ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ηπείρου ως παράγοντας ανάπτυξης του αγροτουρισμού στην περιοχή

ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΓΑΣΤΟΥΝΗΣ Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ηπείρου ως παράγοντας ανάπτυξης του αγροτουρισμού στην περιοχή ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2013-2014

Οι μαθητές που υλοποίησαν το πρόγραμμα είναι οι : Αυγερινοπούλου Διονυσία, Αλεξανδρή Αντωνία, Αλεξοπούλου Βασιλική, Βασιλοπούλου Ευαγγελία, Γαλάνη Γεωργία, Γεωργόπουλος Κυριάκος, Γιαρικάνης Ανέστης, Γκαραβέλλα Κωνσταντίνα, Δαλαμάρα Ελευθερία, Δημητρίου Σπύρος, Θεοδωρόπουλος Σπύρος, Κακολύρη Σοφία, Καρούνιας Δημήτρης, Καστρινού Κυριακή, Κατσίρης Κωνσταντίνος, Κλάδη Πηγή, Κλάδης Ευθύμης, Κουκουζέλη Χαρά, Κουκουζέλης Αλέξανδρος, Κουρτάκη Γεωργία, Λουκουμάκια Μαρία, Λούρμπα Αγγελική, Λυκογιάννη Αναστασία, Μαρτυγάκης Κωνσταντίνος, Μονόλιθος Παναγιώτης, Μπογιοπούλου Μαρία, Μπριλή Ευαγγελία, Μυλωνά Θεοδώρα, Νικολοπούλου Κατερίνα, Οικονόμου Δημήτρης, Παναγόπουλος Διονύσης, Παπαδόπουλος Σταμάτης, Πετροπούλου Κατερίνα, Σάμιος Τριαντάφυλλος, Σαμίου Χριστίνα, Σωτηροπούλου Χρύσα, Τακουμάκη Αθανασία. Χριστοφοράτου Κωνσταντίνα. Υπεύθυνες εκπαιδευτικοί : Αποστολοπούλου Πολυξένη ΠΕ05 Γιατρά Κατίνα ΠΕ06

ΣΤΟΧΟΘΕΣΙΑ Η επιλογή του συγκεκριμένου θέματος ως κεντρικού άξονα του Πολιτιστικού Προγράμματος που υλοποιήθηκε στο Γενικό Λύκειο Γαστούνης από μαθητές της Β' τάξης κατά το σχολικό έτος 2013-2014 έγινε από τα ίδια τα παιδιά. Έχοντας διαβάσει, ακούσει ή γνωρίσει σε ατομικές επισκέψεις περιοχές της Ηπείρου επέλεξαν να μελετήσουν την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής και να διερευνήσουν κατά πόσο αυτή μπορεί να συμβάλλει στην ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού όπως ο αγροτουρισμός που μπορεί να αποτελέσει παράγοντα ανάπτυξης για περιοχές που πλήτονται από την εσωτερική μετανάστευση. Στο πλαίσιο του Πολιτιστικού Προγράμματος πραγματοποιήθηκε εκπαιδευτική επίσκεψη στα Ιωάννινα, στον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης, στα Ζαγοροχώρια και στο Μέτσοβο. Στην προσπάθεια να αποκτήσουν και να καλλιεργήσουν οι μαθητές μας ένα σύνολο γνώσεων και δεξιοτήτων θέσαμε ως στόχους της ενασχόλησής μας με το συγκεκριμένο θέμα τους εξής: Στόχος διδακτικός - μαθησιακός: διερεύνηση της τοπικής ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής σε συνδυασμό με στοιχεία της τοπικής ιστορίας, αγροτουρισμός και βιώσιμη ανάπτυξη Στόχος κοινωνικός - συναισθηματικός: ευαισθητοποίηση σε περιβαλλοντικά θέματα και πολιτιστικές ιδιαιτερότητες της ευρύτερης περιοχής της Ηπείρου Στόχος παιδαγωγικός: συλλογικός χαρακτήρας της εργασίας μέσα από την ομαδοσυνεργατική μέθοδο κατά την οποία οι μαθητές αναπτύσουν ικανότητα επικοινωνίας και συνεργασίας Στόχος "μάθηση μέσω τέχνης" : "ενεργοποίηση" των καλλιτεχνικών ανησυχιών των μαθητών με σκοπό τη δημιουργία (αφίσα, θεατρική παράσταση, φωτογραφία). Ενημέρωση για τον αρχαιολογικό χώρο της Δωδώνης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η περίπτωση της Ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα εναρμόνισης με το φυσικό τοπίο και τις ιδιαιτερότητές του. Στο διάβα του χρόνου οι άνθρωποι με απόλυτο σεβασμό προς το περιβάλλον και διατηρώντας τα στοιχεία της πολιτισμικής τους ταυτότητας εξασφάλιζαν την επιβιωση και την επικοινωνία μέσα σε συνθήκες αντίξοες. Στις μέρες μας αυτός ο πλούτος γνώσεων που προέρχεται από τη μελέτη του παρελθόντος μπορεί να λειτουργήσει σαν μοχλός ανάπτυξης, παράγοντας βιωσιμότητας και συνέχειας του ιστορικού γίγνεσθαι της περιοχής. Ο αγροτουρισμός είναι μία τέτοια μορφή ήπιας τουριστικής ανάπτυξης που αναδεικνύει ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά και τονώνει την οικονομία. Η ευρωπαϊκή σχετική εμπειρία είναι πολύχρονη: Δεν είναι τυχαίο ότι η πολιτική ανάπτυξης του αγροτουρισμού αποτελεί κεντρική κατευθυντήρια πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως απάντηση στα ζητήματα της πολυλειτουργικής γεωργίας, της ενίσχυσης του αγροτικού εισοδήματος, της περιφερειακής ανάπτυξης, της προστασίας του περιβάλλοντος, του αιτήματος του σύγχρονου ανθρώπου για την ποιότητα ζωής.

Αυτό το μοντέλο ανάπτυξης που πολλοί «εταίροι» μας στην Ευρωπαϊκή οικογένεια έχουν υλοποιήσει εδώ και δεκαετίες στην Γαλλία, την Ιταλία, την Αυστρία, υπήρξε η απάντηση στην ερήμωση της περιφέρειας και στη μείωση του αγροτικού εισοδήματος.

Τι γνωρίζουμε για τον αγροτουρισμό; Ο Αγροτουρισμός αφορά σε τουριστικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας, οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής, που αναπτύσσονται σε αγροτικό χώρο από ανθρώπους που απασχολούνται στη γεωργία, κτηνοτροφία, οικοτεχνία. Βασικό σκοπό έχει να δώσει εναλλακτικές λύσεις στην απασχόληση των γεωργών και να βελτιώσει το εισόδημα και την ποιότητα ζωής τους. Ο Αγροτουρισμός ξεκίνησε στις όχι ιδιαίτερα ανεπτυγμένες οικονομικά περιοχές της χώρας, έχοντας ουσιαστικούς και μακροπρόθεσμους στόχους: Την παραμονή των κατοίκων των περιοχών αυτών στις εστίες τους, ώστε να αποφευχθεί η ερήμωση της υπαίθρου και να αντιμετωπιστεί η αστυφιλία, Την αντιμετώπιση της μείωσης της αγροτικής παραγωγής, Τη διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, με την ανακαίνιση παραδοσιακών κτισμάτων, Την προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε περιοχής, Τη συμπλήρωση και τη βελτίωση του γεωργικού εισοδήματος. Το Λαογραφικό Μουσείο Αγάπιου Τόλη στους Κήπους Η εκμετάλλευση του πλούτου της περιοχής γίνεται από ντόπιους επιχειρηματίες, που δεν παραβλέπουν την πολιτιστική κληρονομιά. Έτσι δίνεται η ευκαιρία στην τοπική κοινωνία

