Τα διαθεσιακά επιρρήματα: Επιμέρους υποκατηγορία προτασιακών επιρρημάτων της Νέας Ελληνικής

Τα διαθεσιακά επιρρήματα: Επιμέρους υποκατηγορία προτασιακών επιρρημάτων της Νέας Ελληνικής Φρύνη Κακογιάννη Ντοά Πανεπιστήμιο Κύπρου frynidoa@ucy.ac.cy Abstract This paper deals with Greek attitudinal phrasal adverbs. These adverbs express the speaker s attitude to what s/he is saying (evaluation of it, shades of certainty or doubt about it) and they can be grouped according to their semantic and morphosyntactic features. We begin by describing the data collection and processing methods. Then, we present the criteria that allowed the identification of these adverbs which are their particular morphosyntactico-semantic properties. We finally present a classification model associated with appropriate syntactic and semantic properties. 1. Εισαγωγή και διάρθρωση εργασίας Μελετώντας τα σύγχρονα σχολικά εγχειρίδια (Παπαναστασίου, 2010, Χατζησαββίδης & Χατζησαββίδου. 2009, Τριανταφυλλίδης, 2001) και γραμματικές της ΝΕ (πχ. Holton et al., 2000 Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2010) αλλά και άλλων διεθνών γλωσσών (Grevisse & Goosse, 1995, Arrivé et al.,1986), φαίνεται ότι το επίρρημα αποτελεί ένα μέρος του λόγου γα το οποίο υπάρχουν περαιτέρω προοπτικές έρευνας, εφόσον βασικό κριτήριο της αναγνώρισης και της ανάλυσης τους παραμένει κυρίως το σημασιολογικό τους περιεχόμενο. Άλλωστε, είναι αποδεκτό και στη διεθνή βιβλιογραφία ότι το επίρρημα γενικότερα, από την οπτική γωνία της γραμματικής κατηγορίας ή/και της συντακτικής λειτουργίας, αποτελεί ένα μέρος του λόγου για το οποίο οι μελετητές καταφέρνουν δύσκολα να διακρίνουν και να περιγράψουν το σύνολο των μορφολογικών και σημασιοσυντακτικών ιδιοτήτων τους. Την ιδιαίτερη αυτή δυσκολία τονίζει ο Ηenning Nølke (1990: 3) αναφέροντας ότι: «η συγκεχυμένη ποικιλομορφία των ιδιοτήτων των επιρρημάτων εξακολουθεί να αντιστέκεται στις προσπάθειες συστηματοποίησής τους από λεξικογράφους, μεταφραστές, διδάσκοντες ή γλωσσολόγους». Παρ όλα αυτά, εξειδικευμένες μελέτες για διάφορες γλώσσες, όπως τα αγγλικά (Greenbaum, 1969), τα γερμανικά (Bartsch, 1977) και τα γαλλικά (Molinier, 1984 Syntax - Morphology - Semantics 3 0 5

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics Gross, 1990 Molinier & Lévrier, 2000), καταφέρνουν να διακρίνουν και να περιγράψουν το σύνολο των μορφολογικών και σημασιοσυντακτικών ιδιοτήτων τους που επιτρέπουν την ανάλυση και ταξινόμησή τους με βάση κριτήρια που δεν περιορίζονται μόνο στο σημασιολογικό περιεχόμενο. Τα κριτήρια αυτά μπορούν να είναι μορφοσυντακτικά, λειτουργικά, σημασιοσυντακτικά ή πραγματολογικά. Η διεύρυνση αυτή είχε ως συνέπεια την καταγραφή και λεπτομερή ανάλυση νέων απόντων από τα γλωσσικά εγχειρίδια επιρρηματικών στοιχείων και κατηγοριών όπως, για παράδειγμα, τα «προτασιακά» και «ενδοπροτασιακά» επιρρήματα και την κατασκευή μιας ολοκληρωμένης γραμματικής επιρρηματικών στοιχείων (Molinier & Lévrier, 2000). Όσον αφορά τη ΝΕ, μελέτες της τελευταίας 25ετίας (Νάκας 1, 1987 Παυλίδου, 1989 Μουστάκη, 1995 Αλεξιάδου, 1997 Κλαίρης και Μπαμπινιώτης, 2001 Βογιατζή, 2003, 2004, 2006 Κακογιάννη Ντοά, 2008 Γούτσος, 2009 Βογιατζή & Κακογιάννη Ντοά, 2009 Κακογιάννη Ντοά & Βογιατζή, 2010 Κακογιάννη Ντοά & Βογιατζή, 2011) περιγράφουν