Ονοματεπώνυμο: Βαγιωνάκη Γ. Μαρία

Ονοματεπώνυμο: Βαγιωνάκη Γ. Μαρία Θέμα: Τα φεμινιστικά και τα γυναικεία έντυπα στην Ελλάδα (1975-2000). Θεματολογία, ιδεολογικοί προβληματισμοί και εκπαιδευτικές αντανακλάσεις. Επόπτρια: κ. Ζιώγου-Καραστεργίου Σ.,αν Καθηγήτρια Τμήματος Φιλοσοφίας- Παιδαγωγικής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2006

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΝΤΥΠΑ ΚΑΙ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ-ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΚΙΝΗΜΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ 1. Η ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΤΩΝ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΕΝΤΥΠΩΝ 2. ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ 2.1 Αυτόνομες κινήσεις/ομάδες/σπίτια γυναικών 2.2 Οργανώσεις προσκείμενες σε κομματικές περιχαρακώσεις 2.3 Φεμινισμοί-διεκδικήσεις αλλαγές 2.4 Μπροσούρες-ανακοινώσεις εκδόσεις 3. ΤΑ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ ΕΝΤΥΠΑ 3.1 Το δελτίο της Κίνησης ημοκρατικών Γυναικών 3.2 Για την απελευθέρωση των γυναικών 3.3 Ο αγώνας της γυναίκας 3.4 Σκούπα για το γυναικείο κίνημα 3.5 Σφίγγα 3.6 Πόλη των γυναικών 3.7 Μέδουσα 3.8 Γαία 3.9 Η Υπατία 3.10 ίνη 3.11 Κατίνα 4. ΕΝΤΥΠΑ ΑΛΛΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΩΝ 4.1 Σύγχρονη γυναίκα 4.2 Ισότητα και Φύλο 4.3 Ανοιχτό παράθυρο(εγε) 4.4 ελτίο Ομοσπονδίας Γυναικών Ελλάδας(ΟΓΕ) 4.5 Φεμινιστικά τετράδια 4.6 Γυναίκες 2000 4.7 ελτίο Λυκείου Ελληνίδων

4.8 HELLENIA, The voice of Greek women ΜΕΡΟΣ ΕΥΤΕΡΟ: ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ ΤΥΠΟ 5. ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΑ ΠΕΡΙΟ ΙΚΑ 5.1 Αφιερώματα 5.2 Από την Ιστορία των Γυναικών στο πρόβλημα της Ισότητας των φύλων 5.3 Εκπαιδευτικές αλλαγές της περιόδου 1974-2000 5.4 Ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση: Επισημάνσεις-Αιτήματα- ιεκδικήσεις 5.5 Από τις Γυναικείες Σπουδές στις Σπουδές Φύλου και Ισότητας ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Αρθρογραφία φεμινιστικών-γυναικείων εντύπων για θέματα φύλου και ισότητας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ Αρθρογραφία εκπαιδευτικών περιοδικών για θέματα φύλου και ισότητας ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ- ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΝΤΥΠΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV Η 8 του Μάρτη μέσα από τον τύπο της εποχής (1975-2000) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ονοματεπώνυμο: Βαγιωνάκη Γ. Μαρία Θέμα: Τα φεμινιστικά και τα γυναικεία έντυπα στην Ελλάδα (1975-2000). Θεματολογία, ιδεολογικοί προβληματισμοί και εκπαιδευτικές αντανακλάσεις Επόπτρια: κ. Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., Αν. Καθηγήτρια Τμήματος Φιλοσοφίας- Παιδαγωγικής Α.Π.Θ. Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2006

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αντικείμενο της παρούσας εργασίας αποτελεί, η έρευνα των φεμινιστικών ε- ντύπων που εκδόθηκαν στη χώρα μας από τη Μεταπολίτευση, τον Ιούλιο του 1974 έως το τέλος του 20ού αιώνα, τα οποία αποτέλεσαν με τη μορφή των περιοδικών εκδόσεων το κυριότερο μέσο διάδοσης των φεμινιστικών ιδεών στο μαζικό χώρο. Παράλληλα, το ενδιαφέρον εστιάζεται στο κατά πόσον η προβληματική που αναπτύσσεται μέσα από το φεμινιστικό / γυναικείο τύπο της εποχής που εξετάζουμε, αντανακλάται στο χώρο της εκπαίδευσης και πώς εκφράζεται αυτή η προβληματική μέσα από τα εκπαιδευτικά έντυπα. Η περίοδος 1974-2000 χαρακτηρίζεται από τις μεγάλες αλλαγές που σημειώθηκαν στην ελληνική κοινωνία σε πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Η έ- ντονη πολιτικοποίηση και κομματικοποίηση που παρατηρήθηκε ιδιαίτερα στην πρώτη δεκαετία, παρά τις υπερβολές, υπήρξε το έναυσμα για την έκφραση ιδεών, θέσεων, αντιλήψεων, τολμηρών και καινοφανών για την ελληνική κοινωνία. Ο φεμινιστικός τύπος δίνει πολύ έντονα το παρών. Συνεχίζοντας, αλλά πραγματοποιώντας και τις δικές του τομές με μια ιστορία φεμινιστικών αγώνων και διεκδικήσεων σε βάθος ενός και πλέον αιώνα. 1 Οι φεμινίστριες εκφράζονται με πλήθος από μπροσούρες, δίπτυχα, πολύπτυχα, προκηρύξεις, εφημερίδες, περιοδικά, ανεξάρτητες εκδόσεις και άλλα έντυπα που κάνουν την εμφάνισή τους κυρίως μέσα από τις αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες ή και τις ποικιλώνυμες κινήσεις γυναικών. Οι συλλογικότητες αποτελούν την κυριότερη έκφραση διεκδικήσεων αλλά και προβολής πολλών πλευρών της γυναικείας ταυτότητας. Οι κομματικοί μηχανισμοί ασχολούνται επίσης με το γυναικείο ζήτημα, ενώ ο όρος «φεμινισμός», χρησιμοποιείται ιστορικά, αλλά μάλλον αμήχανα στη τότε σύγχρονη κομματική ορολογία. Η «δουλειά στις γυναίκες» αναδεικνύεται από πολύ νωρίς σε μέρος της κομματικής δραστηριότητας, τόσο απ τα δύο μεγάλα κόμματα Νέα Δημοκρατία (ΝΔ) και Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ) αλλά και από τα κόμματα της κοινοβουλευτικής Αριστεράς Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ), Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Εσωτερικού (ΚΚΕ εσ.) και Συνασπισμό (ΣΥΝ), με πολλές διαφοροποιήσεις τακτικής. Από τις απλές μπροσούρες (ολιγοσέλιδες εκδόσεις) και τα δίπτυχα των πρώ- 1