να αναπτυχθεί και να διατηρήσει τη λαογραφία ή να αναβιώσει εργασίες και τέχνες ξεχασμένες, για να παράγει παραδοσιακά προϊόντα (υφαντά, κεντήματα, γλυκά κουταλιού, μαρμελάδες, ζυμαρικά, αρωματικά φυτά, κ. ά.). Επίσης, να αναβιώσει τοπικά έθιμα και να οργανώσει παραδοσιακές εκδηλώσεις, συντηρώντας τη μνήμη των ανθρώπων. Όλα αυτά συντηρούν και δεν αλλοιώνουν το χαρακτήρα της υπαίθρου, αναδεικνύοντας τη διαφορετικότητα και τη μοναδικότητα του κάθε τόπου. Ακόμα, εξασφαλίζεται η επικοινωνία απομονωμένων περιοχών με αστικά κέντρα, και το σπουδαιότερο, δίνονται προοπτικές στους νέους της περιοχής. Με το πρόγραμμα του αγροτουρισμού παρέχεται άνετη διαμονή και αναψυχή, ώστε να ξεκουραστεί ο επισκέπτης. Τα αγροτουριστικά καταλύματα, που βρίσκονται σε περιοχές με φυσικές ομορφιές, περιλαμβάνουν ενοικιαζόμενα επιπλωμένα δωμάτια ή διαμερίσματα, εστιατόρια οικογενειακής μορφής με τοπική παραδοσιακή κουζίνα, χώρους άθλησης και αναψυχής, πολιτιστικές εκδηλώσεις, εργαστήρια παραγωγής ειδών λαϊκής τέχνης και διατροφής με ντόπια προϊόντα κ.ά. Οι αγρότες και αγρότισσες, που ασχολούνται με τον αγροτουρισμό, παρακολουθούν υποχρεωτικά εκπαιδευτικά προγράμματα, ανάλογα με την απασχόλησή τους, ώστε να έχουν ικανοποιητική επαγγελματική κατάρτιση και να παρέχουν στους επισκέπτες καλές υπηρεσίες και προϊόντα ποιότητας.

Ξυλογλυπτική από το Μέτσοβο Αγροτουρισμός δε σημαίνει ευκαιριακή ή εποχική ενασχόληση, μετατροπή του αγρότη σε ξενοδόχο και απρόσωπη παροχή υπηρεσιών. Η συμμετοχή των γυναικών στον αγροτουρισμό είναι καθοριστική. Πολλά από τα καταλύματα είναι τα ίδια τα σπίτια των γυναικών, που υποδέχονται τους παραθεριστές σε ένα φιλικό και ζεστό περιβάλλον και τους καλούν να ζήσουν για λίγο ως μέλη της οικογένειάς τους. Όλοι σχεδόν οι αγροτουριστικοί ξενώνες βρίσκονται σε γαλήνιες τοποθεσίες, στα ωραιότερα ίσως σημεία της Ελλάδας. Ο Αγροτουρισμός καλύπτει την ανάγκη του κατοίκου της πόλης για μία πιο στενή επαφή με τη φύση και με πράγματα από καιρό ξεχασμένα, όπως την παρασκευή του ψωμιού και του παραδοσιακού γλυκού, την κατασκευή του υφαντού και του χαλιού στον αργαλειό, το κέντημα παραδοσιακών σχεδίων, τη βόλτα με άλογα ή τον περίπατο στο δάσος

.Η φιλοξενία του επισκέπτη γίνεται σε ένα λιτό περιβάλλον, με τον ιδιαίτερο τοπικό του χαρακτήρα, άνετο, καθαρό και με σπιτική ζεστασιά. Δίνεται η δυνατότητα γνωριμίας της φύσης, της καθημερινής αγροτικής ζωής και των εργασιών της, των τοπικών ηθών και εθίμων και η συμμετοχή σε δραστηριότητες, όπως: αγροτικές όπως μάζεμα ελιάς, μανιταριών,οικοτουρισμός: παρατήρηση φυτών και ζώων, υγροβιότοπων, άθληση: πεζοπορία, ποδηλασία, ράφτινγκ, πολιτιστικές περιηγήσεις: επισκέψεις σε εκκλησίες, μοναστήρια, παραδοσιακούς οικισμούς, αρχαιολογικούς χώρους, μουσεία, μαθήματα αργαλειού, παραδοσιακής μαγειρικής. Πεζοπορία και προσκυνηματικός τουρισμός στη Βίτσα Ο σταυρεπίστεγος ναός των Ταξιαρχών, άλλοτε κοιμητηριακός ναός της Πάνω Βίτσας, υψώνεται βόρεια του Αγίου Νικολάου, σε απόσταση 20 μέτρων. Κτίστηκε στα 1606, αλλά το 1885 «επηυξήθη και εκοσμήθει εκ νέου», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στην κτητορική επιγραφή της κυρίας εισόδου. Περιλαμβάνει τον κυρίως ναό, τον νάρθηκα, το γυναικωνίτη, τα χαγιάτια και το παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου. Η σωζόμενη εσωτερική ζωγραφική διακόσμηση του ναού είναι έργο λαϊκών ζωγράφων «διά χειρός Αποστόλου Μιλτιαδου και Σωκράτους εκ Κώμης Χιονάδες 1885», ενώ, το επιχρυσωμένο άνω μέρος του τέμπλου αποτελεί αντιπροσωπευτικό τύπο τέμπλου στην

Ήπειρο των μέσων του 17ου αιώνα. Πεζοπορική διαδρομή Σκάλα Βίτσας - Γεφύρι Κόκκορη Αφετηρία: Βίτσα. Τέρμα: Γέφυρα Κόκκορη (στην επαρχιακή οδό Ιωαννίνων-Κεντρικού Ζαγορίου), μήκος διαδρομής: 3 χλμ., διάρκεια διαδρομής: 1,5 ώρα, υψομετρική διαβάθμιση: 880μ.-960μ., προτεινόμενος χρόνος επίσκεψης: καθόλη τη διάρκεια του έτους. Βλάστηση: βελανιδιές, γάβροι, κέδρα. Πανίδα: αρκούδα, νυκτόβια και ημερόβια αρπακτικά πτηνά (ασπροπάρης, βραχοκιρκίνεζο κ.α.), σβαρνίστρα. Ενδιαφέροντα σημεία: η σκάλα Βίτσας (καλντερίμι χτισμένο στα βράχια), το γεφύρι του Μίσσιου, το γεφύρι του Κόκκορη, η χαράδρα του Βίκου. Ζαγοροχώρια: φυσικό κάλλος και αγροτουρισμός Το Ζαγόρι, με το όνομά του να δηλώνει «τον τόπο πίσω από το βουνό» (ζα + γκόρι), αποτελεί μια ενότητα 46 οικισμών (36 εκ των οποίων βρίσκονται εντός των ορίων του Πάρκου και 5 κοντά στα όριά του με μεγάλες εκτάσεις εντός του Πάρκου) με κοινή ιστορία, οικονομική και κοινωνική συγκρότηση και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, ως αποτέλεσμα του ιδιότυπου φορολογικού και διοικητικού καθεστώτος που γνώρισε κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας. Οι περισσότεροι οικισμοί παρουσιάζουν ιδιαίτερο αρχπεκτονικό ενδιαφέρον και προστατεύονται ως παραδοσιακοί. Οι κύριες ασχολίες των λιγοστών σήμερα κατοίκων της περιοχής είναι η γεωργία, το εμπόριο, η κτηνοτροφία, η δασοπονία και ο τουρισμός. Το Πάπιγκο είναι ένα από τα 46 χωριά της οικιστικής, πολιτισμικής και ιστορικής ενότητας του Ζαγορίου. Η ιδιαίτερη δόμηση, η πλούσια βλάστηση της περιοχής και η απαράμιλλη αγριότητα του τοπίου του έλκουν πολλούς επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, όλες τις εποχές του χρόνου.