τις ιδιαίτερες ιδιότητες και λειτουργίες των επιρρημάτων ακολουθώντας προσεγγίσεις παρόμοιες με τις ήδη υπάρχουσες για άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες. Με βάση τις παραπάνω διαπιστώσεις συνεχίζουμε την έρευνα μας πάνω στα επιρρηματικά στοιχεία της ΝΕ (Source Project, 2012-2013) που έχει στόχο την συστηματική μορφοσυντακτική και σημασιολογική ανάλυση, την εξαντλητική συλλογή και καταγραφή των ελεύθερων και παγιωμένων δομών τους, τη συστηματική και τυποποιημένη γλωσσολογική περιγραφή αλλά και τη συστηματική κατηγοριοποίηση τους. Τελικός στόχος αυτής της έρευνας είναι η δυνατότητα παροχής τυποποιημένου υλικού για τους ερευνητές, συγγραφείς γραμματικών αλλά και κατασκευαστές διδακτικών μεθόδων. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζουμε τα αποτελέσματα ανάλυσης μιας υποκατηγορίας προτασιακών επιρρημάτων, τα οποία αποκαλούμε διαθεσιακά επιρρήματα, λόγω του ότι ισοδυναμούν συνήθως με μια παρενθετική πρόταση του ομιλητή που εκφέρει ένα σχόλιο ως προς το διατυπωμένο μήνυμα. Αφορμή επιλογής των επιρρημάτων που παρουσιάζουμε αποτελούν δύο ευρείας χρήσης Γραμματικές της Ελληνικής (Holton et al., 2000, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης, 2010), οι οποίες κατατάσσουν στην κατηγορία των προτασιακών επιρρημάτων επιρρήματα όπως βέβαια, δυστυχώς, ευτυχώς, ίσως, σίγουρα, φυσικά 2. Ωστόσο, σύμφωνα με την έρευνα μας, φαίνεται να τοποθετούνται τελικά κάτω από το ίδιο υπερώνυμο λεκτικές μονάδες που διαφέρουν σημαντικά όσον αφορά τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά και τις σημασιοσυντακτικές λειτουργίες τους. Αναφέρουμε λοιπόν αρχικά το θεωρητικό πλαίσιο της έρευνάς μας και τη μέθοδο συλλογής και διαχείρισης των γλωσσικών δεδομένων που εξετάζουμε, έπειτα αναλύουμε 1 Ο Νάκας, εμπνευσμένος από τον Greenbaum (1969) και Bartsch ( 1976) αναφέρεται εκτεταμένα στα χαρακτηριστικά των διαθεσιακών επιρρημάτων (ΠΑΡΑΔΙΟΡ ΔΙΑΘ ) της ΝΕ, σελ. 204-222. 2 Οι Γραμματικές της Ελληνικής (Holton et al. 2000, Κλαίρης & Μπαμπινιώτης 2010), διακρίνουν ανάμεσα σε προτασιακά και συνδετικά (conjunctive) ή προτασιακά και κειμενικά επιρρήματα, αντίστοιχα. 3 0 6 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά τα κριτήρια εντοπισμού τους, και συνακόλουθα εκθέτουμε τις μορφοσυντακτικές και σημασιολογικές ιδιότητες τους σχετικά με τη λειτουργία τους μέσα στην πρόταση. Τέλος, βάσει των μορφοσυντακτικών και σημασιολογικών ιδιοτήτων τους, προτείνουμε τη ταξινόμησή τους που μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε ότι δεν πρέπει να τοποθετούνται κάτω από το ίδιο υπερώνυμο λεκτικές μονάδες που διαφέρουν όσον αφορά τις σημασιοσυντακτικές λειτουργίες τους. 2. Θεωρητικό πλαίσιο Η μορφοσυντακτική και σημασιολογική ανάλυση των προτασιακών επιρρημάτων της ΝΕ που παρουσιάζουμε πραγματοποιήθηκε με βάση τις θεωρητικές και μεθοδολογικές αρχές του Λεξικού-Γραμματική (Gross, 1975, 1990 Molinier et Lévrier, 2000) που στηρίζεται στη μετασχηματιστική θεωρία του Harris (1964, 1968). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η ελάχιστη σημασιολογική ενότητα πραγματώνεται στο επίπεδο της βασικής, στοιχειώδους πρότασης (elementary sentence) και όχι στο επίπεδο της λέξης. Η βασική πρόταση (υποκείμενο- ρήμα- συμπλήρωμα) αποτελεί συγχρόνως την κύρια συντακτική ενότητα στην οποία αναφέρεται η γραμματική πληροφορία. Σύμφωνα με το θεωρητικό πλαίσιο που ακολουθούμε, χρησιμοποιούμε τον όρο «επίρρημα» για να δηλώσουμε αφενός τη γραμματική κατηγορία των λέξεων (σε αυτή την περίπτωση αναφερόμαστε στο μέρος του λόγου το οποίο οι συμβατικές γραμματικές ονομάζουν επίρρημα) και, αφετέρου, τη σημασιοσυντακτική λειτουργία που δύνανται να επιτελέσουν τα διάφορα στοιχεία της γλώσσας μέσα σε συγκεκριμένα συντακτικά περιβάλλοντα. Θεωρούμε, λοιπόν, επιρρήματα: (1) μονολεκτικές λεξικές μονάδες μη αναλύσιμες, π.χ.: πράγματι, όντως, κακώς, κτλ. (2) μονολεκτικές λεξικές μονάδες που παράγονται από επίθετα ή ουσιαστικά, π.χ.: ευτυχώς, δυστυχώς, περίεργα, περιέργως κτλ. (3) πολυλεκτικές λεξικές μονάδες, δηλαδή φράσεις με πιθανή την εναλλαγή ενός ή περισσοτέρων συστατικών, π.χ.: όλως περιέργως, πολύ περιέργως, προς μεγάλη έκπληξη του Πέτρου, προς ευχάριστη έκπληξη του Γιώργου κτλ. 3. Συλλογή των γλωσσικών δεδομένων Η συλλογή των γλωσσικών δεδομένων για την απομόνωση των μονολεκτικών προτασιακών επιρρημάτων έγινε με δύο μεθόδους. Αρχικά, καταρτίσαμε μια λίστα 12.000 μονολεκτικών επιρρημάτων από το ηλεκτρονικό αντίστροφο λεξικό της ΝΕ (Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, 2003) από όπου απομονώσαμε τα προτασιακά επιρρήματα, βάσει κριτηρίων αναγνώρισης μέσα στην πρόταση (προαιρετικός χαρακτήρας, ερώτηση, παράφραση κτλ.). Στην συνέχεια, για τα πολυλεκτικά επιρρηματικά στοιχεία, αντίστοιχα και μη, έγινε η αναζήτησή τους με αποδελτίωση των λεξικών και γραμματικών ευρείας Syntax - Morphology - Semantics 3 0 7

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics χρήσης, αλλά και αυθεντικών κειμένων δημοσιογραφικού, λογοτεχνικού, εκπαιδευτικού και διαδικτυακού λόγου και εξειδικευμένες σελίδες 3 (ΕΘΕΓ, Η-Κόμβος). Ο κατάλογος που έχει καταρτιστεί μέχρι του παρόντος περιλαμβάνει περίπου 360 προτασιακά επιρρήματα. Πιο συγκεκριμένα, έχουμε συλλέξει περίπου 145 μονολεκτικές δομές (π.χ. γενικά, γενικώς κτλ.) και 215 πολυλεκτικές δομές (π.χ. σε γενικές γραμμές, κατά τη γνώμη μου κτλ.). Ωστόσο, μόνο 128 από αυτά τα επιρρήματα ανήκουν στην κατηγορία των διαθεσιακών επιρρημάτων. Τα υπόλοιπα ανήκουν στην κατηγορία των μεταγλωσσικών προτασιακών επιρρημάτων, αντικείμενο μελέτης υπό δημοσίευση (Κακογιάννη Ντοά, υπό δημοσίευση). 4. Τα διαθεσιακά προτασιακά επιρρήματα 4.1. Γενικά κριτήρια αναγνώρισης Βασικά κριτήρια αναγνώρισης των διαθεσιακών προτασιακών επιρρημάτων είναι ότι α) ισοδυναμούν συνήθως με μια παρενθετική πρόταση, εφόσον ο ομιλητής εκφέρει ένα σχόλιο ως προς το διατυπωμένο μήνυμα, β) ως προτασιακά επιρρήματα, τροποποιούν ολόκληρη την πρόταση (1), (γ) έχουν τη δυνατότητα εμφάνισης του επιρρήματος στην αρχική θέση αρνητικής πρότασης (2) και (δ) δεν έχουν τη δυνατότητα εστίασης του επιρρήματος μέσα στη δομή Είναι Επίρρημα που Πρόταση (3). (1) [Χθες στη Βουλή παρουσιάστηκε το φαινόμενο να μην ασκηθεί ο κοινοβουλευτικός έλεγχος] κάτι που βέβαια σημαίνει ότι ούτε οι βουλευτές ήρθαν να... κατακεραυνώσουν τους υπουργούς (2) [Χθες στη Βουλή παρουσιάστηκε το φαινόμενο να μην ασκηθεί ο κοινοβουλευτικός έλεγχος] κάτι που βέβαια δεν σημαίνει ότι οι βουλευτές ήρθαν να... κατακεραυνώσουν τους υπουργούς (3) *[ ]είναι βέβαια που σημαίνει ότι ούτε οι βουλευτές ήρθαν να... κατακεραυνώσουν