των κινήσεων γυναικών, στα οποία θίγονται κυρίως θέματα που αφορούν τη θέση της γυναίκας στην ελληνική κοινωνία, καταγγέλλονται οι πρακτικές ανισότητας και διάκρισης. Προβάλλονται αιτήματα ισότιμης συμμετοχής ανδρών και γυναικών στην κοινωνική ζωή. Εκφράζονται προβληματισμοί, γίνεται ζύμωση ιδεών, επανεξετάζονται και αναθεωρούνται ζητήματα που οδηγούν στη συνειδητοποίηση του γυναικείου προβλήματος. Διερευνώνται ακόμη χώροι της φεμινιστικής θεωρίας αλλά και η κριτική λειτουργία του γυναικείου λόγου. Η παρούσα εργασία εστιάζεται στα εξής στοιχεία: α) στη θεματολογία, όσον αφορά τους θεωρητικούς προβληματισμούς, αλλά και τα αιτήματα ή τις διεκδικήσεις που προβάλλονται β) στις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται ως προς τις ιδεολογικές περιχαράξεις αλλά και τις πρακτικές δράσεων γ) στην προβληματική που αναπτύσσεται μέσα από το γυναικείο / φεμινιστικό κίνημα, όπως φτάνει ως εμάς μέσα από τα έντυπά του, και στο κατά πόσο αντανακλάται στον ευρύτερο χώρο της εκπαίδευσης, επίσης μέσα από τα έντυπά του. Ακόμη, εξετάζονται διαφορές και ομοιότητες στα έντυπα του αυτόνομου γυναικείου και του κομματικά οργανωμένου χώρου και διερευνώνται τα αίτια που οδήγησαν στην ύφεση της εκδοτικής δραστηριότητας των γυναικών μετά τη δεκαετία του 90. Το προσωπικό ενδιαφέρον για την εργασία αυτή προέκυψε από τη βιωματική μου εμπειρία σε επιτροπές και ομάδες γυναικών από την περίοδο αυτή. Ιδιαίτερα με προβλημάτισε η θεματική του συνεδρίου. «Οι γυναικείες σπουδές στην Ελλάδα και η Ευρωπαϊκή εμπειρία», τον Νοέμβριο του 1993 στο ΑΠΘ που έτυχε να το παρακολουθήσω, όπως και τα μαθήματα τοπικής εκπαιδευτικής ιστορίας στα πλαίσια ενός επιμορφωτικού προγράμματος Φιλολόγων στο ΑΠΘ το 1999-2000, με έμφαση στο ότι η «Ιστορία της Εκπαίδευσης» είναι η «Ιστορία της Εκπαίδευσης των αγοριών». Και φυσικά η όλη Ιστορία των Γυναικών και του Φύλου στο Διατμηματικό, Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα. 1 Στην ελληνική επικράτεια τουλάχιστον, αρχή του φεμινιστικού κινήματος, ή έστω της «Εξέγερσις των Κυριών» έχουμε από το 1833 (Βαρίκα, 1987). 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα γυναικεία φεμινιστικά έντυπα της περιόδου που ερευνά η παρούσα εργασία, αποτελούν για τις γυναίκες της εποχής, το προσφορότερο μέσο για την προσέγγιση του κινήματος των γυναικών και την ανάδειξη των φεμινιστικών ιδεών που γνωρίζουν πρωτοφανή διάδοση μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Αντιμετωπίζοντας τα έντυπα αυτά πλέον ως ιστορική πηγή ενός πολύ πρόσφατου παρελθόντος που αφορά την ιστορία των γυναικών στην Ελλάδα, 2 διευκρινίζουμε τους τρόπους μελέτης και αντιμετώπισης τους κατά την πορεία της ερευνητικής διαδικασίας. ΤΟ ΥΠΟ ΕΡΕΥΝΑ ΥΛΙΚΟ αφορά περιοδικές εκδόσεις αυτόνομων γυναικείων ομάδων, κινήσεων γυναικών, φεμινιστικών δικτύων Πρόκειται για εκδόσεις δημόσιου λόγου και διαλόγου και όχι εσωτερικής επικοινωνίας των συλλογικοτήτων. Ως προς το χρόνο έκδοσής τους, αυτός ορίζεται από την αρχή της μεταπολίτευσης έως το τέλος της δεκαετίας του 1990. Ως προς τον τόπο, αφορά τις εκδόσεις σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Επιλέγονται έντυπα όπου κατέστη δυνατόν σειρές εντύπων που δεν εντάσσονται στα γυναικεία τμήματα ή επιτροπές των κομματικών σχηματισμών. Το υλικό αναζητήθηκε αρχικά σε δημόσιες και δημοτικές βιβλιοθήκες, μετά από μελέτες που αφορούσε το γενικότερο ιστορικό κλίμα της εποχής. Συντάχθηκε ένας πρώτος κατάλογος εντύπων περιοδικών, πολλά από τα οποία ανευρέθηκαν, ενώ στην πορεία προστέθηκαν και άλλα. Τα δώδεκα (12) έντυπα του φεμινιστικού χώρου που εξετάζονται αναζητήθηκαν σε πλήρες σειρές στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, στη Βιβλιοθήκη Γυναικείων Θεμάτων του Υπουργείου Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης στην Αθήνα, στο ιδιωτικό Γυναικείο Αρχείο Δελφύς στην Αθήνα και στο αρχείο του Λυκείου Ελληνίδων, ενώ πολύτιμο υλικό παραχωρήθηκε πρόθυμα από γυναίκες ενεργά μέλη του φεμινιστικού / γυ- 2 Η μελέτη των γυναικών στη σχετική ελληνική ιστοριογραφία ανέδειξε το φύλο ως μεθοδολογική επιλογή, ως αναλυτική κατηγορία που εμπλούτισε τις ιστορικές προσεγγίσεις και επέτρεψε να στραφεί το ενδιαφέρον των ιστορικών σε δυναμικές κοινωνικές μετασχηματισμού ανάλυσης των δομών της εξουσίας (βλ. Αβδελά Ε. «Η ιστορία των γυναικών και του φύλου στη σύγχρονη ελληνική ιστοριογραφία: αποτιμήσεις και προοπτικές», στο Πρακτικά του Δ Διεθνούς Συνεδρίου Ιστορίας Ιστοριογραφίας της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002 (επιμ. Κιτρομηλίδης Τρ. & Σκλαβενίτης Τρ.), Αθήνα: ΚΝΕ/ΕΙΕ, 2004. 3