Οι πεζοπορικές διαδρομές έχουν την πρωτοκαθεδρία στις δραστηριότητες που προσφέρει η περιοχή. Τα μονοπάτια διασχίζουν μέρη απερίγραπτου φυσικού κάλλους και προσφέρονται για πεζοπορία προσιτή σε όλους. Μια από τις πιο γνωστές διαδρομές ξεκινά από το Μονοδένδρι και καταλήγει στο Βίκο διασχίζοντας το Φαράγγι του Βίκου, ένα από τα μεγαλύτερα και βαθύτερα φαράγγια του κόσμου. Η διαδρομή όμως που έχει αγαπηθεί πιο πολύ από τους πεζοπόρους είναι αυτή της Δρακόλιμνης. Η μοναδικότητα της δημιουργίας της έχει τυλιχτεί με μύθους και θρύλους που δικαιολογούν το όνομα, την ομορφιά και τη φήμη της. Κι όπως σε κάθε παραμύθι έτσι κι εδώ υπάρχει ένας δράκος. Σύμφωνα με το μύθο, στη Δρακόλιμνη της Τύμφης και στη Δρακόλιμνη του Σμόλικα ζούσε από ένας δράκος. Οι δράκοι κάθε φορά που μάλωναν πετούσαν ο ένας στον άλλο πέτρες και έτσι εξηγούν οι ντόπιοι γιατί οι όχθες τους έχουν αντίστοιχα μαύρες πέτρες με διάσπαρτες άσπρες πέτρες και το αντίστροφο. Ένας άλλος, πιο πρόσφατος θρύλος, λέει για την περιπέτεια του Αλή Πασά το καλοκαίρι του 1814, όταν εκείνος προσπάθησε να ανεβάσει στη Δρακόλιμνη της Τύμφης δύο βάρκες από τη λίμνη των Ιωαννίνων. Η μια διαλύθηκε στη διαδρομή και από τότε η κορφή αυτή ονομάζεται Μονόξυλο. Η άλλη έφτασε ως το χωριό Ροδόβολη, και επειδή ο δράκος δεν ήθελε κανέναν στη λίμνη του, έριξε άγριο χαλάζι στον Πασά, διώχνοντάς τον κακήν κακώς. Μόλις ο Πασάς εγκατέλειψε το βουνό η χαλαζοθύελλα σταμάτησε. Ο Δράκος είχε καταφέρει να κρατήσει τη λίμνη του. Πεζοπορική διαδρομή στο Πάπιγκο Η διαδρομή της Δρακόλιμνης ξεκινά από το χωριό Μικρό Πάπιγκο και διαρκεί περίπου 3 ώρες μέχρι το καταφύγιο της Αστράκας που βρίσκεται σε υψόμετρο 1.950μ. και είναι ο συνηθισμένος σταθμός ξεκούρασης των πεζοπόρων. Το μονοπάτι συνεχίζει από εκεί για περίπου 1 ½ ώρα, καταλήγοντας στην μυθική Δρακόλιμνη, σε υψόμετρο 2.050μ. Η θέα επιβεβαιώνει όλους τους μύθους έχοντας μια ομορφιά άγρια και μυστηριώδη με άδενδρες βουνοπλαγιές και την επιβλητική κορυφογραμμή της Γκαμήλας.

Η αλπική Δρακόλιμνη είναι δημιούργημα των τελευταίων παγετώνων, πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, όπως και οι υπόλοιπες Δρακόλιμνες της περιοχής και τροφοδοτείται με νερό από τα χιόνια που σκεπάζουν τις γύρω βουνοκορφές και καταλήγουν εδώ την άνοιξη όταν λιώνουν. Επιβεβαιώνοντας εν μέρει το μύθο της, η Δρακόλιμνη φιλοξενεί στις όχθες της τον αλπικό τρίτωνα, ένα σπάνιο αμφίβιο με γκρίζα ράχη και πορτοκαλί κοιλιά μήκους 10 εκατοστών, σαφώς μικρότερο από το Δράκο των παραμυθιών. Μπορεί ο Δράκος της λίμνης τελικά να μην είναι μεγαλύτερος από μια παλάμη, αλλά όπως κάθε Δράκος, φυλάει κι αυτός έναν ανεκτίμητο θησαυρό. Μια μοναδική αλπική λίμνη, σκαρφαλωμένη σε ένα από τα πιο δυσπρόσιτα βουνά της Ελλάδας, η διαδρομή της οποίας μετατρέπει κάθε βήμα σε μια ανεπανάληπτη εμπειρία ζωής.

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ: Ορεινό καταφύγιο Αστράκας (3.5 ώρες) Κόκκινο Λιθάρι Χαράδρα Βίκου Παλιός οικισμός Κλειδωνιάς Το Μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στο Μονοδένδρι

Δραστηριότητες και αγροτουρισμός Εκτός από τις ατέλειωτες ορειβατικές διαδρομές στο εθνικό μονοπάτι O3, στην Γκαμήλα, στη Δρακόλψνη, στο Βίκο, στο Κοζιακό, στην Κούστα, στην Τσούκα Ρόσα, στο Αβγό και στα σηματοδοτημένα μονοπάτια με τον κωδικό Ζ, που ενώνουν τους οικισμούς του Ζαγορίου, άλλες δραστηριότητες οι οποίες συνδέονται με τη φιλοσοφία του αγροτουρισμού είναι: Parapente στους Ασπραγγέλους, ιππασία στα Κάτω Πεδινά, canyoning στο φαράγγι του Βίκου, kayak και rafting στο Βοϊδομάτη, τον Αώο, τον Βάρδα και τον Ζαγορίτικο, εξερεύνηση στα μεγαλύτερα σπήλαια και βάραθρα της Ελλάδας, που φιλοξενούνται στα οροπέδια της Τύμφης και διαδρομές ποδηλάτου στους πολλούς δασικούς δρόμους. Στην περιοχή υπάρχουν δύο ορειβατικά καταφύγια, ένα στην Γκαμήλα και ένα στη Βωβούσα και καταλύματα σχεδόν σε όλα τα χωριά. Το θαύμα του Βίκου Το φαράγγι του Βίκου είναι ένα από τα πιο γνωστά αξιοθέατα στο Ζαγόρι, είναι ένα από τα μεγαλύτερα, βαθύτερα και εντυπωσιακότερα φαράγγια του κόσμου, με κάθετους γεωλογικούς σχηματισμούς, με μεγάλη ποικιλία και εναλλαγή διαφορετικών οικοσυστημάτων μια πανδαισία χλωρίδας και πανίδας, που αποτελούν ένα από τα λίγα εναπομείναντα καταφύγια άγριας ζωής στην Ευρώπη. Το φαράγγι του Βίκου βρίσκεται στα ΝΔ της Γκαμήλας, σε υψόμετρο μεταξύ 550 και 1778 μ. Έχει μήκος 24 χλμ. περίπου και μέσο βάθος 900 μ. περίπου. Η αρχή του βρίσκεται κοντά στο χωριό Τσεπέλοβο. Πολλοί θεωρούν την αρχή του κοντά στο χωριό Μονοδένδρι, πράγμα που είναι αναληθές, γιατί δεν συμπεριλαμβάνουν και το υπόλοιπο τμήμα του το ονομαστό Βικάκι. Το τέλος του φαραγγιού είναι πίσω από το χωριό Βιτσικό στη γέφυρα της Αρίστης Παπίγκου. Η κατεύθυνση του φαραγγιού είναι από ΝΑ προς ΒΔ. Στη μέση περίπου συναντιέται με άλλο μεγάλο φαράγγι το Μέγα Λάκκο, που θεωρείται και παρακλάδι του και το φαράγγι της Μεζαριάς, που καταλήγει στο χωριό Βραδέτο. Μέσα στο φαράγγι επίσης βρίσκονται και οι πηγές του Βοϊδομάτη κοντά στο χωριό Βίκος.

