ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, 105 56 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 2103352364 FAX: 2103237654 www.iaath.gr, E-Mail: ipe.iaath@gmail.com ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 5 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΘΕΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓ. ΓΡΑΦΗ Α ΜΕΡΟΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
1 Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓ. ΓΡΑΦΗ Α ΜΕΡΟΣ Σκοπός Σκοπός αυτής της θεματικής ενότητας είναι η γνωριμία των επιμορφούμενων με τα Βιβλία της Αγ. Γραφής και την προβληματική τους. Αναλύονται οι βασικές έννοιες που είναι απαραίτητο να γνωρίζουν, ώστε το κείμενο της Αγ. Γραφής να είναι πιο εύχρηστο στην ενοριακή διδακτική πράξη. Παρουσιάζονται συνοπτικά τα θεολογικά θέματα που εισάγουν η Παλαιά και η Καινή Διαθήκη. Προσδοκώμενα αποτελέσματα Στο τέλος της ενότητας οι επιμορφούμενοι θα πρέπει να είναι σε θέση να: Αντιληφθούν το περιεχόμενο της Αγ. Γραφής Αναγνωρίζουν τα θέματα με τα οποία ασχολούνται τα βιβλία της Αγ. Γραφής Προσδιορίζουν τις έννοιες κλειδιά της διδασκαλίας της Αγ. Γραφής. Έχουν εξοικειωθεί και να επεξεργάζονται ερμηνευτικά, ιστορικά τα θεολογικά θέματα που θίγουν τα κείμενα της Αγ. Γραφής Εφαρμόζουν τις έννοιες αυτές στην διδακτική πράξη. Έννοιες Κλειδιά Αγ. Γραφή Διαθήκη Παλαιά Διαθήκη Καινή Διαθήκη Α. Κατανοώντας τους όρους Αγ. Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη 1. Η έννοια του όρου «Διαθήκη» 1
Μια σύντομη αλλά και περιεκτική προσέγγιση του όρου είναι ότι ο Θεός θέλει να φέρει τους ανθρώπους σε κοινωνία μαζί Του 1. Δεν εισβάλλει αυθαίρετα στη ζωή των ανθρώπων για να υλοποιήσει τη θέλησή Του. Αντίθετα καλεί τον άνθρωπο να συνομολογήσει μια συμφωνία, κατά την οποία και τα δυο μέρη έχουν υποχρεώσεις και δικαιώματα 2. Στην Αγ. Γραφή η σχέση Θεού και ανθρώπου δεν είναι μονόπλευρη, όπως συμβαίνει σε άλλες θρησκείες, αλλά αμοιβαία. Με τη λέξη διαθήκη, η οποία δεν είναι άγνωστη στην εμπειρία των ανθρώπων, εκφράζεται αυτή η «συμφωνία». Τη συναντάμε στην αρχαία ελληνική αλλά και στην εβραϊκή γλώσσα. Στην αρχαία ελληνική προέρχεται από το ρήμα διατίθημι (-θεμαι) που σημαίνει, ανάμεσα στις πολλές έννοιες που έχει, διευθετώ κάτι με αμοιβαία συμφωνία αλλά και διαθέτω την περιουσία μου με τους όρους μου 3. Στην εβραϊκή γλώσσα η αντίστοιχη λέξη είναι berith και έχει επίσης πολλές σημασίες. Η περισσότερο θεολογική σημασία συνδέεται με τον ορισμό κάποιου προσώπου για να επιτελέσει ένα έργο ή την εκλογή του για μια αποστολή 4. Η έννοια του όρου «Διαθήκη», η οποία κατανοείται από την Εκκλησία μας ως ζωή που πορεύεται κάτω από την κλήση του Θεού, διατρέχει ολόκληρη την Αγ. Γραφή. Στο βιβλίο της Γενέσεως ο Θεός δεν υπόσχεται στον Αβραάμ απλά μια καινούργια γη. Τη γη της επαγγελίας. Καλείται από το Θεό για να του αποκαλυφθεί, στη δρυ Μαβρή 5, στο επεισόδιο της φιλοξενίας Του από τον Αβραάμ. 1 Βλ. Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας (στη συνέχεια ΛΒΘ), λήμμα «Διαθήκη», εκδ. Αρτος Ζωής, Αθήνα 1980, σελ. 251. 2 Εξ. 34, 10: «καὶ εἶπε Κύριος πρὸς Μωυσῆν ἰδοὺ ἐγὼ τίθημί σοι διαθήκην ἐνώπιον παντὸς τοῦ λαοῦ σου ποιήσω ἔνδοξα, ἃ οὐ γέγονεν ἐν πάσῃ τῇ γῇ καὶ ἐν παντὶ ἔθνει, καὶ ὄψεται πᾶς ὁ λαός, ἐν οἷς εἶ σύ, τὰ ἔργα Κυρίου, ὅτι θαυμαστά ἐστιν, ἃ ἐγὼ ποιήσω σοι». 3 Σύμφωνα με τον Σ. Αγουρίδη, η έννοια αυτή της λέξης «διαθήκη» είχε ήδη χαθεί στον ελληνιστικό κόσμο (βλ. Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1991 3, σελ. 13. 4 Βλ. Σ. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, εκδ. Πουρνάρα, Θεσσαλονίκη 2007, σελ. 18. 5 Γεν. 18, 1-15. 2