ναικείου κινήματος κατά την περίοδο αυτή. 3 ΟΙ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΚΑΤΩ ΑΠ ΤΙΣ ΟΠΟΙΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΘΗΚΕ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΕΙΝΑΙ: Εκτός από τα κυρίως φεμινιστικά έντυπα, αναζητήθηκαν πληροφορίες από τον ημερήσιο τύπο της εποχής, όσον αφορά τα θέματα αιχμής της επικαιρότητας που απασχόλησαν το γυναικείο κίνημα συντάχθηκε ένας ενδεικτικός κατάλογος βιβλίων φεμινιστικού προβληματισμού τα οποία εκδόθηκαν κατά την περίοδο αυτή (βιβλιοκριτικές / παρουσιάσεις) προκειμένου να εντοπιστούν οι ιδεολογικές επιδράσεις και επιρροές που αντανακλώνται στο περιεχόμενο των περιοδικών εντύπων 4 επιχειρήθηκε μια κωδικοποίηση των κυριότερων σταθμών του κινήματος των γυναικών στην Ελλάδα από το Μεσοπόλεμο μέχρι τη Μεταπολίτευση, προκειμένου να εντοπιστούν οι φεμινιστικές καταβολές των διεκδικήσεων αλλά και των κατακτήσεων μελετήθηκε το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εμφανίστηκαν φεμινιστικά / γυναικεία έντυπα και η απήχηση που είχαν στο συγκεκριμένο πλαίσιο. Η ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ του εξεταζόμενου υλικού στοχεύει κατά κύριο λόγο στο τι περιλαμβάνει η φεμινιστική προβληματική. Αποδελτιώνονται τα περιεχόμενα ενός εκάστου εντύπου (σειράς), κατηγοριοποιούνται κατά θέμα νομική κατοχύρωση ισότητας, εργασιακές σχέσεις, σεξουαλικότητα, διεθνές φεμινιστικό κίνημα κ.ο.κ. Αναλύεται ακόμη η προθετικότητα από τη μεριά των γυναικών πομπού (γιατί αυτή η εκδοτική δραστηριότητα) ως προς την παροχή πληροφοριών, τη διάδοση ιδεολογίας, την προσέλκυση και προσχώρηση γυναικών (δέκτη) σε φεμινιστικές συλλογικότητες. ΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ που προκύπτουν βάσει του πλαισίου που καθορίζεται από τη φεμινιστική θεωρία (και συνακόλουθα από την ιστορία του φεμινιστικού κινήματος και του φύλου), διατυπώνονται κατά θεματικές. Ποια η οπτική για το γυναικείο κίνημα 3 Φυλλάδια, μπροσούρες, δίπτυχα, τρίπτυχα, προκηρύξεις, ανακοινώσεις και σχόλια σε εφημερίδες και περιοδικά μεγάλης κυκλοφορίας, συνέβαλαν στην ακριβέστερη «αποτύπωση» του κλίματος της εποχής. Βλ. Παράρτημα ΙΙΙ. 4 Μαρκουλιδάκη, Α. & Μιχοπούλου, Α., (1988), «Ελληνική βιβλιογραφία για το γυναικείο ζήτημα», Διαβάζω, 198, σσ. 61-65. 4

Ποιες οι διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται Ποιες οι αναφορές στη γυναικεία φύση και τη διαφορά Ποιες οι αναφορές στην ανθρωπολογία των γυναικών και του φύλου Ποιες οι αναφορές στο σώμα και τη σεξουαλικότητα Ποιες οι αναφορές σε πολιτικά κόμματα και θεσμούς Ποιες οι αναφορές σε γυναικείες οργανώσεις Ποιες οι αναφορές στο γυναικείο πρότυπο και την αναζήτηση ταυτότητας Ποιες οι αντανακλάσεις στην εκπαίδευση Ο ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΗΣ που προκύπτει από την επιλογή της ποιοτικής ανάλυσης περιεχομένου, επιβάλλει μονάδες ανάλυσης βάσει των οποίων αποδελτιώνονται οι σχετικές με τη θεματική της παρούσας εργασίας αναφορές στα ερευνόμενα έντυπα (μονάδες καταγραφής, πλαισίου, αξιοποίησης) (Μπονίδης: 2004, 101-131). Η περαιτέρω επεξεργασία του ερευνώμενου υλικού οδηγεί σε ερμηνείες των δεδομένων στην κατεύθυνση της συμβολής στην ιστορία των γυναικών. Η ιστορία των γυναικών, έχοντας υιοθετήσει τις βασικές αρχές της φεμινιστικής θεωρίας, θέτει ως βασικό της έργο να κάνει τις γυναίκες ορατές στην ιστορία, να τις αναδείξει ως υποκείμενα ιστορίας (Φουρναράκη: 1997). Η σύγχρονη ιστορία των γυναικών, ταυτόχρονα με την προβληματική του φύλου, επικεντρώνεται στις γυναίκες και στα πεδία που διαμορφώθηκαν ιστορικά οι ε- μπειρίες τους. Οι φεμινιστικές αναζητήσεις καθορίζουν τις διαδρομές των γυναικών όπως αυτές σηματοδοτούνται από τις ποικίλες συλλογικότητες τις οποίες συγκροτούν προκειμένου να εκφραστούν, να διεκδικήσουν, να συνειδητοποιήσουν. Μέσα από τα έντυπα της περιόδου που εξετάζουμε, παρακολουθούμε την εμφάνιση, την ανάπτυξη, την πορεία, τις εξελίξεις και τις μετεξελίξεις του κινήματος των γυναικών σε μια εποχή έντονων ζυμώσεων, πυκνών διεργασιών, πολιτικού αναβρασμού και μεταμορφώσεων της ελληνικής κοινωνίας. Το ζήτημα της ισότητας των φύλων αποτέλεσε κοινωνικό αίτημα διεθνώς, αίτημα που προβλήθηκε ιδιαίτερα μετά το 1975, - Διεθνές έτος γυναίκας και αρχή της δεκαετίας της Γυναίκας, όπως κηρύχτηκε από τον ΟΗΕ. Το 1979 υπογράφεται η Σύμβαση για την Κατάργηση των Διακρίσεων κατά των Γυναικών από την αρμόδια 5

επιτροπή του ΟΗΕ, η οποία υιοθετείται από τη Γ.Σ. του Οργανισμού και τίθεται σε ισχύ από το 1981. Στην Ελλάδα, τίθεται σε ισχύ το 1983, με την αναθεώρηση του Αστικού Κώδικα. Έχει προηγηθεί μια επταετία (1975-1982) προετοιμασίας, προκειμένου να γίνουν πράξη οι μεταρρυθμίσεις των νόμων που καθιέρωναν την ανισότητα λόγω φύλου. 5 Το γυναικείο κίνημα προβάλλει αιτήματα που δεν περιορίζονται απλά στα Ίσα δικαιώματα Ίσες υποχρεώσεις. Επεκτείνεται η προβληματική του και ήδη από το 1979 παρατηρούνται προσπάθειες να συνδεθεί το ζήτημα της ισότητας των (δύο) φύλων με το περιεχόμενο της μόρφωσης και την εξάλειψη των στερεοτύπων που διαιωνίζουν τις διακρίσεις μεταξύ τους. Στο δεύτερο μέρος αυτής της εργασίας επιχειρείται μια διερεύνηση στο χώρο της εκπαίδευσης, μέσα από τα εκπαιδευτικά περιοδικά, των αντανακλάσεων των φεμινιστικών θεωριών, της προβληματικής του φύλου, των σχετικών προτάσεων, αιτημάτων, αναλύσεων. Στο διάστημα των είκοσι πέντε χρόνων που ακολούθησαν μετά τη Μεταπολίτευση, σημειώθηκαν τρεις εκπαιδευτικές αλλαγές, εκδόθηκαν δύο πλήρεις σειρές διδακτικών βιβλίων στις δύο πρώτες βαθμίδες της εκπαίδευσης, κυκλοφόρησαν ή επανακυκλοφόρησαν περισσότερα από είκοσι εκπαιδευτικά περιοδικά, πραγματοποιήθηκαν πληθώρα εκπαιδευτικών προγραμμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης για θέματα φύλου και ισότητας, καθιερώθηκαν οι Σπουδές Φύλου στα ελληνικά πανεπιστήμια. Αντί επιλόγου, επιχειρείται μια επισκόπηση αναφορικά με τη θεματική της παρούσας εργασίας και καταθέτω προτάσεις για περαιτέρω διερεύνηση θεμάτων που άπτονται της ιστορίας των γυναικών και του φύλου ως «γνώση» για την παιδαγωγική της ισότητας των φύλων. Στα παραρτήματα παρατίθενται: αρθρογραφία φεμινιστικών εντύπων για θέματα φύλου και ισότητας στην εκπαίδευση αρθρογραφία εκπαιδευτικών περιοδικών για θέματα φύλου και ισότητας 5 Στο Σύνταγμα του 1975 γίνεται για πρώτη φορά λόγος στην ισότητα ανδρών και γυναικών. Σταδιακά, αν και με αργούς ρυθμούς αρχίζουν και οι πολιτικοί να χρησιμοποιούν το «Ελληνίδες, Έλληνες» στις προσφωνήσεις τους. Ο Ν. 1329 του 1983, υπήρξε από τις σημαντικότερες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες στη μεταπολεμική Ελλάδα. Το νέο οικογενειακό δίκαιο βρίσκεται ενσωματωμένο στα άρθρα 1350-1709 του Αστικού Κώδικα. 6