Το πέτρωμα του Βίκου είναι κυρίως ασβεστολιθικό ενώ κατά τόπους εμφανίζονται στρώσεις φλύσχη. Εντυπωσιακοί είναι οι τεταρτογενείς σχηματισμοί ποταμών, όπως στο Βοϊδομάτη και ασβεστόλιθων, που δημιουργήθηκαν από αποθέσεις παλιών παγετώνων. Χαρακτηριστικά σημεία όπου μπορεί κάποιος να έχει μια πανοραμική άποψη του φαραγγιού είναι το χωριό Βίκος, ο δρόμος προς το Μεγάλο Πάπιγκο, η Μονή Αγίας Παρασκευής στο Μονοδένδρι και η Μπελόη κοντά στο Βραδέτο. Ο καλύτερος τρόπος όμως για να απολαύσει κανείς το φαράγγι του Βίκου είναι να το διασχίσει μέσω ενός καλά σηματοδοτημένου μονοπατιού το οποίο ξεκινάει από το χωριό Μονοδένδρι και καταλήγει στο χωριό Βίκος, η διαδρομή διαρκεί περίπου 6 ώρες και είναι απίστευτης ομορφιάς. Ο Δρυμός των μεγάλων κορυφών Ο Εθνικός Δρυμός Βίκου Αώου στον οποίο ανήκει η περιοχή είναι γνωστός και σαν «Δρυμός των μεγάλων κορυφών». Η περιοχή αποτελεί καταφύγιο για πάνω από 1.700 είδη φυτών και βοτάνων. Ενδημικά σπάνια για την Ελλάδα είδη φυτών που φύονται στην περιοχή προσελκύουν το παγκόσμιο ενδιαφέρον των επιστημόνων. Στην πανίδα της περιοχής περιλαμβάνονται 24 είδη θηλαστικών πολλά από τα οποία είναι υπό εξαφάνιση: αρκούδα, λύκοι, ζαρκάδια, αγριόγιδα, λύγκες. Η χλωρίδα και η πανίδα της περιοχής είναι από τις πλουσιότερες και φιλοξενεί πολλά σπάνια είδη. Το Ζαγόρι είναι ένας τόπος με πλούσια φυσική και πολιτιστική κληρονομιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η λαϊκή ιατρική παράδοση της περιοχής με τους περίφημους Βικογιατρούς, η οποία στηρίχτηκε στον πλούτο της τοπικής χλωρίδας. Σήμερα, η ξεχασμένη αυτή παράδοση μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για την ανάπτυξη νέων επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν

θέσεις εργασίας και να συγκρατήσουν τους νέους ανθρώπους της περιοχής. Οι ορεινές περιοχές της Ηπείρου συνδέονται παραδοσιακά με την ύπαρξη και αυτοφυών αρωματικών φυτών, φαρμακευτικών φυτών και βοτάνων και την αξιοποίησή τους στη θεραπεία διαφόρων ασθενειών. Επομένως τα βότανα αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς της Ηπείρου. Ο συνολικός αριθμός των βοτάνων της περιοχής Ζαγορίου και γενικότερα της Ηπείρου με εξακριβωμένες ή πιθανές φαρμακευτικές ιδιότητες υπολογίζεται ότι ξεπερνά το 500 Ο Φορέας Διαχείρισης Εθνικών Δρυμών Βίκου Αώου και Πίνδου, ιδρύθηκε το 2002 με το Νόμο 3044 και αποτελεί τον αρμόδιο φορέα της Ελληνικής Πολιτείας, για την προστασία, διαχείριση και ανάδειξη της περιοχής του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου, σε συνεργασία με τις Δασικές Υπηρεσίες Ιωαννίνων, Γρεβενών, Κόνιτσας, καθώς και τις άλλες συναρμόδιες Υπηρεσίες. Κύριος σκοπός του Φορέα Διαχείρισης είναι η διατήρηση και διαχείριση των σπάνιων οικοτόπων και ειδών χλωρίδας και πανίδας, καθώς και η θεσμοθέτηση διαδικασιών και μέτρων για την εξασφάλιση της αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπου και φύσης στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης.

Κέντρο Πληροφόρησης Ασπραγγέλων Στο χωριό Ασπράγγελοι λειτουργεί το Κέντρο Πληροφόρησης Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου το οποίο και επισκεφθήκαμε με τα μέλη της ομάδας του Πολιτιστικού μας προγράμματος. Το χωριό Ασπράγγελοι - η παλιά του ονομασία είναι Ντοβρά- είναι χτισμένο σε υψόμετρο 990 μέτρων και σήμερα αποτελεί την έδρα του Δήμου Ζαγορίου. Το 16ο και 17ο αιώνα αυξήθηκε σημαντικά, όταν οι γειτονικοί οικισμοί διαλύθηκαν. Τον 19ο αιώνα η Ντοβρά ήταν ένα πολύ μεγάλο και πλούσιο κεφαλοχώρι, κατά πολλούς το πιο πλούσιο από τα Ζαγοροχώρια την εποχή αυτή. Η αντιστασιακή δράση των κατοίκων, οδήγησε τους Γερμανούς σε αντίποινα καίγοντας ολοκληρωτικά το χωριό στις 15 Ιουλίου του 1943 με απολογισμό 115 καμένα σπίτια και 2 νεκρούς. Μέχρι και σήμερα είναι ορατά τα σημάδια της καταστροφής. Περίπου ένα χιλιόμετρο πριν το χωριό στέκεται αγέρωχο το Μνημείο της Ζαγορίσιας Γυναίκας, ελάχιστος φόρος τιμής στις Ζαγορίσιες που βοήθησαν όσο κανείς άλλος τα στρατεύματά μας το δύσκολο χειμώνα του 40. Φορτωμένες με πυρομαχικά και ρούχα, μέσα από δύσβατα μονοπάτια και υπό δυσμενέστατες συνθήκες, τροφοδοτούσαν ασταμάτητα τους φαντάρους στην πρώτη γραμμή. Η επίσκεψή μας στο Κέντρο Πληροφόρησης μάς αποζημίωσε για την επιλογή μας. Η

ενημέρωση ήταν πληρέστατη και πολύ ενδιαφέρουσα με χρήση οπτικού υλικού και ξενάγηση σε διαδραστικό χάρτη όπου οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν για την εδαφική ιδιομορφία της περιοχής του Ζαγορίου, τις συνήθεις των κατοίκων μέσα στο χρόνο και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία των οικισμών που εναρμονίζονταν με το περιβάλλον και εξυπηρετούσαν τη δύσκολη καθημερινότητα των κατοίκων. Αρχιτεκτονική και αγροτουρισμός Από μόνη της η αρχιτεκτονική της περιοχής αποτελεί αξιοθέατο για τον επισκέπτη και αντικείμενο παρατήρησης και μελέτης που δικαιολογεί απόλυτα την επίσκεψη στην περιοχή. Σύγχρονοι όροι όπως "βιοκλιματικό σπίτι", "οικολογική συνείδηση" και "βιώσιμη ανάπτυξη" βρίσκουν την έννοιά τους μέσα από την αντίληψη κατασκευής σπιτιών, δρόμων, γεφυριών και τη δόμηση οικισμών όπως είχαν δημιουργηθεί στο Ζαγόρι εδώ και αιώνες. Οι πρώτοι οικισμοί του, ο αρχαιότερος πυρήνας του, εντοπίζεται στο Δυτικό τμήμα του σημερινού Ζαγορίου (Πάπιγκο και Πεδινά). Τα άλλα δύο τμήματα αναπτύχθηκαν αργότερα. Τα περισσότερα από τα σημερινά χωριά δημιουργήθηκαν την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ενώ κατά τον 15ο αι. δημιουργήθηκαν τα περισσότερα χωριά του Ανατολικού Ζαγορίου. Όλοι οι οικισμοί περνούν περίοδο ακμής και παρακμής, ενώ ο αριθμός των χωριών δεν παραμένει σταθερός. Το 1678 αναφέρεται ότι το Ζαγόρι είχε περίπου 60 χωριά, το 1788 είχε 48, στα μέσα του 19ου αι. 46, ενώ σήμερα έχει 44 χωριά. Αξίζει να σημειωθεί ότι το Ζαγόρι δεν κατοικήθηκε ποτέ από τους Τούρκους - παρέμεινε πάντα μια αυτοδιοικούμενη κοινότητα, ως "Το κοινό των Ζαγορισίων". Τα χωριά είτε καταστρέφονται, είτε εγκαταλείπονται σταδιακά από τους κατοίκους τους, με το μεγαλύτερο ρυθμό εγκατάλειψής τους να σημειώνεται μεταξύ 1940-1950. Η οικονομία της περιοχής στηρίχθηκε στην κτηνοτροφία, στα δάση, στη γεωργία και στη μετανάστευση. Οι εύφορες και καλλιεργήσιμες εκτάσεις είναι λίγες και βρίσκονται στα ανατολικά, όπως και τα πυκνά δάση, ενώ οι κεντρικές και δυτικές περιοχές είναι περισσότερο κατάλληλες για κτηνοτροφία. Οι κυριότερες καλλιέργειες είναι τα όσπρια, τα αμπέλια και τα τυροκομικά είδη. Γενικά, και λόγω των ταξιδιών των Ζαγορίσιων στο