Στο βιβλίο της Εξόδου αποκαλύπτει το όνομά Του στο Μωυσή 6 και υπόσχεται την απελευθέρωση του Ισραήλ από την τυραννία των Αιγυπτίων. Αντίστοιχα ενεργεί σε κάθε κρίσιμη περίοδο του λαού του Ισραήλ. Διαβάζοντας την Παλαιά Διαθήκη βλέπουμε το Θεό να εκλέγει τον Ισραήλ χωρίς να το αξίζει, γιατί τον αγαπά και γιατί θέλει να κρατήσει τον όρκο που έδωσε στους πατέρες του 7. Ο Θεός, επομένως, υπόσχεται στην πραγματικότητα μια σχέση με τον άνθρωπο. Για το λόγο αυτό ζητά την αφοσίωση του λαού του Ισραήλ. Η σχέση αυτή μπορεί να αλλάξει τον άνθρωπο. Να δώσει νόημα στη ζωή του ή να προσφέρει νέο περιεχόμενο, να γίνει ένας συνδημιουργός. 2. Τι είναι η Παλαιά Διαθήκη; α. Με τον όρο «Παλαιά Διαθήκη» ονομάζουμε «τη συμφωνία που συνομολογήθηκε μεταξύ του Θεού Γιαχβέ και του αρχαίου Ισραήλ ως περιούσιου λαού δια μέσου των εκπροσώπων του, προπατόρων, πατριαρχών Η συμφωνία αυτή εκφράζει την επιθυμία του πρώτου (του Θεού) να σώσει, με τη συνδρομή του δευτέρου, (του Ισραήλ) τον άνθρωπο από την αμαρτία και να τον καταστήσει εκ νέου κοινωνό της ζωής του και μέτοχο της αιώνιας μακαριότητας» 8. β. Με τον ίδιο όρο περιγράφουμε τη συλλογή των 49 βιβλίων 9 τα οποία εμπεριέχουν την ιστορία της Θ. Οικονομίας, την προετοιμασία της λύτρωσης, τη συνεχή σχέση του Θεού με τον άνθρωπο και τον κόσμο, την επαγγελία για ένα καλύτερο κόσμο» 10 την προτύπωση και την προαναγγελία του Ιησού Χριστού. Η συλλογή των βιβλίων της Π. Διαθήκης αποτελεί το πρώτο μέρος της Αγ. Γραφής το οποίο χρειάστηκε 1000 περίπου χρόνια για να διαμορφωθεί και χωρίζεται σε τρεις μεγάλες ομάδες. 6 Εξ., 3, 14. 7 Δτ. 9, 4. 8 Σ. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, σελ. 19. 9 Ο Ορθόδοξος χριστιανικός κανόνας της Π. Διαθήκης αποτελείται από 49 βιβλία. 10 Βλ. Ι. Καραβιδόπουλου, «Η Παλαιά Διαθήκη ως Αγ. Γραφή της Εκκλησίας», ΣΥΝΑΞΗ 84 ( 2002) σελ. 10. 3
Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τα Ιστορικά βιβλία 11, τα οποία «περιγράφουν όλα τα αφηγηματικού χαρακτήρα βιβλικά έργα ώστε να προκύψει μια ενιαία αφήγηση που αρχίζει με τη δημιουργία του κόσμου και φτάνει μέχρι τους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες. Στόχος της αφήγησης είναι να καταδείξει το πώς με ευθύνη του ανθρώπου εισήλθε το κακό στον κόσμο με αποτέλεσμα να καταστεί αναγκαία η επέμβαση του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία, προκειμένου να ετοιμαστεί η ανθρωπότητα για να αποδεχθεί τη σωτηρία της που θα φέρει ο Ιησούς Χριστός» 12. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει τα Ποιητικά βιβλία 13, τα οποία έχουν ποιητικό και διδακτικό χαρακτήρα. «Με τα ποιητικά βιβλία, υμνεί ο λαός το Θεό του, απευθύνει προς αυτόν τις εκκλήσεις του, τα παράπονά του, αλλά και τις ευχαριστίες για τις ευεργεσίες που δέχεται και προπάντων εκφράζει τις ελπίδες του για τον ερχομό του Χριστού» 14. Τέλος, η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει τα Προφητικά βιβλία. Το περιεχόμενο των βιβλίων αυτών «κατανοείται από την Εκκλησία κυρίως προεξαγγελτικό της παρουσίας του Χριστού και τα διάφορα βιβλία κατατάσσονται με τέτοιο τρόπο ώστε η εικόνα του αναμενόμενου Λυτρωτή να καθίσταται βαθμιαία σαφέστερη 15. Στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης της Εκκλησίας μας ήταν η Γραφή της αφού δεν είχε ακόμα γραφτεί η Καινή Διαθήκη. 