φωτογραφικό υλικό από τα φεμινιστικά έντυπα και κείμενα για τις 8 του Μάρτη, παγκόσμια ημέρα των γυναικών όπου διαφαίνονται οι διαφοροποιήσεις ιδεολογικές και πολιτικές για τη χρήση μιας επετείου. Τέλος, παρατίθεται βιβλιογραφία. 7

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΕΝΤΥΠΑ ΚΑΙ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΚΙΝΗΜΑ ΜΕΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ 8

1. Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΩΝ ΓΥΝΑΙΚΕΙΩΝ ΕΝΤΥΠΩΝ Τα έντυπα που αποτέλεσαν το αντικείμενο έρευνας της παρούσας εργασίας ανιχνεύονται στο χώρο του κινήματος στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα. Ως προς τους όρους φεμινιστικό ή γυναικείο ή και κίνημα των γυναικών, διευκρινίζεται ότι χρησιμοποιούνται στην περίοδο που εξετάζουμε ως δηλωτικά των πολιτικών κινητοποιήσεων και διεκδικήσεων των γυναικών, συλλογικά αλλά και ατομικά. Διεκδικήσεις που προβάλλονται για την κατοχύρωση της ισότητας ανδρών και γυναικών στα θεσμικά πλαίσια, με νομοθετικές ρυθμίσεις, συνδέονται άμεσα με την καθολική χειραφέτηση της γυναίκας, με την απελευθέρωσή της από τα πρότυπα της παραδοσιακής κοινωνικής συμπεριφοράς, τον επαναπροσδιορισμό αξιών, τη συμμετοχική ευθύνη. Αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες, αδέσμευτες (κομματικά) κινήσεις γυναικών, επιτροπές γυναικών συνδικαλιστικών φορέων, εκφράζουν μέσα από ποικιλώνυμα έ- ντυπα τους προβληματισμούς τους, προβάλλουν διεκδικήσεις, καταγγέλλουν πρακτικές διακρίσεων, αναδεικνύουν τον υφέρποντα σεξισμό σ όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, μάχονται τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. Τα έντυπα απευθύνονται αρχικά σε πιο συνειδητοποιημένες γυναίκες, διευρύνουν όμως τη θεματολογία τους και συνακόλουθα το κοινό στο οποίο απευθύνονται. Τα περιοδικά έντυπα πωλούνται συχνά από χέρι σε χέρι οι προκηρύξεις διανέμονται, οι φωνές ακούγονται στο δημόσιο χώρο, στις πορείες γυναικών, στα πανεπιστήμια, ακόμα και σε ραδιοφωνικές εκπομπές που «παραχωρούν» χρόνο στο γυναικείο λόγο. 6 Ανοίγουν βιβλιοπωλεία γυναικών στην Αθήνα, ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 80, φιλοτεχνούνται ευρηματικές αφίσες που γίνονται εξώφυλλα, όπως αυτό του πρώτου τεύχους Για την απελευθέρωση της Γυναίκας. 7 Η παράδοση των γυναικείων εντύπων στην Ελλάδα λειτούργησε θετικά κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα εκδίδεται Η εφημερίς των Κυριών στην Αθήνα (1887-1918), από την Καλλιρρόη Παρρέν Σιγανού. Έχει προηγηθεί η έκδοση των περιοδικών Θάλεια, Ευρυδίκη, Οικογένεια και Πλειάς. 8 Κατά 6 Χαρακτηριστικά: Ράδιο-Κιβωτός, Δίωρο στο Α Πρόγραμμα της τότε ΕΡΤ. Βλ. Κατίνα, τ. 3, 15-17, Αγώνας της Γυναίκας, 39, 5. Ακόμη, στις συγκεντρώσεις συναντήσεις γυναικών ακούγονται «φεμινιστικά» τραγούδια. Νένα Βενετσάνου, Λένα Πλάτωνος, Αφροδίτη Μάνου. 7 Βλ. Παράρτημα ΙΙΙ. 8 Σκούπα για το γυναικείο κίνημα, (1979), 2, σσ. 3-8. 9