τους υπουργούς Εξάλλου δεν έχουν σταθερή θέση μέσα στην πρόταση όπως στα πιο κάτω παραδείγματα: (4) Προς μεγάλη θλίψη των Αθηναίων, όταν κατέκτησαν οι Πέρσες την Ακρόπολη, έκαψαν την ιερή ελιά της Αθήνας 3 Βλ. http://hnc.ilsp.gr/find.asp και http://www.komvos.edu.gr/dictionaries/corpora/ Corpora.htm. 3 0 8 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά (5) Όταν κατέκτησαν οι Πέρσες την Ακρόπολη, έκαψαν την ιερή ελιά της Αθήνας, προς μεγάλη θλίψη των Αθηναίων (6) Όταν κατέκτησαν οι Πέρσες την Ακρόπολη, προς μεγάλη θλίψη των Αθηναίων, έκαψαν την ιερή ελιά της Αθήνας (7) Όταν κατέκτησαν οι Πέρσες την Ακρόπολη έκαψαν, προς μεγάλη θλίψη των Αθηναίων, την ιερή ελιά της Αθήνας Τέλος, συνήθως μπορούν να παραφραστούν κυρίως με τη δομή, Το ότι Πρόταση είναι Επίθετο (Ε + γεγονός). Για παράδειγμα, (8) Ευτυχώς ο Πέτρος δεν άργησε = Το ότι ο Πέτρος δεν άργησε είναι ευτυχές γεγονός Καταγράψαμε λοιπόν ως τέτοια 128 επιρρήματα που παρουσιάζουν ποικίλες μορφοσυντακτικές δομές και παραλλαγές. Εμφανίζονται ως α) μονολεκτικά, β) πολυλεκτικά, γ) λόγιες δομές (τω όντι, ασυζητητί κτλ.), δ) με τις δύο καταλήξεις, σε -α και σε -ως (αναμφίβολα, αναμφιβόλως, βέβαια, βεβαίως, απαραίτητα κτλ.), ε) παραγόμενα από επίθετα που δηλώνουν αλήθεια, βεβαιότητα, πιθανότητα (αναπόφευκτο, σίγουρο, φυσικό κτλ.), ζ) έχουν τη δυνατότητα εμφάνισης στον υπερθετικό βαθμό (βεβαιότατα, πιθανότατα κτλ.) και η) έχουν τη δυνατότητα συνδυασμού με το όχι και το και (όχι αναγκαστικά, και βέβαια κτλ.) (βλ. εικόνα 1). 4.2. Ειδικότερες μορφοσυντακτικές ιδιότητες Παρατηρούμε ότι τα προαναφερθέντα επιρρήματα παρουσιάζουν ειδικότερες μορφοσυντακτικές και σημασιολογικές ιδιότητες που μας προέτρεψαν να τα επαναξιολογήσουμε. Για παράδειγμα, τα διαθεσιακά που δηλώνουν συνήθεια όπως παραδείγματος χάριν, συνήθως, ως συνήθως, κλπ., περιλαμβάνουν δομές με τις δύο καταλήξεις: σε -ά και -ως (αιώνια, αιωνίως, γενικά, γενικώς, μόνιμα, μονίμως κτλ.), λόγιες επιρρηματικές δομές (ανέκαθεν) αλλά και πολυλεκτικές μορφές, (κατά γενικό κανόνα, τις περισσότερες φορές, όπως συνήθως). Όσον αφορά τις συντακτικές τους ιδιότητες, αν και ως προτασιακά, έχουν τη δυνατότητα εμφάνισης στην αρχική θέση καταφατικής ή αρνητικής πρότασης και εμφανίζονται σε προτάσεις όλων των τύπων (κατάφαση, άρνηση, ερώτηση) και όλων των χρόνων, αποκλείονται στην καταφατική προστακτική (9) και στην υποτακτική (10), ιδιότητα που εμφανίζεται σε επιρρήματα όπως ασφαλώς, βέβαια κτλ. (11, 12): (9) * Συνήθως φάε Μαρία! (10) * Συνήθως ας του το έλεγες! (11) Ασφαλώς, φάε Μαρία! (12) Βέβαια ας του το έλεγες! Syntax - Morphology - Semantics 3 0 9

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics Πίνακας 1. Δείγμα διαθεσιακών επιρρημάτων Μονολεκτικά Πολυλεκτικά Λόγια α και σε -ως Από επίθετα ασφαλώς γενικά δυστυχώς ευτυχώς κακώς οπωσδήποτε προφανώς συνήθως φυσικά από θαύμα από τύχη δίχως άλλο όλως περιέργως όπως συνήθως πάλι καλά πέραν πάσας αμφιβολίας προς μεγάλη μου έκπληξη προς μεγάλη μου χαρά ως εκ θαύματος ως συνήθως ανέκαθεν ασυζητητί τω όντι βέβαια βεβαίως μοιραία ομολογουμένως σίγουρα υποχρεωτικά αδιαμφισβήτητα αναμφισβήτητα αναπόφευκτα κανονικά παράξενα περίεργα φυσικά Υπερθετικός βαθμός βεβαιότατα πιθανότατα κανονικότατα σιγουρότατα Συνδυασμός με το ναι, όχι και το και και βέβαια