη. Το 597, ένας σεισμός 6,8 βαθμών, με επίκεντρο τους Φιλίππους, ερήμωσε την πόλη και άλλαξε τον ρου του ποταμού Στρυμώνα. Στις 26 Οκτωβρίου του 740, δόνηση 7,4 βαθμών, με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη, γκρέμισε εκατοντάδες σπίτια και πολλές εκκλησίες και μοναστήρια, κατέστρεψε τον ανδριάντα του Μεγάλου Θεοδοσίου, ενώ προκάλεσε μεγάλες ζημιές σε πολλές πόλεις της Μ. Ασίας. Ενώ άλλος σεισμός 7,5 βαθμών το 926 από το ίδιο επίκεντρο, γκρέμισε τα πυργώματα του Βυζαντίου, γκρέμισε πολλά σπίτια και ναούς καθώς και τον δυτικό τρούλο της Αγίας Σοφίας. Μία φοβερή δόνηση 8,00 βαθμών, το Δεκέμβριο του 1303, με επίκεντρο τη Ρόδο, ανέτρεψε τελείως το νησί, σκότωσε 4.000 ανθρώπους στο Χάνδακα, ενώ εξ αιτίας του προκλήθηκαν μεγάλες καταστροφές στην Κορώνη, τη Μεθώνη, μεγάλο μέρος της Κρήτης και πολλά μέρη της Πελοποννήσου, ενώ και η Αλεξάνδρεια έπαθε τα πάνδεινα εξαιτίας του σεισμού. Ενας σεισμός 7,2 βαθμών, την 1η Ιουλίου 1494, με επίκεντρο το Ηράκλειο, προκάλεσε εξαιρετικά μεγάλες ζημιές σε πολλές περιοχές της Κρήτης, ενώ στο λιμάνι μεγάλα κύματα προξένησαν βίαιες συγκρούσεις αγκυροβολημένων πλοίων Τέλος σεισμός 7,7 βαθμών με επίκεντρο την πόλη Τσορούμ (Τσουρλού) της Μικράς Ασίας, στις 14 Σεπτεμβρίου 1509, σκότωσε 13.000 ανθρώπους και γκρέμισε 109 τζαμιά, 1070 σπίτια, όλα προς την ξηρά διπλά τείχη της Κωνσταντινούπολης, τους επτά πύργους, ενώ στο σπίτι του Βεζύρη Μουσταφά Πασσά σκοτώθηκαν 300 ιππείς με τα άλογά τους. 19

Η χώρα μας δε μαζί με την Τουρκία, την Ιταλία και τη Ρουμανία εντάσσονται στη ζώνη υψηλού κινδύνου, που μπορεί να εμφανίσει τέτοιου είδους σεισμική δραστηριότητα μέσα στα επόμενα 50 χρόνια. Μάλιστα στο «κόκκινο» βρίσκονται πολλές περιοχές της χώρας μας όπως η Κρήτη, η Ρόδος, η Σάμος, η Μυτιλήνη, η Πάτρα, η Κεφαλονιά, η Ζάκυνθος, η Ηπειρος αλλά και μεγάλο τμήμα του Κορινθιακού κόλπου. Αποτέλεσμα της έρευνας του προγράμματος είναι χάρτες που απεικονίζουν τη σεισμική επικινδυνότητα σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, κάτι το οποίο γίνεται για πρώτη φορά με τόσο λεπτομερή καταγραφή των σεισμογενών περιοχών της Ευρώπης. Η γαλλική εφημερίδα «Le Mοnde» παρουσίασε σε άρθρο της τους χάρτες και φιλοξένησε τις αναλύσεις ορισμένων εκ των επιστημόνων που συμμετέχουν στο πρόγραμμα, οι οποίοι διευκρινίζουν ότι υπάρχει η πιθανότητα να σημειωθεί στην Ευρώπη σεισμική δραστηριότητα σημαντικά μεγαλύτερη της ιστορικά καταγεγραμμένης, η οποία δεν θα ήταν δυνατόν να εκτιμηθεί σωστά. Επί της ουσίας, οι επιστήμονες καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι δεν είναι απίθανο να εκδηλωθούν σεισμοί κατά πολύ μεγαλύτεροι από ρήγματα που στο παρελθόν έχουν δώσει μικρότερες δονήσεις. Ομως δεν μπορούν ακόμη να μιλήσουν με βεβαιότητα, αφού υπάρχει ακόμη πολύς δρόμος μέχρι την πλήρη κατανόηση της σεισμικής δραστηριότητας. «Μπορεί να σημειωθούν σεισμοί πολύ πιο δυνατοί από τους σεισμούς που αποτελούν ιστορικό σημείο αναφοράς», λέει ο Φαμπρίς Κοτόν, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Joseph-Fourier της Γκρενόμπλ, αναφέροντας ως παράδειγμα τον καταστροφικό σεισμό της Φουκουσίμα στην Ιαπωνία το 2011. Ο σεισμός, με το τσουνάμι που ακολούθησε, προκάλεσε τον θάνατο 19.000 ανθρώπων και ήταν μεγέθους 9 Ρίχτερ, ενώ στην περιοχή οι σεισμικές δονήσεις δεν ξεπερνούσαν τα 7,3 Ρίχτερ, όπως σημειώνεται. «Μπλοκαρισμένα ρήγματα θα προκαλέσουν μια μέρα σεισμούς εκεί που στο παρελθόν δεν είχαν παρατηρηθεί», υπογραμμίζει ο καθηγητής, που ανήκει στην επιστημονική ομάδα του SHARE. «Δεν είμαστε παρά στην αρχή της κατανόησης της λειτουργίας των ρηγμάτων. Ελλείψει επαρκών γνώσεων, η σεισμική επικινδυνότητα δεν έχει εκτιμηθεί ακόμη σωστά», σημειώνει ο καθηγητής Κοτόν, που συμπληρώνει ότι μένουν να γίνουν πολλά για να βελτιωθεί η εκτίμηση της σεισμικής επικινδυνότητας. Η εκτίμηση της επικινδυνότητας, όπως έχει υπολογιστεί από το SHARE, βασίζεται κατά τις τελευταίες δεκαετίες στις μετρήσεις των επίγειων υποθαλάσσιων ή δορυφορικών εργαλείων που καταγράφουν τις παραμορφώσεις του φλοιού της Γης. Από τη μελέτη των ιστορικών δεδομένων (δηλαδή σεισμούς από το 1930 έως το 2009 που διαθέτει στη βάση δεδομένων το SHARE και δη όσους είναι ίσοι ή ξεπερνούν τους 5,5 βαθμούς της κλίμακας Ρίχτερ) προκύπτουν και πέρα από τους χάρτες άλλα εργαλεία, όπως νέα μοντέλα πρόβλεψης των δονήσεων του εδάφους, προσαρμοσμένα στο ευρωπαϊκό γεωλογικό περιβάλλον. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν 50 επιστήμονες, σεισμολόγοι, γεωλόγοι και μηχανικοί από 13 χώρες, ενώ η έρευνα κοστίζει 4,1 εκατομμύρια ευρώ και χρηματοδοτείται κατά 80% από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Στόχος τους, όπως σημειώνουν, δεν είναι μόνο οι μηχανικοί να λάβουν υπόψη τους τη σεισμική επικινδυνότητα στην κατασκευή και την επισκευή κτιρίων, αλλά και οι πολίτες να αντιληφθούν τον κίνδυνο και να λάβουν τα απαιτούμενα μέτρα. 