τον 20ό αιώνα, μέσα στο σύλλογο Γυναικεία ζωή, αργότερα το Σοσιαλιστικό Όμιλο Γυναικών και το Σύνδεσμο Ελληνίδων υπέρ των Δικαιωμάτων των Γυναικών που ήδη από το 1923 εκδίδει τον Αγώνα της Γυναίκας, οι φεμινιστικές ιδέες καλλιεργούνται και διαδίδονται. 9 Η Φεμινιστική, όργανο της Φεμινιστικής Ενώσεως Μακεδονίας Θράκης κυκλοφορεί στη Θεσσαλονίκη (1930) ενώ ένα χρόνο νωρίτερα έχουν κυκλοφορήσει στην πόλη η Εφημερίς των γυναικών και η εβδομαδιαία Εφημερίς συντηρητικών αρχών. Εκδίδονται ακόμη τα περιοδικά Ελληνίς (1921), Σοσιαλιστική Ζωή (1929), Εφημερίς των Ελληνίδων (1930), Ελληνίδες (1946), ενώ κυκλοφορεί ανελλιπώς το Δελτίο του Λυκείου Ελληνίδων μέχρι σήμερα (2006). Το δεύτερο κύμα του ελληνικού φεμινισμού όπως καθιερώθηκε να λέγεται, προβάλλει αιτήματα χειραφέτησης και απελευθέρωσης. 10 Η έκφραση της γυναικείας διαμαρτυρίας όπως εκδηλώθηκε μέσα από τις συλλογικότητες που οι ίδιες οι γυναίκες συγκρότησαν, αποτέλεσε από τα πρώτα ερευνητικά ενδιαφέρονται των σύγχρονων φεμινιστριών. Ωστόσο, η έντονη προφορικότητα που χαρακτηρίζει τις μορφές οργάνωσης και δράσης, η απουσία θεσμικών υποδοχών για τη συλλογή, συγκέντρωση, αξιοποίηση υλικών που συνδέονται με αυτές, 11 έχουν στερήσει σημαντικά τεκμήρια της εποχής αυτής και όχι μόνο. Η Σκούπα για το γυναικείο κίνημα και η Δίνη είναι τα έντυπα που συνδέονται περισσότερο με τη φεμινιστική θεωρία και έρευνα. Ο προβληματισμός για το γυναικείο κίνημα, 12 για το φεμινισμό και τις εκφάνσεις του, για τις διεκδικήσεις και τις κατακτήσεις των γυναικών, εκφράζονται κυρίως μέσα από τις εκδοτικές πρωτοβουλίες των πολυάριθμων εκδοτικών ομάδων και συντακτικών επιτροπών που συνδέονται με αυτόνομες κυρίως φεμινιστικές ομάδες. 9 Περισσότερα στο Αβδελά, Ε. & Ψαρρά, Α. (1985). Ο φεμινισμός στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Αθήνα: Γνώση και Διαβάζω (1988), 198, «Αφιέρωμα στο ελληνικό γυναικείο έντυπο», σσ. 25-63. 10 Βλ. Δίνη (1995-96), 8, σσ. 9-14 Αφιέρωμα Α «Από την Ιστορία του Σύγχρονου φεμινιστικού κινήματος στην Ελλάδα». 11 Τεκμήρια του κινήματος των γυναικών συγκεντρώνονται ήδη από το 1990 με πρωτοβουλία της Άννας Μιχοπούλου και της Άννας Μαρκουλιδάκη που υπογράφουν «Για την Ομάδα του Αρχείου των γυναικών», σχετική ανακοίνωση για τη δημιουργία του αρχείου, το οποίο βασίζεται αρχικά στο Βιβλιοπωλείο των Γυναικών. Καλύπτει τη δραστηριότητα των ομάδων του αυτόνομου χώρου και των γυναικείων οργανώσεων στην Ελλάδα και εν μέρει στο εξωτερικό, τη σχετική αρθρογραφία, φεμινιστική και μη, καθώς και την επίκαιρη ειδησεογραφία. Προκηρύξεις ομάδων, οργανώσεων και κομμάτων, αφίσες, εισηγήσεις και πρακτικά συνεδρίων, περιοδικά φεμινιστικών ομάδων και γυναικείων οργανώσεων, κασέτες από εκδηλώσεις, αυτοκόλλητα, κονκάρδες κ.ά. Σήμερα λειτουργεί στην Αθήνα ως Γυναικείο Αρχείο Δελφύς (βλ. Δίνη, 1990, 5, σ. 99). Από το Συμβούλιο Ισότητας των δύο Φύλων ιδρύθηκε το 1984 και η Βιβλιοθήκη Γυναικείων Θεμάτων που ανήκει στο Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης Γενική Γραμματεία Ισότητας Τμήμα Παιδείας Εκπαίδευσης της Διεύθυνσης Ανάπτυξης - Πληροφόρησης. 12 Υπάρχουν ακόμη και αμφισβητήσεις για το αν όντως υπάρχει γυναικείο κίνημα την εποχή αυτή και όχι απλά διεκδικήσεις γυναικών Βλ. Σκούπα για το γυναικείο ζήτημα, 3, σελίδα 15. 10

Πολλά από τα έντυπα αυτά δεν έχουν χρονολογικά στοιχεία έκδοσης. Άλλα γράφονται χειρόγραφα και αναπαράγονται με πολύγραφο (π.χ. Τελέσιλλα) ή αργότερα με φωτοτυπημένα αντίτυπα. Σ ένα τεύχος μπορεί να υπάρχουν τρεις και τέσσερις διαφορετικές σειρές γραφομηχανής. Το δέσιμο σε πολλά γίνεται με απλό συρραπτικό ή άλλους αυτοσχέδιους τρόπους, πράγμα που μαρτυρεί την ανάγκη των γυναικών να εκφραστούν, να δημιουργήσουν από μόνες της τις φόρμες της έκφρασής τους. Η φράση «Ώρα να μιλήσουμε» στο εξώφυλλο του πρώτου φύλλου της Εφημερίδας, για την απελευθέρωση των γυναικών είναι ενδεικτική της ανάγκης να βγει προς τα έξω ο γυναικείος λόγος. Στην περίοδο που αναφερόμαστε, μέσα από τα έντυπα διατυπώνεται παρά τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις, τις διαφωνίες, τις αποχωρήσεις και οπωσδήποτε την όχι «συμπαγή» ιδεολογική έκφραση του φεμινισμού έντονα «η άρνηση του ανδρικού λόγου, της ανδρικής ματιάς, του ανδρικού μετρήματος του αγώνα [μας] [ως] προϋπόθεση της γυναικείας πάλης. 13 Αμφισβητούνται οι αξίες του πολιτισμού που κράτησε στο περιθώριο τις γυναίκες, που κατέπνιξε τα ίχνη της γυναικείας παρουσίας, που υποβάθμισε τις εξεγέρσεις των γυναικών. Η νέα θεματολογία εγκαινιάζεται κυρίως από την εφημερίδα Για την απελευθέρωση των γυναικών παγιώνοντας τη θέση πως το ιδιωτικό είναι δημόσιο και το προσωπικό πολιτικό. Τα φεμινιστικά έντυπα διαθέτουν τις σελίδες τους στον «ιδιωτικό» χώρο της καταπίεσης των γυναικών. Έκτρωση, αντισύλληψη, σεξουαλικότητα, βία, βιασμός, πορνεία αναλύονται, προβάλλονται, προκαλούν συζητήσεις και αντεγκλήσεις με παραδοσιακά έντυπα της Αριστεράς που δίνουν προτεραιότητα στην ταξική συνειδητοποίηση των γυναικών, όσον αφορά την ιδεολογική πλατφόρμα της θεματολογίας τους. Στη Φωνή της Γυναίκας που πρωτοκυκλοφορεί το Μάρτιο του 1984 αναφέρεται στο εισαγωγικό σημείωμα. «Καπιταλισμός και ανδροκρατία είναι οι δύο σύμμαχοι δυνάστες της γυναίκας [όμως] η επίλυση των τεράστιων προβλημάτων της γυναίκας είναι μια σκληρή και μακροχρόνια πάλη που απαιτεί την ύπαρξη ΕΝΟΣ ΜΑΖΙΚΟΥ κινήματος που δε θέλει ν αντιπροσωπεύει μια φωτισμένη μειοψηφία γυναικών». Μετά την Πανελλαδική Συνάντηση Γυναικών στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1984 14 παρουσιάζεται μία ύφεση στην εκδοτική δραστηριότητα ποσοτικά, 13 Βλ. Σφίγγα, 1, σελίδες 57-66. 14 Στη συνάντηση των αυτόνομων Γυναικείων Ομάδων που έγινε στη Θεσσαλονίκη από 19-21 Οκτωβρίου 1984 συμμετείχαν πάνω από 20 ομάδες από Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Ιωάννινα, μεταξύ των οποίων η ομάδα του περιοδικού «Πόλη Γυναικών». 11