ναι φυσικά όχι αναγκαστικά σίγουρα όχι 3 1 0 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά Επίσης, αυτά τα επιρρήματα συνοδεύονται συχνά μέσα στην πρόταση από επιρρηματικά στοιχεία που δηλώνουν χρόνο (13), και μπορούν να αποτελούν απάντηση σε ερώτηση σε συνδυασμό με το ναι και το όχι (14). (13) Συνήθως η Μαρία τρώει στην ταβέρνα (τις Δευτέρες + το μεσημέρι) (14) Ναι, συνήθως, τα αποτελέσματα είναι διαθέσιμα εντός 2-3 ημερών Τα διαθεσιακά του τύπου περιέργως, ευτυχώς, δυστυχώς που δηλώνουν θετική η αρνητική αξιολόγηση παρουσιάζουν επίσης μονολεκτικές αλλά και πολυλεκτικές δομές όπως ευτυχώς, δυστυχώς, περίεργα, παράξενα, κακώς, από τύχη, για κακή (του + της) τύχη, για καλή (του + της) τύχη, όλως παραδόξως, προς μεγάλη λύπη, κτλ.). Έχουν επίσης τη δυνατότητα να αποτελούν απάντηση σε ερώτηση σε συνδυασμό με το ναι και το όχι (15), εμφανίζονται συχνά σε ερωτηματικές προτάσεις (16) και αποκλείονται στη καταφατική προστακτική και υποτακτική (17,18). (15) Το ύφος του άλλαξε; (Όλως παραδόξως + προς μεγάλη μου έκπληξη + ευτυχώς+ ), (ναι + όχι) (16) Γιατί όλως περιέργως + προς μεγάλη μου έκπληξη, οι περισσότεροι διαμαρτύρονται στην Ελλάδα; (17) * Ευτυχώς φάε Μαρία! (18) * Ευτυχώς ας του το έλεγες! Εξάλλου, σύμφωνα με τον Νάκα (1987: 221), τα διαθεσιακά γενικότερα, ενώ συνάπτονται με προτάσεις κρίσεως, δεν συνάπτονται με προτάσεις επιθυμίας. Μια άλλη ομάδα διαθεσιακών είναι αυτά που δηλώνουν τροπικότητα όπως φυσικά, βέβαια, όντως, μοιραία, αναπόφευκτα, ομολογουμένως, ασυζητητί, ενδεχομένως, ίσως, όντως, πιθανώς προφανώς, σίγουρα, δίχως άλλο, πέραν πάσας αμφιβολίας, στα σίγουρα, ασυζητητί, μάλλον, οπωσδήποτε, πιθανόν κτλ. Τα περισσότερα παράγονται από επίθετα που δηλώνουν αλήθεια, βεβαιότητα, πιθανότητα (πχ. αναπόφευκτο, σίγουρο, φυσικό κτλ.) και παρουσιάζουν μια παραφραστική συνωνυμία μεταξύ τους. Για παράδειγμα: (19) Προφανώς, δεν έκανε τα μαθήματά του = Είναι προφανές ότι δεν έκανε τα μαθήματά του Έχουν τη δυνατότητα να εμφανίζονται στον υπερθετικό βαθμό (βεβαιότατα, πιθανότατα), να έπονται επιρρηματικών στοιχείων όπως πολύ, εντελώς κτλ. (π.χ. πολύ πιθανά, πολύ σωστά, εντελώς σίγουρα κτλ.) αλλά και να ακολουθούν τον σύνδεσμο και (20, 21). (20) Και βέβαια δεν θα έλθω αύριο (21) Και φυσικά δεν θα έλθω αύριο Syntax - Morphology - Semantics 3 1 1

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics Όσον αφορά τις συντακτικές τους ιδιότητες, ως προτασιακά επιρρήματα έχουν φυσικά τη δυνατότητα εμφάνισης στην αρχική θέση αρνητικής πρότασης, στην αρχική θέση θετικής πρότασης, καθώς και τη δυνατότητα μετατόπισης τους σε άλλες θέσεις, όπως στα παραδείγματα (22), (23) και (24): (22) Προφανώς, θα χιονίσει στον Όλυμπο (23) Θα χιονίσει προφανώς στον Όλυμπο (24) Θα χιονίσει στον Όλυμπο, προφανώς Εμφανίζονται σε προτάσεις όλων των τύπων (κατάφαση, άρνηση, ερώτηση) χρόνων και εγκλίσεων (25, 26). Δεν αποκλείονται δε από καταφατική προστακτική και υποτακτική όπως συμβαίνει με τις δύο προηγούμενες ομάδες (συνήθειας, θετικής η αρνητικής αξιολόγησης), (27, 28). (25) Σίγουρα θα έλθεις; (26) Σίγουρα πήγες μάθημα σήμερα; (27) Πρέπει, βεβαίως, να αποχωρήσεις το συντομότερο από το παιγνίδι! (28) Ας του το έλεγες, βεβαίως! Έχουν όμως, όπως και τα διαθεσιακά που δηλώνουν θετική ή αρνητική αξιολόγηση (ευτυχώς, δυστυχώς