20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΣΕΙΣΜΟΓΡΑΦΟΙ-ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΣΕΙΣΜΟΙ-ΑΝΤΙΣΕΙΣΜΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΕΙΣΜΟΓΡΑΦΟΥ Το όργανο που χρησιμοποιείται για την παρατήρηση και την καταγραφή της εδαφικής μετάθεσης και των παραγωγών της είναι ο σεισμογράφος. Ενώ με το μέρος του σεισμογράφου που άμεσα αποκρίνεται στη σεισμική κίνηση (εκκρεμές σεισμογράφου κ.λ.π.) ονομάζεται σεισμόμετρο. Πιο συγκεκριμένα οι σεισμογράφοι είναι όργανα με τα οποία πετυχαίνεται αυτόματη αλλά όχι πιστή αναγραφή της σεισμικής κίνησης. Η αναγραφή αυτή, που λέγεται σεισμογράφημα γίνεται με γραφίδα πάνω σε αιθαλωμένη ταινία ή με φωτεινή κηλίδα πάνω σε φωτογραφική ταινία. Ο σεισμογράφος αποτελείται από έναν αισθητήρα, ο οποίος εντοπίζει την κίνηση του εδάφους και ονομάζεται σεισμόμετρο, και από ένα σύστημα καταγραφής των δεδομένων. Το απλό σεισμόμετρο είναι ευαίσθητο σε κατακόρυφης διεύθυνσης μετατοπίσεις του εδάφους, και το πετυχαίνει με τη βοήθεια ενός βάρους που κρέμεται από ένα ελατήριο. Το ελατήριο και το βάρος στηρίζονται σε ένα πλαίσιο που κινείται μαζί με την επιφάνεια της γης. Καθώς η γη κινείται, η σχετική κίνηση μεταξύ του βάρους και της γης δίνει τη μέτρηση της κατακόρυφης μετατόπισης. Εάν εγκατασταθεί και ένα σύστημα μέτρησης, όπως ένας κυλιόμενος κύλινδρος και μία γραφίδα συνδεδεμένη με το βάρος αυτή, η σχετική κίνηση μεταξύ του βάρους και της γης μπορεί να καταγραφεί και να δώσει ένα ιστορικό της κίνησης (της γης), τότε το σύστημα ονομάζεται σεισμογράφος. Άρα ένας σεισμογράφος αποτελείται βασικά από το εκκρεμές, το σύστημα ενίσχυσης και το σύστημα αναγραφής. Μια τυχαία εδαφική κίνηση θα αναγραφόταν κατά ιδανικό τρόπο, αν ήταν δυνατό να υπάρχει μια γραφίδα έξω από τη Γη, η οποία να παραμένει ακίνητη κατά την διάρκεια της εδαφικής κίνησης και να γράφει την κίνησε σε ταινία που βρίσκεται σε στερεά σύνδεση με το έδαφος και γι αυτό κινείται με το έδαφος. Επειδή όμως, τέτοιος τρόπος δημιουργίας σχετικής κίνησης μεταξύ γραφίδας και ταινίας είναι αδύνατος, επινοήθηκε ο ακόλουθος τρόπος αναγραφής των εδαφικών δονήσεων. Το άκρο της γραφίδας το οποίο δεν γράφει. Συνδέεται με την μάζα εκκρεμούς, η οποία βρίσκεται σε ασθενή σύνδεση με το έδαφος. Λόγω της τέτοια σύνδεσης, η μάζα αυτή πραγματοποιεί, κατά τι χρόνο της εδαφικής δόνησης, σχετική κίνηση ως προς το έδαφος και η γραφίδα γράφει την κίνηση αυτή, υπό μεγέθυνση, πάνω σε ταινία. Το εκκρεμές είναι το μέρος του σεισμογράφου που αμέσως αποκρίνεται στην εδαφική κίνηση. Η κίνηση αυτή εξαρτάται όχι μόνο από το πλάτος της εδαφικής κίνησης αλλά και από το λόγο της περιόδου της εδαφικής κίνησης προς την ιδιοπερίοδο του εκκρεμούς. 21