αλλά κυρίως στη συγκρότηση αυτόνομων ομάδων γυναικών. Η ικανοποίηση (;) θεσμικών αιτημάτων από την κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ μέσα στις επιταγές της τότε ΕΟΚ για αναγνώριση της ισότητας των δύο φύλων, οι ρυθμίσεις του νέου οικογενειακού δικαίου, η ισχυροποίηση του «κρατικού φεμινισμού» και η οικειοποίηση σειράς γυναικείων διεκδικήσεων από το κράτος, χωρίς να εκλείψουν οι σχέσεις εξουσίας, αποτυπώνονται στην αρθρογραφία του περιοδικού Δίνη της πρώτης περιόδου (Δεκέμβριος 1986 Ιούνιος 1990, πέντε τεύχη). Στη δεκαετία που ακολουθεί επανεμφανίζεται η Δίνη με επιστημονικό προσανατολισμό (Μάιος 1993 1997). Το γυναικείο κίνημα απομαζικοποιείται και υποχωρεί, οι γυναικείες διεκδικήσεις γίνονται αντικείμενο οικειοποίησης από τους πολιτικούς σχηματισμούς, στο διεθνές επίπεδο, οι τεράστιες ανακατατάξεις (πτώση του Τείχους, διάλυση ΕΣΣΔ, κρίση της σοσιαλδημοκρατίας και του κοινωνικού κράτους, συντριβή του κομμουνιστικού μηχανισμού), ανέδειξαν νέες προβληματικές στην ι- στορία των γυναικών, στις διαφυλικές σχέσεις, στο φύλο ως αναλυτική κατηγορία: παγκοσμιοποίηση και γυναίκα, οι βιασμοί ως πολεμική πρακτική, η σεξουαλική εκμετάλλευση και το trafficking, η εμπορευματοποίηση της σεξουαλικότητας. Ενώ εξακολουθούν να εκδίδονται έντυπα όπως ο Αγώνας της Γυναίκας, κ.ά. περνούν στον ακαδημαϊκό χώρο οι διερευνήσεις του φύλου: έμφυλη γλώσσα, εκπαιδευτικές εφαρμογές, προφορική ιστορία γυναικών, σεξουαλικότητα. Τα διατμηματικά προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα διευρύνουν τους προβληματισμούς για το φύλο και τις απεικονίσεις του και προετοιμάζουν εκπαιδευτικούς επιστήμονες, ευαισθητοποιημένους σε θέματα ισότητας. Η εξάπλωση του διαδικτύου εξάλλου προσφέρει διαφορετικές δυνατότητες επικοινωνίας, έκφρασης και αυτοέκφρασης. 12

2. ΟΡΟΙ ΚΑΙ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΕΙΣ Οι πρώτες ομάδες του σύγχρονου γυναικείο κινήματος που εμφανίστηκαν μετά τη Μεταπολίτευση, εκφράστηκαν, δραστηριοποιήθηκαν, μαζικοποιήθηκαν, ως «φορείς» του φεμινισμού, διαχρονικής έκφρασης της γυναικείας διαμαρτυρίας. Οι όροι γυναικείο κίνημα, φεμινιστικό κίνημα, χρησιμοποιούνται αδιακρίτως από τις ομάδες του αυτόνομου χώρου, όπως υποδηλώνουν και οι υπότιτλοι των εντύπων. 15 Σε αντίθεση, τα έντυπα που πρόσκεινται στην κομμουνιστική Αριστερά (Σύγχρονη γυναίκα, φυλλάδια ΟΓΕ, κλπ), χρησιμοποιούν τους όρους γυναικείο ζήτημα, γυναικείο πρόβλημα, ενώ αποστασιοποιούνται από τη χρήση του όρου φεμινισμός και των παραγώγων του προτάσσοντας «την ταξική εκμετάλλευση ως τη ρίζα του γυναικείου ζητήματος». 16 Η οργάνωση των γυναικών δεν έχει τα αυστηρά χαρακτηριστικά των κομματικών περιορισμών και περιχαράξεων, ακόμη και στο συνδικαλιστικό χώρο όπου α- ναδύονται επιτροπές γυναικών εργαζομένων στις τράπεζες, ΟΤΕ, ΑΔΕΔΥ, ΓΣΕΕ κ.ο.κ. Ο αυτόνομος γυναικείος χώρος έχει ως βασικό κίνητρο και αίτημα την απελευθέρωση της γυναίκας και αυτό αντανακλά σ όλες τις μορφές δράσης του: Από τις ομάδες αυτογνωσίας που λειτουργούν εσωτερικά, έως τις πρωτοβουλίες μαζικών κινητοποιήσεων προς τα έξω, όπως για παράδειγμα οι νυχτερινές πορείες διαμαρτυρία, ενάντια στη βία, τις επιθέσεις βιασμού, οι συγκεντρώσεις κατά των καλλιστείων το 1978, η εκστρατεία που ξεκίνησε το 1983 από την Αυτόνομη Κίνηση Γυναικών για τη νομιμοποίηση των αμβλώσεων και τη διάδοση της αντισύλληψης. Οι ομάδες των γυναικών εστιάζουν την ιδεολογική τους δράση στην αλλαγή των συνειδήσεων, στην κριτική της ανδροκρατικής δόμησης της κοινωνίας, στην εκφορά του δικού τους λόγου. Τις συνδέει μια κοινή φεμινιστική αντίληψη που αφήνει περιθώρια για ευέλικτα οχήματα και συγκροτήσεις συλλογικοτήτων. 2.1. Αυτόνομες κινήσεις / ομάδες / σπίτια γυναικών Αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974, εμφανίζεται η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών (ΚΔΓ) με τη συμμετοχή γυναικών από διαφορετικούς, κομμα- 15 Για τον όρο φεμινισμός, βλ. Αγγέλικα Ψαρά, (1993) «Φεμινισμός: η λέξη, ο χρόνος, η σημασία», Δίνη, 6, σελίδες 36-37. 16 Ενδεικτικά, βλ. Δαμανάκη Μαρία (1983), Μαρξισμός και Γυναίκα. Αθήνα, έκδοση ΚΟΑ, σελ. 75. Της ίδιας, (1995), Το θηλυκό πρόσωπο της εξουσίας, Αθήνα: Καστανιώτης, με διαφοροποιημένες θέσεις ειδικά στο κεφάλαιο «Κόμματα και φεμινισμός: η συνάντηση», σελίδες 29-43. 13