κτλ.), τη δυνατότητα να αποτελέσουν απάντηση σε ερώτηση σε συνδυασμό με το ναι και το όχι (27). (29) Θα χιονίσει στον Όλυμπο; Σίγουρα, ναι Κάποια από αυτά, ανάλογα με τη θέση στην οποία βρίσκονται παρουσιάζουν αμφισημία, όπως στο παράδειγμα (28), όπου έχουμε επίρρημα που εκφράζει τροπικότητα, ενώ στο (29) το επίρρημα τροποποιεί το ρήμα της πρότασης. (30) Φυσικά, χιόνισε στον Όλυμπο (31) Ο Παύλος έπαιξε φυσικά τον ρόλο του Τέλος παρατηρήσαμε ότι μια μικρή ομάδα επιρρημάτων, εκ πρώτης όψεως τροπικά, (ηλιθιωδώς, ανέντιμα, εγωιστικά κτλ.) πληρούν τα γενικά κριτήρια αναγνώρισης των προτασιακών διαθεσιακών επιρρημάτων (ο ομιλητής εκφέρει ένα σχόλιο ως προς το διατυπωμένο μήνυμα, υπάρχει τροποποίηση ολόκληρης της πρότασης, δυνατότητα εμφάνισης του επιρρήματος στην αρχική θέση αρνητικής πρόταση, μη δυνατότητα εστίασης του επιρρήματος μέσα στη δομή Είναι Επίρρημα που Πρόταση, μη δυνατότητα εστίασής του μέσα στη δομή Είναι Επίρρημα που Πρόταση. Τα επιρρήματα αυτά προσανατολίζονται προς το ανθρώπινο υποκείμενο και περιλαμβάνουν περίπου 40 επιρρήματα μόνο σε μονολεκτικές δομές, οι οποίες αναφέρονται πάντα στο υποκείμενο της πρότασης. Για παράδειγμα: 3 1 2 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά (32) Ηλιθιωδώς, η Αλεξία δεν είπε την αλήθεια (33) *Είναι ηλιθιωδώς που η Αλεξία δεν είπε την αλήθεια Το αντίστοιχο επίρρημα το οποίο τροποποιεί το ρήμα της πρότασης έχει τη δυνατότητα εστίασής του μέσα στη δομή Είναι Επίρρημα που Πρόταση και είναι απόλυτα συμβατό με το ρήμα όπως στο ακόλουθο παράδειγμα: (34) Χαμογελούσε ηλιθιωδώς ο Μιχαλάκης Τα επιρρήματα λοιπόν αυτά δεν τροποποιούν το ρήμα της πρότασης, εφόσον δεν είναι συμβατά με το ρήμα. Εξάλλου, η ακόλουθη πρόταση (35) Ηλιθιωδώς, η Αλεξία δεν είπε την αλήθεια μπορεί να παραφραστεί με τους εξής τρόπους (36) Η Αλεξία, τέτοια ηλίθια που είναι, δεν είπε την αλήθεια (37) Το ότι η Αλεξία δεν είπε την αλήθεια, είναι ηλίθιο εκ μέρους της (38) Ήταν ηλίθιο εκ μέρους της Αλεξίας που δεν είπε την αλήθεια Αξίζει να σημειωθεί ότι τα διαθεσιακά που προσανατολίζονται προς το ανθρώπινο υποκείμενο δεν εμφανίζονται σε προτάσεις όλων των τύπων ούτε σε όλους τους χρόνους και εγκλίσεις. Αποκλείονται, παραδείγματος χάριν, στην ερώτηση (39) και στην πρόταση επιθυμίας (40). (39)?Ηλιθιωδώς, η Αλεξία είπε την αλήθεια; (40) * Ηλιθιωδώς, ας πάρεις τα χρήματα! Τέλος, και αυτά μπορούν να αποτελούν απάντηση σε ερώτηση σε συνδυασμό με το ναι και το όχι. (41) Η Αλεξία δεν είπε την αλήθεια; Ναι, ηλιθιωδώς 5. Συμπεράσματα Η παρούσα έρευνα κατέδειξε ότι τα προαναφερθέντα διαθεσιακά επιρρηματικά στοιχεία έχουν αρκετές ομοιότητες αλλά και μικροδιαφορές όσον αφορά τις μορφοσυντακτικές και σημασιολογικές τους ιδιότητες. 1) Πληρούν τα βασικά κριτήρια αναγνώρισης των προτασιακών επιρρημάτων (παρενθετική πρόταση, τροποποίηση ολόκληρης της πρότασης, αρχική θέση αρνητικής πρότασης, εστίασης στη δομή Είναι Επίρρημα που Syntax - Morphology - Semantics 3 1 3