εξωτερικό, η περιοχή γνώρισε ιδιαίτερη ακμή και πλούτο. Στο Ζαγόρι δεν αναπτύχθηκε καμία ιδιαίτερη τέχνη, όπως έγινε στην περιοχή της Κόνιτσας. Ωστόσο, εξαιτίας της ευμάρειας των κατοίκων αλλά και λόγω μακράς παράδοσης, αναπτύχθηκε στο Ζαγόρι αξιόλογη παιδεία και ιδιαίτερη τάση για σπουδές στα Πανεπιστήμια. Οι κοινωνίες του Ζαγορίου είναι κλειστές, αυτοκαταναλωτικές και αυτόνομες. Υπάρχουν διαφορετικές κοινωνικές ομάδες - οι Ζαγορίσιοι (γηγενείς), οι Μέτοικοι (κάτοικοι άλλων περιοχών που αφομοιώθηκαν μετά από χρόνια), οι Γύφτοι και οι Σαρακατσάνοι (νομάδες κτηνοτρόφοι). Οι πρώτοι εξελίσσονται κοινωνικά και οικονομικά, ενώ οι Μέτοικοι και οι Γύφτοι αποτελούν τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, χωρίς δικαίωμα ψήφου και δική τους γη. Οι Ζαγορίσιοι κατοικούν στο κέντρο των οικισμών σε αρχοντικά και καλά σπίτια, οι Μέτοικοι λίγο πιο έξω, ενώ οι Γύφτοι (σιδεράδες, οργανοπαίχτες, καλαθοπλέχτες) κατοικούν έξω από τα όρια του οικισμού. Οι Σαρακατσάνοι ζουν έξω από τα όρια των οικισμών, οργανωμένοι σε μια δική τους, αυτόνομη κοινωνική μορφή. Στα βορειοανατολικά χωριά του Ζαγορίου ζει ένας μεγάλος πληθυσμός βλάχων. Πολεοδομική οργάνωση των οικισμών. Κριτήρια για την επιλογή της θέσης του οικισμού αποτελούν: η τοπογραφία της περιοχής (θέση κατάλληλη για δόμηση) η απόσταση από τους χώρους δουλειάς, η σύνδεση με άλλους γειτονικούς οικισμούς η δυνατότητα οπτικής επικοινωνίας οι συνθήκες ασφάλειας (οικισμοί κρυμμένοι από τα μονοπάτια των ληστών και των Τούρκων) ο προσανατολισμός και η θέα (πλαγιές απάνεμες, προσήλιες, στραμμένες στη θέα) η ύπαρξη βοσκής και νερού κοντά στα χωριά.

Η δυνατότητα οπτικής επικοινωνίας ήταν εξαιρετικά σημαντική, γιατί στις ορεινές περιοχές το δύσκολο περιβάλλον εντείνει το συναίσθημα της απομόνωσης και κουράζει ψυχικά. Επομένως η οπτική επαφή με άλλους οικισμούς δρα καταλυτικά για το κοινωνικό σύνολο, παρέχοντάς του ασφάλεια και ηρεμία απαλύνοντας το αίσθημα της μοναξιάς και του φόβου. Η δόμηση των οικισμών είναι πυκνή με χαρακτήρα αμυντικό. Τα σπίτια έχουν αυλές οι οποίες περικλείονται με ψηλούς (2-2.5μ.) πέτρινους μαντρότοιχους. Οι τοίχοι αυτοί εκτός από προστατευτικό ρόλο αποτελούν και αυστηρό όριο ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Το κτίριο τοποθετείται μέσα στο οικόπεδο λαμβάνοντας υπόψη στοιχεία όπως ο προσανατολισμός και η θέα, ενώ ο ελεύθερος αδόμητος χώρος της αυλής είναι σχετικά μικρός. Οι οικισμοί είναι μονοκεντρικοί. Έχουν ένα μόνο κέντρο, το μεσοχώρι (πλατεία), γύρω από την οποία αναπτύσσονται τα σπίτια, στις διάφορες γειτονιές (μαχαλάδες). Στην κεντρική πλατεία συγκεντρώνονται όλες οι δημόσιες χρήσεις - η εκκλησία, το σχολείο, το καφενείο, η βρύση. Είναι ο χώρος των κοινωνικών συγκεντρώσεων και των εμπορικών συναλλαγών. Γύρω από το κέντρο κατοικούν οι πιο πλούσιοι Ζαγορίσιοι. Γύρω από το κέντρο του οικισμού (το μεσοχώρι) αναπτύσσεται ένα δίκτυο πεζόδρομων που διασχίζουν τις γειτονιές και οδηγούν στους χώρους δουλειάς, τα χωράφια, τα δάση, τα αμπέλια. Το δίκτυο των πεζόδρομων αναπτύσσεται ακολουθώντας τις υψομετρικές του εδάφους. Στα σημεία όπου οι δρόμοι συμβάλουν μεταξύ τους ή στις αυλόθυρες των σπιτιών, δημιουργούνται διαπλατύνσεις και διάφορες κατασκευές - πεζούλια, σκαλοπάτια, ρείθρα. Είναι χώροι στάσης, συνάντησης, συζήτησης, ξεκούρασης.

Αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά Το Ζαγορίσιο σπίτι χτίζεται έτσι ώστε να παρέχει προστασία από τις δυσμενείς συνθήκες του ορεινού χώρου, από τις επιδρομές και τις ληστείες. Είναι διώροφο ή τριώροφο, ανάλογα με την κλίση του εδάφους. Υλικό δομής είναι η πέτρα η οποία έχει μικρές διαφορές στις χρωματικές αποχρώσεις της, από περιοχή σε περιοχή. Η εξωτερική τοιχοποιία είναι πέτρινη και λιτή - χωρίς διακόσμηση. Η επικάλυψη γίνεται με στέγη από σχιστόπλακα. Οι όγκοι είναι απλοί, αυστηροί, απόλυτα γεωμετρικοί. Ανάμεσα στο ανατολικό και δυτικό Ζαγόρι, παρατηρούνται ορισμένες μορφολογικές διαφορές, οι οποίες οφείλονται στο φυσικό περιβάλλον (ανατολικά δασικές εκτάσεις - ξυλεία και μαύρη γρανιτοειδής πέτρα), στον κοινωνικό χαρακτήρα και στην παράδοση κάθε περιοχής. Ανατολικά το ύφος των κτισμάτων είναι λιγότερο βαρύ και χρησιμοποιείται περισσότερο ξύλο. Δυτικά κυριαρχούν οι γκριζογάλανες αποχρώσεις των βράχων και τα κτίσματα είναι πιο βαριά και αυστηρά, με ελάχιστες προεξοχές. Οι εξωτερικές τοιχοποιίες έχουν πάχος 60-70εκ. και χωρίζονται με οριζόντια διαζώματα - ξυλοδεσιές. Η χρήση του ξύλου είναι γενικά περιορισμένη. Η στέγη είναι τετράριχτη. Η χρήση του χρώματος είναι γενικά πολύ περιορισμένη - σχεδόν καθόλου στις όψεις και όταν γίνεται χρήση σοβά, βάφεται λευκός ή ώχρα ανοιχτή. Η κάτοψη των σπιτιών έχει σχήμα ορθογωνικό, τετράγωνο, παραλληλόγραμμο, Γ ή Π. Συχνά το