τικούς αρχικά, φορείς της Αριστεράς, πολλές από τις οποίες είχαν ήδη συμμετοχή σε γυναικείες οργανώσεις της προδιδακτορικής περιόδου. Δημοκρατία, ανεξαρτησία, δικαιοσύνη, προτάσσονται ως αιτήματα διεύρυνσης των αξιών αυτών, που δεν μπορούν να εδραιωθούν χωρίς την «ισοπολιτεία ανδρών και γυναικών», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται σε προκηρύξεις της Κίνησης. Διατυπώνονται διεκδικήσεις για τη θεσμοθέτηση προστατευτικών μέτρων και παροχών που θα βελτιώσουν την κοινωνική και οικονομική θέση της Ελληνίδας. Παράλληλα, κάνει την εμφάνισή του ξανά ο ιστορικός Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (έτος ίδρυσης 1920) που εστιάζει τη δράση και την προβληματική του σε θεσμικά αιτήματα. Ο νέος φεμινισμός του δεύτερου κύματος, όπως επικράτησε να λέγεται, που υποστήριζε τη δημιουργία ενός ολοένα και πιο αυτόνομου γυναικείου κινήματος, ε- μπλουτίζεται από την προβληματική των Ελληνίδων φεμινιστριών με εμπειρία και γνώση των φεμινιστικών κινημάτων στην Ευρώπη. Από το Νοέμβριο του 1974 εμφανίζεται η Κίνηση για την Απελευθέρωση της Γυναίκας με πρώτη μεγάλη εκδήλωση της τον Ιούλιο του 1976 έκθεση για την αντισύλληψη στην Αθήνα. 17 Το 1976 η Κίνηση Δημοκρατικών Γυναικών διασπάται, δημιουργείται η Ένωση Γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ), που πρόσκειται στο ΠΑΣΟΚ, ο Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας (ΟΓΕ) που πρόσκειται ιδεολογικά στο χώρο του ΚΚΕ, ενώ η ΚΔΓ εκφράζει πλέον κυρίως τους χώρους γύρω από το τότε ΚΚΕ Εσωτερικού. Οι κομματικές ε- πιρροές γίνονται εμφανείς στην οργάνωση μαζικών εκδηλώσεων και κινητοποιήσεων (άλλωστε από το 1975, Παγκόσμιο έτος της Γυναίκας από τον ΟΗΕ «ξεκινά» η δεκαετία της Γυναίκας). Ταυτόχρονα, στην ΚΔΓ, στις νεολαιίστικες οργανώσεις του χώρου (ΕΚΟΝ Ρήγας Φεραίος), αναπτύσσονται τακτικές που αποστασιοποιούνται από τις κομματικές λογικές, πλησιάζοντας ιδεολογικά το φεμινισμό των αυτόνομων ομάδων. 18 Γυναικείες οργανώσεις, γυναικεία σωματεία εργαζομένων και σύλλογο γυναικών συγκρότησαν το 1976 τη Συντονιστική Επιτροπή Γυναικών Εκπροσώπων Σωματείων (ΣΕΓΕΣ) με βασικό αντικείμενο δράσης την αναθεώρηση του Οικογενειακού Δικαίου (Μιχοπούλου: 1996, σελίδα 67, σημείωση 7). Στη ΣΕΓΕΣ συμμετέχει με σημαίνοντα ρόλο και έντονη παρουσία ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας καθώς και μέλη της ΚΔΓ. Αντίστοιχη συντονι- 17 Μιχοπούλου, Α. (1996). «Τα πρώτα βήματα της φεμινιστικής θεωρίας στην Ελλάδα και το περιοδικό «Σκούπα για το γυναικείο ζήτημα (1979-81)», Δίνη, 8, σελίδες 32-37, αναφορά στις συνθήκες εμφάνισης των αυτόνομων ομάδων γυναικών), Λάμπρου Ηρώ, «Η γυναίκα και η Δημοκρατία», Το δελτίο της ΚΔΓ, 1,2 ό.π. σελίδα 34. 18 ό.π. σελίδα 34. 14

στική επιτροπή δραστηριοποιείται και εναντίον της τότε (1977-1978) συζητούμενης υποχρεωτικής στράτευσης των Ελληνίδων (Βαμβακίδου: 2004). Το νέο στοιχείο όμως στη δράση των γυναικών αναδεικνύεται η δημιουργία αυτόνομων ομάδων, κινήσεων, σπιτιών γυναικών από διάφορους χώρους. Από τις αυτόνομες οργανώσεις που καταγράφονται μέσα από τα έντυπα της εποχής είναι: 19 Επιτροπή Γυναικών του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών από γυναίκες με ανεπτυγμένη συνείδηση της κοινωνικής διάκρισης των φύλων. Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών. 20 «Το βιβλιοπωλείο των Γυναικών». Αδέσμευτη Κίνηση Γυναικών. Βιβλιοπωλείο ΣΕΛΑΝΑ. Εκδοτική Ομάδα Γυναικών. 21 Ελληνική Ομάδα Δικτύου Γυναικών Ευρώπης. Η Αυτόνομη Ομάδα Γυναικών Θεσσαλονίκης (ΚΑΤΙΝΑ). Ομάδα Φιλοσοφικής Θεσσαλονίκης. Ομάδα γυναικείων σπουδών ΑΠΘ ήδη από το 1983-4. Ομάδες Φιλοσοφικής Αθήνας. Σπίτι Γυναικών Αθήνας. Σπίτι Γυναικών Θεσσαλονίκης. Το Στέκι Γυναικών Πειραιά. Οι ομάδες αυτές είναι άτυπες, έχουν μια χαλαρή οργανωτική δομή, συγκεντρώνονται σε σπίτια, βιβλιοπωλεία, πανεπιστήμια, 22 συσπειρώνονται για τη διοργάνωση δημόσιων εκδηλώσεων όπως για τη Μέρα της Γυναίκας στις 8 του Μάρτη του 1980 ή συγκροτούν συντονιστικές επιτροπές που συχνά δεν καρποφορούν, εκδίδουν φυλλάδια, ανακοινώσεις, λειτουργούν σε τμήματα αυτομόρφωσης και αυτογνωσίας. Το Αυτόνομο Γυναικείο Κίνημα εστιάζει στην αλλαγή των συνειδήσεων των 19 Η καταγραφή δεν έχει ούτε αξιόλογη ως προς τη δράση και τις δραστηριότητες, ούτε χρονολογική σειρά. Καταγράφονται οι ονομασίες των ομάδων όπως εμφανίζονται σε προκηρύξεις και υπογράφουν ή συν-υπογράφουν κείμενα στα φεμινιστικά έντυπα. 20 Εκδίδει τρία ή τέσσερα τεύχη της ομότιτλης εφημερίδας. Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν παρά μόνο τα δύο πρώτα τεύχη. 21 Εκδίδει βιβλία, μεταξύ των οποίων: Βαρίκα, Ελ. (1980). Η εξέγερση αρχίζει από παλιά, Ροουμπάθαμ, Σ. (1980). Στο περιθώριο της Ιστορίας: 300 χρόνια γυναικείας καταπίεσης και αγώνων, Τικκάνεν, Μ. (1980). Ο βιασμός ενός άνδρα. 15