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics Πρόταση, δυνατότητα μετατόπισης και 2) περιλαμβάνουν κοινές μορφοσυντακτικές ιδιότητες (ίδιου τύπου δομές, απάντηση σε ερώτηση σε συνδυασμό με το ναι και το όχι). Από την άλλη, 1) δεν παρουσιάζουν όλα τον ίδιο τύπο παραφραστικής συνωνυμίας. Επιπλέον, 2) τα διαθεσιακά που δηλώνουν συνήθεια (συνήθως, γενικά κτλ.) και αυτά που δηλώνουν θετική ή αρνητική αξιολόγηση (περιέργως, ευτυχώς, δυστυχώς) αποκλείονται από δευτερεύουσες προτάσεις στην προστακτική και υποτακτική. 3) Τα διαθεσιακά που δηλώνουν τροπικότητα όπως φυσικά, βέβαια, όντως και αυτά που αναφέρονται στο υποκείμενο της πρότασης (ηλιθιωδώς, ανέντιμα κτλ.) έχουν τη δυνατότητα α) εμφάνισης στον υπερθετικό βαθμό (βεβαιότατα, πιθανότατα, ηλιθιωδέστατα), β) παρουσιάζουν αμφισημίες με τα αντίστοιχα τροπικά και τέλος, γ) έπονται επιρρηματικών στοιχείων όπως πολύ, εντελώς (πολύ πιθανώς, εντελώς ηλιθιωδώς κτλ.). Ως εκ τούτου, τα διαθεσιακά προτασιακά επιρρήματα μπορούν να κατανεμηθούν σε τέσσερις σημασιοσυντακτικές υποκατηγορίες. Περιλαμβάνουν αυτά που δηλώνουν α) συνήθεια (συνήθως, ως συνήθως κτλ., β) θετική ή αρνητική αξιολόγηση (περιέργως, ευτυχώς, δυστυχώς κτλ.), γ) τροπικότητα (φυσικά, βέβαια, όντως, μοιραία, αναπόφευκτα, ομολογουμένως, ασυζητητί κτλ.), και τέλος, δ) προσανατολισμό προς το ανθρώπινο υποκείμενο (ηλιθιωδώς, ανέντιμα, εγωιστικά κτλ.) (βλ. Πίνακα, 2). Πίνακας 2. Κατηγορίες των διαθεσιακών επιρρημάτων Προτασιακά διαθεσιακά Υποκατηγορίες Επιρρήματα Καταχωρήσεις Συνήθειας συνήθως, γενικά κτλ. 13 Αξιολόγησης δυστυχώς, ευτυχώς κτλ. 31 Τροπικά εμφανώς, βέβαια, φυσικά κτλ. 44 Προσανατολισμού προς το υποκείμενο ηλιθιωδώς, ανέντιμα κτλ. 40 128 Από την παρούσα έρευνα προκύπτει ότι υπάρχουν σημασιολογικές και συντακτικές διαφορές ακόμη και εντός της ίδιας (ενδεικτικής) υποκατηγορίας επιρρηματικών στοιχείων (των διαθεσιακών επιρρημάτων), και επομένως δεν είναι δυνατό να τα τοποθετούμε κάτω από το ίδιο υπερώνυμο (π.χ. προτασιακό). Η προτεινόμενη λοιπόν ταξινόμηση των προτασιακών διαθεσιακών επιρρημάτων, αποτέλεσμα της συνέργειας της μορφολογίας, της σύνταξης και της σημασιολογίας, μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε την ύπαρξη ενδιάμεσων κατηγοριών που μπορεί να διευκολύνει την κατανόηση του γνωστικού πεδίου των επιρρηματικών στοιχείων λαμβάνοντας υπόψη την πραγματική χρήση της γλώσσας. 3 1 4 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά Βιβλιογραφία Alexiadou, A. 1997. Adverb placement. A case study in antisymmetric syntax. Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. Αναστασιάδη-Συμεωνίδου, Ά. 2003. Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελληνικής. Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Arrivé, M., Gadet F. & Galmiche M. 1986. La grammaire d aujourd hui : Guide alphabétique de linguistique française. Paris: Flammarion. Bartsch, R. 1972. Adverbialsemantik. Linguistische Forschungsberichte 6. Frankfurt, Main. Γούτσος, Δ. 2009. Μόρια, δείκτες λόγου και κειμενικά επιρρήματα: Η οριοθέτηση των γλωσσικών κατηγοριών με τη χρήση ΗΣΚ. Πρακτικά 8ου Διεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας, 30 Αυγούστου-2 Σεπτεμβρίου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 754-768. Ηλεκτρονική δημοσίευση στην ιστοσελίδα: http://www.linguist-uoi.gr/cd_web/case2.html. Greenbaum, S. 1969. Studies in English Adverbial Usage. London, Longman. Grevisse, M. & Goosse A. 1995. Nouvelle grammaire française. Bruxelles: De Boeck Duculot. Gross, M. 1975. Méthodes en syntaxe, Paris, Hermann. Gross, M. 1990. Grammaire transformationnelle du français. 3-Syntaxe de l adverbe, Paris, ASSTRIL. Harris, Z. S. 1964. Elementary Transformations. Philadelphia, University of Pennsylvania. Harris, Z. S. 1968. Mathematical Structures of Language. New York, Wiley. Syntax - Morphology - Semantics 3 1 5