τελικό αποτέλεσμα προκύπτει μετά από επεκτάσεις και προσθήκες στην αρχική κάτοψη. Η τυπολογική εξέλιξη των σπιτιών σχετίζεται με τη χρονολογική εξέλιξη. Διακρίνονται 3 τύποι: Α - γιαγιά, Β - μάνα και Γ - θυγατέρα. Τύπος Α. Σπίτι μικρό, τετράγωνο ή ορθογώνιο, ισόγειο υπερυψωμένο. Έχει ένα ή δύο δωμάτια ανώγεια και κατώγεια (κελάρια). Η σκάλα είναι πάντα εξωτερική. Δεν υπάρχει τζάκι. Για θέρμανση άναβαν φωτιά στη μέση ενός τοίχου. Σε κάποια σημεία στον τοίχο υπήρχαν εσοχές που χρησίμευαν σαν ντουλάπια. Δεν υπήρχαν κρεβάτια - κοιμόταν σε στρώματα που έστρωναν στο πάτωμα. Μεταγενέστερα προσθέτονταν ένα ή δύο δωμάτια. Τα σπίτια αυτού του τύπου διαμορφώθηκαν το 1650 περίπου, ενώ σήμερα είναι ακατοίκητα και ερειπωμένα. Τύπος Β. Σπίτι που αποτελείται από 4 χώρους, με τετράγωνο σχήμα κάτοψης. Οι χώροι είναι πιο ψηλοί και πιο ευρύχωροι. Κάθε χώρος αποκτά συγκεκριμένο χαρακτήρα - μεγειρειό με φούρνο, χώρος χειμερινής διαμονής, δωμάτιο διαμονής και ύπνου (μαντζάτο) και ο χώρος για τους επισκέπτες (οντάς). Η σκάλα εντάσσεται σε ημιυπαίθριο χώρο του ισογείου, το χαγιάτι Αυτά τα σπίτια χτίζονται από τεχνίτες. Τα σπίτια αυτά διαμορφώθηκαν γύρω στο 1700-1750 και σήμερα δε σώζονται πολλά, ενώ στην πλειοψηφία τους έχουν υποστεί μεταγενέστερες προσθήκες. Τύπος Γ. Σπίτια πλουσιότερα από τα προηγούμενα. Προστίθεται προεξοχή στον όροφο, το σαχνισί (σιανισίνι). Απέναντι από το τζάκι τοποθετείται η μεσάντρα (ντουλάπια που καλύπτουν όλο τον τοίχο). Στο μαντζάτο υπερυψώνεται το δάπεδο και δημιουργείται χώρος ύπνου (τα μπάσια). Τα σπίτια αυτά χρονολογούνται στα τέλη 18ου αι. με μέσα 19ου αι. Είναι η εποχή που οι Ζαγορίσιοι ταξιδεύουν και τα χωριά ευημερούν. Τα σπίτια δηλώνουν τον πλούτο του ιδιοκτήτη τους.

Το Ζαγορίσιο σπίτι αποτελεί συγκρότημα με: το κυρίως σπίτι, τα βοηθητικά κτίσματα και την αυλή. Η αυλή περιβάλλεται με ψηλό μαντρότοιχο, είναι πλακοστρωμένη και έχει μικρά πέτρινα πεζούλια λόγω των κλίσεων. Τα βοηθητικά κτίσματα είναι πολύ απλές κατασκευές - το μαγειρειό, η τουαλέτα και η στέρνα (αποθήκευση νερού). Το μαγειρειό έχει φούρνο, τζάκι για τη γάστρα και νεροχύτη. Γεφύρια και πέτρινα μονοπάτια.οι κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής για τις καθημερινές τους ανάγκες χρησιμοποιούσαν ανέκαθεν ένα πολυσύνθετο και λειτουργικό δίκτυο μονοπατιών. Παράλληλα, η ιδιαίτερη

μορφολογία του εδάφους, το κλίμα με τις συχνές βροχοπτώσεις και χιονοπτώσεις, καθώς και τα πολλά ορμητικά ρέματα και ποτάμια, ανάγκασαν τους κατοίκους στην κατασκευή πέτρινων μονοπατιών (σκάλες) και γεφυριών που ένωναν τα μονοπάτια και εξυπηρετούσαν την επικοινωνία των οικισμών. Η κατασκευή των γεφυριών απαιτούσε μεγάλη δεξιοτεχνία, γι αυτό και το χτίσιμό τους ήταν έργο εξειδικευμένων μαστόρων, οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονταν από τα χωριά της Κόνιτσας και του Βόϊου. Όλα τους είναι κατασκευασμένα κατά τη διάρκεια του 18ου και 19ου αιώνα με τη χρηματοδότηση πλούσιων κατοίκων ή τούρκων διοικητών, που έδιναν και το όνομά τους στο γεφύρι. Σήμερα σώζονται περίπου 80 πέτρινα γεφύρια σ όλη την περιοχή του Πάρκου, τα οποία ανάλογα με το πλάτος του ποταμού είναι στη μεγάλη τους πλειοψηφία μονότοξα, δίτοξα ή τρίτοξα. Έργα τέχνης τα περισσότερα από αυτά τα γεφύρια, σε συνδυασμό με τα χάνια, τους νερόμυλους και τα εικονοστάσια που συναντώνται αρκετά συχνά αποτελούν μοναδικά κίνητρα περιδιάβασης στην περιοχή για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της. 1. Γεφύρι Αγίου Μηνά (Δίλοφο)

2. Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορη στην αρχή της χαράδρας του Βίκου (Κουκούλι, 1750) 3. Γεφύρι Μίσσιου στο Βίκο (Κουκούλι Βίτσα, 1748) 4. Τρίτοξο γεφύρι του Πλακίδα ή Καλογερικό στο Μπαγιώτικο ρέμα (Κήποι Κουκούλι, 1814) 5. Γεφύρι του Κοντοδήμου ή Λαζαρίδη στην έξοδο του φαραγγιού Βικάκι (Κήποι, 1753) 6. Δίτοξο γεφύρι του Μύλου στο Μπαγιώτικο ρέμα (Κήποι, 1748) 7. Γεφύρι Πετσιώνη στο Μπαγιώτικο ρέμα (Κήποι, 1830) 8. Γεφύρι στη θέση «Αγιος» στο Μπαγιώτικο ρέμα (Κήποι) 9. Τρίτοξο γεφύρι του Θ. Πετσιώνη σε παραπόταμο του ποταμού Ζαγορίτικου (Φραγγάδες, 1818) 10. Τρίτοξο Γεφύρι Καλουτάς στον ποταμό Ζαγορίτικο (Καλουτάς) 11. Γεφύρια Νεγάδων σε παραπόταμο του ποταμού Μπαγιώτικου 12. Γεφύρια Σκάλας Βραδέτου στο φαράγγι της Μεζαριάς Σκάλα Βραδέτου 13. Γεφύρια Τσεπέλοβου (του Χάτσιου, της Ανθιας ή Παλαιογέφυρο, 1804) 14. Γεφύρι του κυρ-αλέξη στο Σκαμνελιώτικο ρέμα (Σκαμνέλι, 1812) 15. Γεφύρι Κουίτσας σε παραπόταμο του ποταμού Αώου(Βρυσοχώρι) 16. Γεφύρι του Στάθη σε παραπόταμο του ποταμού Ζαγορίτικου (Δίκορφο) 17. Γεφύρι Ανθρακίτη στου ποταμό Ζαγορίτικο (θέση Δαρδακάλη Κακαβάκια Κουτσολιάκου)

18. Γεφύρι Καβαλλαρίου στον ποταμό Ζαγορίτικο 19. Γεφύρι Καμπέρ Αγά στον ποταμό Ζαγορίτικο (Μηλιωτάδες) 20. Γεφύρι Τσίπιανης στον ποταμό Βάρδα (Γρεβενίτι Τρίστενο, 1875) 21. Γεφύρι Κούρτιας στον ποταμό Βάρδα (Δόλιανη, 1828) 22. Γεφύρι στο Δρογάρι, παραπόταμο του ποταμού Βάρδα (Καστανώνας) 23. Γέφυρα Βοβούσας στον ποταμό Αώο (1748) 24. Γεφύρι Βοβούσας σε παραπόταμο του ποταμού Αώου 25. Γεφύρι Πάπιγκου σε παραπόταμο του ποταμού Βοϊδομάτη (1854) Μοναστήρια και εκκλησίες Τα μοναστήρια και οι εκκλησίες στο Ζαγόρι ακολουθούν την δική τους αρχιτεκτονική και είναι κτισμένα με υλικά του τόπου, δηλαδή πέτρα και ξύλο. Τα κτίσματα αυτά μας πηγαίνουν πολύ πίσω στο παρελθόν, αφού χρονολογικά είναι παλαιότερα από τα κοινά σπίτια ή αρχοντικά που συναντάμε στα χωριά. Χαρακτηριστικό κοινό γνώρισμα των ναών είναι το μεγάλο εξωτερικό υπόστεγο με καμάρες, που αποτελούσε ένα είδος προθαλάμου που προστάτευε τους πιστούς από τα καιρικά φαινόμενα του χειμώνα. Σε πολλές εκκλησίες μοναστηριών η πόρτα είναι πολύ χαμηλή, κατασκευή που συναντάμε συχνά στην περιοχή, προκειμένου να αποτρέπονται οι βέβηλοι κατακτητές από το να μπαίνουν στον ιερό χώρο καβάλα στο άλογο τους, όπως το συνήθιζαν. Το μοναστήρι τ' Άι Λια στη Βίτσα