3. Παρανοήσεις γύρω από την Παλαιά Διαθήκη Σε αυτή την παράγραφο θα σχολιάσουμε μια σειρά παρανοήσεων οι οποίες εντοπίζονται πολύ συχνά ανάμεσα στους χριστιανούς με αποτέλεσμα είτε να 11 Στην ομάδα αυτή εντάσσονται η Γένεση, η Έξοδος, το Λευιτικό, το Δευτερονόμιο, οι Αριθμοί, οι Κριτές κ.ά 12 βλ. Μιλτ. Κωνσταντίνου, «Η χρήση και η ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης εν Χριστώ και εις την Εκκλησίαν», στο Ιερουργείν το Ευαγγέλιον, Η Αγ. Γραφή στην Ορθόδοξη Λατρεία, Πρακτικά του Ε Πανελληνίου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ι. Μητροπόλεων, Εκδ. ΕΜΥΕΕ, Αθήνα 2003, σελ. 100. 13 Στην ομάδα αυτή κατατάσσονται το βιβλίο του Ιώβ, των Παροιμιών, των Ψαλμών, τα Σοφιολογικά, κ.λπ 14 Μιλτ. Κωνσταντίνου, «Η χρήση και η ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης, σελ. 101. 15 Ο.π. 4
παρερμηνεύουν είτε να υποτιμούν την αξία των βιβλίων της Π. Διαθήκης. Συνηθέστερες παρανοήσεις είναι: α. Είναι ένα βιβλίο ξεπερασμένο επιστημονικά και ιστορικά. Όμως η Π. Διαθήκη καθώς και ολόκληρη η Αγ. Γραφή «δεν είναι προϊόν γραφείου ή μιας εποχής, καρπός θεωρητικών αναζητήσεων κάποιου διανοουμένου ή κατασκεύασμα κάποιου ιερατείου αλλά το τελικό αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διαδικασίας, στην οποία πρωταγωνιστικό ρόλο παίζει η κοινότητα εκείνη η οποία βίωσε την αποκάλυψη του Θεού μέσα στην ιστορία της.» 16. β. «Πρόκειται για μια συλλογή κειμένων, η οποία σχετίζεται με την αρχαία ιστορία των Εβραίων, και η οποία δεν έχει καμιά σχέση με την Ελληνική σκέψη και ιστορία, άρα είναι ξένη προς εμάς». Η Παλαιά Διαθήκη δεν είναι η Ιστορία του λαού του Ισραήλ αλλά η ιστορία της φανέρωσης του Θεού στους ανθρώπους. Οι βιβλικοί συγγραφείς νοηματοδοτούν τα ιστορικά γεγονότα ως «χώρους» εντός των οποίων αποκαλύπτεται ο Θεός. Για αυτούς η Ιστορία δεν είναι η μελέτη του παρελθόντος της ανθρώπινης κοινωνίας αλλά η μελέτη των ενεργειών του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου. Τα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης διαπνέονται «από μια συνεχιζόμενη ιστορία διαδοχικών επεμβάσεων του Θεού, ιστορικών σωτηριωδών γεγονότων, κατευθύνσεων των προσδοκιών των ανθρώπων προς μια μεσσιανική εποχή. Διαπνέονται δηλαδή από αυτό που ονομάζεται στη θεολογική γλώσσα «ιστορία της θείας οικονομίας» 17. Άλλες παρανοήσεις συνδέονται με τις αντιλήψεις εκείνες που θεωρούν ότι η Παλαιά Διαθήκη είναι κατά γράμμα θεόπνευστη και επομένως συγκρούεται με την επιστήμη ή ακόμα με εκείνες οι οποίες επιμένουν να μην λαμβάνουν υπόψη το ιστορικό και το πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής της. 16 Μ. Κωνσταντίνου «Το ήθος του Θεού», ΣΥΝΑΞΗ 84 (2002), σελ. 23. Βλ. και Σ. Καλαντζάκη, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, σελ. 48. 17 Ι. Καραβιδόπουλου, «Η Παλαιά Διαθήκη ως Αγ. Γραφή της Εκκλησίας», σελ. 7. 5