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics Holton, D., Mackridge, P. & Ε. Φιλιππάκη-Warburton. 2000. Γραμματική της Ελληνικής Γλώσσας. Αθήνα, Εκδόσεις Πατάκη. Kakoyianni Doa, F. 2008. Adverbes de phrase: étude contrastive et perspectives didactiques. Thèse de doctorat, Toulouse, Université de Toulouse Le Mirail. Kakoyianni Doa F. & S. Voyatzi. 2010. Les adverbes français dans un corpus d apprenants chypriotes grecs : recensement et problèmes d ambigüités, in: P. L. Popović, C. Krstev, D. Vitas et G. Pavlović-Lažetić, éds, Actes du 29ème Colloque International sur le Lexique et la Grammaire (LGC 10), Belgrade, 14-18 septembre 2010, 161-171. Kakoyianni Doa F. & S. Voyatzi. 2011. Évaluer la compétence d emploi de l adverbe en FLE. Colloque international sur la didactique des langues. Les compétences en progression : défi pour la didactique des langues, 23 et 24 septembre 2011, Université de Poitiers. Κλαίρης, Χ. και Γ. Μπαμπινιώτης. 2010. Γραμματική της Νέας Ελληνικής. Δομολειτουργική Επικοινωνιακή. Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. Molinier, Ch. & F. Lévrier. 2000. Grammaire des adverbes. Description des formes en ment, Genève-Paris, Droz. Μουστάκη, Α. 1995. Επίρρημα ρήματος ή επίρρημα πρότασης; Η θεωρία της συναναφοράς. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 15, 340-351. Νάκας, Θ. 1987. Τα Επιρρηματικά της Νέας Ελληνικής (Προβλήματα Υποκατηγοριοποίησης), Διδακτορική Διατριβή, Αθήνα, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Nølke, H. (εκδ.) 1990. Classification des adverbes, Langue Française 88, Paris, Larousse. Παπαναστασίου, Γ. 2010. Εφαρμοσμένη γραμματική της δημοτικής και συντακτικό. Τόμος δεύτερος. Αθήνα, Εκδόσεις Πρωτεύς. Παυλίδου, Θ. 1989. Τα διστακτικά επιρρήματα. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 9, 527-546. Τριανταφυλλίδης, Μ. 2001. Νεοελληνική Γραμματική της Δημοτικής. Θεσσαλονίκη, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη]. Voyatzi, S. 2003. Description morphosyntaxique des adverbes simples en vue d un système d analyse automatique des textes grecs. 22ème Conférence Internationale sur le Lexique et la Grammaire (LGC 03), Thessalonique, 17-22 septembre 2003, Grèce. 3 1 6 Syntax - Morphology - Semantics

Φρύνη Κακογιάννη Ντοά Voyatzi, S. 2003. Description par automates des adverbes de date du grec moderne. 6ème édition de l atelier INTEX, Sofia, 28-30 mai 2003, Bulgarie. Voyatzi, S. 2004. Les adverbes figés du grec moderne : les classes GPAC et GPCA. 23ème Conférence Internationale sur le Lexique et la Grammaire (LGC 04), Deauville, 11-14 novembre 2004, France. Voyatzi, S. 2006. Description morphosyntaxique et sémantique des adverbes figés en vue d un système d analyse automatique des textes grecs. Thèse de doctorat, Paris, Université de Marne-la-Vallée. Χατζησαββίδης, Σ & Α. Χατζησαββίδου. 2009. Γραμματική Νέας Ελληνικής γλώσσας. Αθήνα, Οργανισμός εκδόσεως διδακτικών βιβλίων. Syntax - Morphology - Semantics 3 1 7

Major Trends in Theoretical and Applied Linguistics 3 1 8