Όλες οι εκκλησίες είναι διακοσμημένες με υπέροχες αγιογραφίες, εικόνες και ξυλόγλυπτα, στα οποία ειδικεύονταν κυρίως ζωγράφοι και τεχνίτες από το Καπέσοβο. Οι Καπεσοβίτες ζωγράφοι-αγιογράφοι του 18ου και 19ου αιώνα, γυρνούσαν τα Ζαγοροχώρια και αγιογραφούσαν εκκλησίες και μοναστήρια ή ζωγράφιζαν εσωτερικούς τοίχους σε αρχοντικά. Συνολικά 26 ναοί και πολλά αρχοντικά στολίστηκαν από αυτούς. Το Καπέσοβο αποτελούσε μια «Σχολή Καλών Τεχνών» της εποχής. Φορητή εικόνα του 15ου αιώνα, έργο Καπεσοβιτών αγιογράφων, Βυζαντινό Μουσείο Αθήνας

Iωάννινα και φημισμένα αρχοντόσπιτα Tο σπίτι του Νικολού Αργύρη στην περίφημη χαλκογραφία του Άγγλου αρχιτέκτονα Κόκερελλ (Charles Robert Cockerell, 1788-1863) που επισκέφτηκε τα Γιάννενα το 1813 και έμεινε στο φημισμένο αρχοντόσπιτο. Ο καλλιτέχνης αποδίδει έξοχα την ανατολίτικη ατμόσφαιρα και χλιδή που το χαρακτήριζε. Τα καλύτερα δωμάτια του σπιτιού ήταν οι ξενώνες, μεγάλοι και ψηλοί με χρωματικές ραβδώσεις στους τοίχους και κομψά στολίδια. Το αρχοντικό του Αργύρη καταστράφηκε κατά την πυρκαγιά του 1820. Στη θέση του

κτίστηκε ταπεινό κτίριο που σώζεται και σήμερα στην οδό Λόρδου Βύρωνος. Μαρμάρινη πλάκα υπενθυμίζει τη φιλοξενία του μεγάλου βάρδου στο προγενέστερο αρχοντικό. Το σπίτι του Πασά Καλού είναι ένα από τα πιο αξιόλογα δείγματα της παραδοσιακής γιαννιώτικης αρχιτεκτονικής και, ίσως, το μοναδικό καστρόσπιτο στην Ελλάδα. Και όμως σήμερα, βρίσκεται σε απελπιστική κατάσταση. Η εγκατάλειψή του είναι εμφανής, όπως μαρτυρεί και η φωτογραφία. Το υπερήφανο αρχοντικό με στωικότητα ανέχεται την ερήμωση, αφηγούμενο της δόξας του τη συναρπαστική του ιστορία.

Το σπίτι του Πασά Καλού σε φωτογραφία του 1930, από το αρχείο του αείμνηστου φωτογράφου Απόστολου Βερτόδουλου. Τότε που το όμορφο αρχοντικό έσφυζε από ζωή, αν και ο χρόνος ήδη είχε αρχίσει να αφήνει τα σημάδια του. Το σαχνισί, ο εξώστης προς τη λίμνη και τα καφασωτά παράθυρα δίνουν ξεχωριστό χαρακτήρα στο αρχοντόσπιτο. Στην άλλη του πλευρά, που βρίσκεται μέσα στον οικισμό του Κάστρου, υπάρχει μεγάλος και κατάφυτος κήπος. Στην εποχή του Αλή η στάθμη της λίμνης έφτανε μέχρι το κατώφλι της τοξωτής πόρτας, από την οποία εισήλθε κρυφά ο Τεπελενλής, ως αυτόκλητος γαμπρός, για να κλέψει την όμορφη εγγονή του Πασά Καλού. Οι όψεις του αρχοντικού Πυρσινέλλα χαρακτηρίζονται από το εξέχον γείσωμα της στέγης με τις έντονες σκιές του, το οποίο σε συνδυασμό με τις προεξοχές του ορόφου θυμίζει τις όψεις των οικιών των Φαναριωτών της Κωνσταντινού-πολης που κτίστηκαν κατά τη βυζαντινή παράδοση.οι κτιστοί αυτοί εξώστες από πολλούς εκλαμβάνονται ως τούρκικοι. Όμως, το γεγονός ότι ο τύρρανος της αρχαίας Αθήνας Ίππαρχος, λόγω της υπερβολικής χρήσης αυτών από τους αρχαίους Έλληνες, αναγκάστηκε να επιβάλει, το 520 π.χ., βαριά φορολογία, πείθει για την ελληνικότητά τους. Μέτσοβο και παραδοσιακή αρχιτεκτονική Το Μέτσοβο είναι μια ορεινή κωμόπολη του νομού Ιωαννίνων σε υψόμετρο 1.160μ. Παραδοσιακός οικισμός, βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του νομού, κοντά στα όρια με το νομό Τρικάλων, στις βόρειες πλαγιές, ανάμεσα στα βουνά της μεγαλύτερης οροσειράς της Ελλάδος, της Πίνδου.

Οι κάτοικοί του, που σύμφωνα με την απογραφή του 2001 ανέρχονται σε 3.195 κατοικους, είναι κυρίως βλάχικης καταγωγής, ασχολούνται λιγότερο με τη γεωργία και περισσότερο με την κτηνοτροφία. Στο Μέτσοβο έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα μνημεία το μοναστήρι της Θεοτόκου, κοντά στο Μετσοβίτικο ποταμό, το Μοναστήρι του Αγίου Νικολάου νότια της κωμόπολης και το μοναστήρι της Ζωοδόχου πηγής στη θέση Κιάτρα Ρόσσια (που σημαίνει στα βλάχικα κόκκινος βράχος/λιθάρι). Στην κωμόπολη λειτουργεί εξάλλου, αξιόλογο Λαογραφικό Μουσείο και το χειμώνα οργανωμένο χιονοδρομικό κέντρο το οποίο σε συνδυασμό με την γραφικότητα του τοπίου αποτελεί πόλο έλξης πολλών επισκεπτών. Από το 1988 λειτουργεί η Πινακοθήκη Ε. Αβέρωφ όπου εκτίθενται 250 περ. πίνακες αξιολόγων ζωγράφων του 19ου και 20ου αιώνα. Σύμφωνα με μία άποψη η λέξη Μέτσοβο προέρχεται από τα σλαβικά «μέτσκα» (αρκούδα) και «όβο» (χωριό). Λαογραφικό Μουσείο Μετσόβου Υπάρχουν δύο τύποι σπιτιών - το τρίχωρο πλατυμέτωπο λαϊκό και το τετράχωρο - αρχοντικό. Υπάρχει και η μονόχωρη καλύβα που χρησιμοποιείται ως χώρος διαμονής στους χώρους σταβλισμού των κοπαδιών.

Το τρίχωρο σπίτι είναι διώροφο με χώρους διαμονής στον όροφο (σαράι, οντάς, χωτζιαρές) και βοηθητικούς στο υπόγειο (στάβλος, κελάρι). Το σαράι είναι ο χώρος υποδοχής και επικοινωνίας υπογείου - ισογείου. Προεξέχει προς το νότο σχηματίζοντας το κεπέγκι. Ο οντάς είναι το χειμωνιάτικο καθιστικό, χώρος ύπνου και μαγειρέματος. Στη νότια πλευρά του βρίσκεται το τζάκι. Δεξιά και αριστερά του τζακιού υπάρχουν ξύλινα μπάσια. Το μπάσι αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του Μετσοβίτικου σπιτιού. Χρησιμοποιείται ως καθιστικό αλλά και χώρος φαγητού την ημέρα, ενώ το βράδυ μετατρέπεται σε κρεβάτι. Στρώνεται με υφαντά, κεντημένα στρωσίδια ή βαριά ζεστά ρούχα, το χειμώνα. Ο χωτζιαρές είναι ο καλοκαιρινός χώρος διαμονής και χώρος υποδοχής. Είναι ο χώρος με τα περισσότερα παράθυρα. Η οροφή του είναι το πιο προσεγμένο ταβάνι του σπιτιού. Εξωτερικά υπάρχει μικρή αυλή, η οποία περιβάλεται από ψηλό τοίχο. Το τετράχωρο σπίτι είναι επίσης διώροφο με τους χώρους διαμονής στον όροφο και τους βοηθητικούς στο υπόγειο - ισόγειο. Διαφέρει από το τρίχωρο ως προς το γωνιαίο ή κρυφό. Χώρος διαμονής, ο οποίος βρίσκεται στην αντιδιαμετρική γωνιά από την είσοδο και αποτελεί τον καθαρά, χώρο διαμονής. Η προσπέλαση στο χώρο γίνεται μέσα από τον οντά και ανάμεσα από μεσάντρες (έτσι δημιουργείται η εντύπωση του κρυφού χώρου). Το τετράχωρο σπίτι έχει επίσης αυλή, αλλά μεγαλύτερη.

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Μετσόβου ακολουθεί τα βασικά χαρακτηριστικά της τοπικής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου. Υλικά δομής είναι η πέτρα (σχιστόλιθος) και το ξύλο (οξιά, ρόμπολο, καρυδιές - η περιοχή έχει άφθονα δάση). Το ρόμπολο ειδικά παρουσιάζει μεγάλη αντοχή στην υγρασία και τους μικροοργανισμούς. Η καρυδιά χρησιμοποιείται για την κατασκευή ξυλόγλυπτων. Το πάχος της εξωτερικής τοιχοποιίας είναι 70-90 εκ. και μένουν πάντα ανεπίχριστες (τα επιχρίσματα δεν αντέχουν στην παγωνιά και τις πολλές βροχές). Υπάρχουν ξυλοδεσιές σε διάφορες στάθμες, ανά 0.80-1.00μ. περίπου, που επιτρέπουν ύψος κτιρίων 9-10μ. περίπου. Όλες οι τοιχοποιίες του σπιτιού γίνονται από λιθοδομή (και οι εσωτερικές), με εξαίρεση αυτές που έχουν πολλά ανοίγματα και κάποιες του τελευταίου ορόφου - εκεί χρησιμοποιείται ο τσατμάς (ξύλινη κατασκευή) και το μπαγδατί (εσωτερική τοιχοποιία). Ως συνδετικό υλικό χρησιμοποιείται λάσπη από τα αργιλώδη εδάφη του τόπου. Τα ανοίγματα του κτιρίου κλείνονται με τζαμιλίκια. Τα δάπεδα στους ορόφους είναι ξύλινα ενώ στα υπόγεια είναι χωμάτινα ή πλακόστρωτα. Τα τζάκια έχουν στο εσωτερικό τους μικρό φεγγίτη, για να βλέπουν καλύτερα στο μαγείρεμα, ή να βλέπουν πότε θα φέξει. Βασικά όμως χρησιμοποιείται για να διατηρείται

η εστία πάντα φωτεινή. Η στέγαση γίνεται με τετράρριχτη στέγη, με ξύλινα ζευκτά (συνήθως από ακατέργαστη οξιά) και επικάλυψη με σχιστόπλακες. Η στέγη προεξέχει περιμετρικά του κτιρίου περίπου 0.50-0.70μ. Πέτρινες κρήνες και νερόμυλοι Ένα από τα πλέον χαρακτηριστικά δείγματα αρχιτεκτονικής στην ευρύτερη περιοχή του Μετσόβου είναι οι παραδοσιακές βρύσες (κρήνες). Βρύση "Φοντάνα ντι κάμπουρι ντι ντισούπρα" ή βρύση του Δημαρχείου Στο Μέτσοβο, δίπλα στις όχθες του ποταμού Άραχθου και κοντά στο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου βρίσκεται ο νερόμυλος Γκίνα, που χρησιμοποιούσαν παλιά οι κάτοικοι για να ποτίσουν τα χωράφια τους και να πιουν νερό. Διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση μετά και από την ανακαίνιση που έγινε από το Δήμο Μετσόβου το 1997. Το νερόμυλο συνδέει με την πόλη του Μετσόβου ένα γραφικό πλακόστρωτο μονοπάτι.

Νερόμυλος Γκίκα Υπαίθριο Μουσείο Yδροκίνησης Τοπική ιστορία "Κινούμαι από το γενικό χώρο, προς το κτίριο εξωτερικά. Έχει μορφή Ηπειρωτικής αστικής φρουριακής αρχιτεκτονικής του 18ου αιώνα. Διαβάζεται στο σύνολο των όγκων και στα στοιχεία που φέρει, με τον ανάλογο διάλογο κλειστής (τοίχοι, στέγες) και ανοιχτής (παράθυρα, πόρτες) φόρμας. Προσπαθώ, εξωτερικά, να εναρμονίσω τους όγκους του συνόλου των κτιρίων, κατά μέρος και στο σύνολο των στοιχείων. Προσπαθώ να φέρω τις φόρμες σε Βρισκόμαστε στο μέσο του κτιρίου. Διαβάζεται ως κτίριο αστικής φρουριακής αρχιτεκτονικής της Ηπείρου του 18ου αιώνα, με πολεμίστρες, καταχύτρες, σαχνισιά, ψηλούς τοίχους πέτρινους (με μικρά ανοίγματα), καμινάδες, κ.λπ. Είναι δικό μου σχέδιο. Το δούλεψα από πηγές που πήρα από τα παραδοσιακά μας αρχοντικά, στα Γιάννενα και στην Ήπειρο γενικότερα.

Προσπαθώ από την αρχή να έχω μεγάλη ενότητα στην ποικιλία και να κρατήσω την αφανή αρμονία, το ρυθμό και το μέτρο, κατά το δυνατόν. ισορροπία αισθητική, με αφανή αρμονία (χαράξεις στα αρχιτεκτονικά, μορφολογικά, ρυθμολογικά στοιχεία), μ' ένα μέτρο και ρυθμό. " Τα λόγια αυτά ανήκουν στον καλλιτέχνη και δημιουργό του ομώνυμου μουσείου, Παύλο Βρέλλη, γέννημα της ηπειρώτικης γης που άφησε πίσω ένα τόσο σημαντικό αποτύπωμα ιστορικής μνήμης και πολιτισμού. Και συνεχίζει: "Προσπαθώ επίσης να σεβαστώ: πρώτο, την παράδοση, από την οποία πήρα όλα τα στοιχεία για να σχεδιάσω και να φτιάσω αυτό που βλέπετε, δεύτερο, τον περιβάλλοντα χώρο (φύση) και τρίτο, τον επισκέπτη, που ανάλογα με τις γνώσεις και την αγάπη του θα αποκαλύπτει ένα-ένα τα στοιχεία στην εξέλιξή τους, στη μερική και γενική θέα του όλου έργου." Η επίσκεψη στο Μουσείο ελληνικής ιστορίας Παύλου Βρέλλη επιβεβαιώνει αφενός το σεβασμό και την αγάπη του για το περιβάλλον και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του τόπου του και αφετέρου την βαθύτερη ανάγκη του να κρατήσει ζωντανές σημαντικές στιγμές της τοπικής και γενικότερα της ελληνικής ιστορίας, να ευαισθητοποιήσει και να προβληματίσει τον επισκέπτη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μακρής Ευριπίδης ( 1990) Λαογραφικό Μουσείο "Αγάπιου Τόλη", Ιωάννινα Χαρίσης Β. (1991) Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος 6ος. Μέτσοβο, σελ. 179, σελ. 229-268 Εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα Eνημερωτικό υλικό από το Κέντρο Πληροφόρησης Αρχαγγέλων http://www.vrellis.gr http://www.pass2greece.gr http://www.zagori.gov.gr http://www.ntua.gr http:// www.pindosnationalpark.gr http://www.hellenicmountains.gr