γυναικών, στην ανάλυση και αποδόμηση όλων εκείνων των στοιχείων που συγκροτούν την ταυτότητα της καταπιεσμένης από την ανδρική εξουσία γυναίκας. Ως κίνημα αποδυναμώνεται στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Ομάδες αυτόνομες, όμως, εξακολουθούν να λειτουργούν μέχρι σήμερα. 2.2. Οργανώσεις προσκείμενες σε κομματικές περιχαρακώσεις Η Ένωση γυναικών Ελλάδας (ΕΓΕ, 1976) 23, η Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας (ΟΓΕ, 1976), η ΚΔΓ μετά το 1976, αποτελούν τις μαζικότερες γυναικείες οργανώσεις με κομματικές ιδεολογικές καταβολές. Τμήματα ή επιτροπές ή γραμματείες για τις γυναίκες λειτουργούν σ όλα τα κόμματα που εμφανίζονται από το 1976 κ.ε. ΝΔ, ΠΑΣΟΚ, ΚΚΕ, ΚΚΕ εσωτ., ΚΟΔΗΣΟ, Ένωση Δημοκρατικού Κέντρου, ΕΔΑ, ΣΥΝασπισμός, μετά το 1988 και διαφοροποιημένα ως Πολιτική Κίνηση Γυναικών μετά το 1992, εμφανίζονται με κομματικές ανακοινώσεις συμπολιτευόμενες ή κυρίως αντιπολιτευόμενες. Όλα τα κόμματα περιλαμβάνουν αναφορές στις γυναίκες στα προεκλογικά τους προγράμματα μετά τις εκλογές του 1981, και παρά τον ξύλινο κομματικό λόγο, απευθύνονται στις γυναίκες με επίδειξη ενδιαφέροντος κυρίως για θέματα ασφάλισης, παιδικών σταθμών, ίσης αμοιβής για ίση εργασία κ.ο.κ. 24 Στο συνδικαλιστικό χώρο, με δεδομένη την έντονη κομματικοποίηση κυρίως της πρώτης δεκαετίας μετά τη μεταπολίτευση επιτροπές γυναικών δημιουργούνται σε πολλά σωματεία και ενώσεις του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, κυρίως εκεί όπου αριθμητικά οι γυναίκες έχουν υψηλό ποσοστό συμμετοχής (κλωστοϋφαντουργία, ε- ριουργία, εμποροϋπάλληλοι αλλά και στο χώρο των τραπεζών) οι συνδικαλίστριες κάνουν πιο εμφανή την παρουσία τους. Ο ανδροκρατούμενος συνδικαλιστικός χώρος δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια στη γυναικεία συμμετοχή και δεν «επιτρέπει» ανελίξεις στην ιεραρχία. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάθε διάκριση γυναικών στον εργασιακό χώρο, δημοσιοποιείται μέσα από τα γυναικεία έντυπα. 2.3 Φεμινισμοί - διεκδικήσεις -αλλαγές Η ανακήρυξη από τον ΟΗΕ της δεκαετίας 1975-1985 ως Δεκαετία της Γυναίκας, συμπίπτει χρονικά με τις μεγάλες αλλαγές που σημειώθηκαν στη χώρα μας ως 22 Ιδιαίτερα στις αρχές της δεκαετίας του 1980, μετά το κύμα των καταλήψεων στα ΑΕΙ, η αμφισβήτηση των θεσμών ενθάρρυνε τη σύμπτυξη παρόμοιων συλλογικοτήτων έξω από τα όργανα του φοιτητικού κινήματος. 23 Πρόεδρος της ΕΓΕ υπήρξε η Μαργαρίτα Παπανδρέου, σύζυγος του μετέπειτα Πρωθυπουργού. 16

προς τη θεσμοποιημένη πλέον ισότητα των φύλων, παρά τα κενά, τις αντιφάσεις τις αντιθέσεις και τις ελλείψεις που παρουσιάστηκαν. Το Σύνταγμα του 1975, το πρώτο μετά τη δικτατορία, προέβλεπε προθεσμία έως το 1982 προκειμένου να δρομολογηθούν οι μεταρρυθμίσεις στο νομικό πλαίσιο για να εξαλειφθούν οι ανισότητες λόγω φύλλου, όπου ίσχυαν στην Ελλάδα. Αμέσως λοιπόν μετά την πολιτική αλλαγή και το κλίμα έντονης πολιτικοποίησης που κυριάρχησε, έχομε μια «αναζωπύρωση» όσον αφορά τις διεκδικήσεις των γυναικών που βαθμιδόν μορφοποιούνται ως γυναικείο κίνημα των γυναικών, φεμινιστικό κίνημα. Με τη δικτατορία είχε διακοπεί κάθε οργανωμένη δραστηριότητα μαζικών φορέων που έκφραζαν γυναικείες διεκδικήσεις, όπως ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας (ήδη από το Μεσοπόλεμο), ενώσεις γυναικών επιστημόνων κ.ά. Έτσι διακόπηκε μια πορεία διεκδικήσεων, με φεμινιστικές επιρροές και επιδράσεις. Επιβίωσαν μόνο οι σύλλογοι Κυριών και Δεσποινίδων, κυρίως στην επαρχία, με «φιλανθρωπική» κυρίως δραστηριότητα και διάφορες γυναικείες ενώσεις - σωματεία «Ελληνοχριστιανικού» προσανατολισμού. Στη δεκαετία του 70 όμως με την επίδραση κοινωνικών κινημάτων στη Δύση - αποκορύφωμα ο γνωστός «Μάης του 68» - ο φεμινισμός γνωρίζει νέα άνθηση, διευρύνοντας τα πεδία δράσης των γυναικών και ξεφεύγοντας κατά πολύ από τη διεκδίκηση θεσμοθετημένων απλά δικαιωμάτων. Έτσι, εν όψει και της ενταξιακής διαδικασίας - που ήδη είχε δρομολογηθεί- της χώρας μας στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Ένωση (ΕΟΚ), η κατάργηση των διακρίσεων σε βάρος των γυναικών ήταν πλέον μονόδρομος. Το σύνθημα «Ίσα δικαιώματα - ίσες υποχρεώσεις» κυριαρχεί, συνοψίζοντας τις ποσοτικά και ποιοτικά προβαλλόμενες διεκδικήσεις. Παράλληλα με το φεμινισμό των θεσμικών διεκδικήσεων που διαμορφώνεται ως γυναικείο κίνημα, εκδηλώνεται και ο φεμινισμός των θεωρητικών αναζητήσεων, της επεξεργασίας ζητημάτων που άπτονται της διαφορετικότητας, αλλά δεν ικανοποιούνται απλά με τις θεσμικές αλλαγές. Ως κυριότερου «σταθμούς» αυτών των τάσεων, των κινηματικών διεκδικήσεων και των θεσμικών κατοχυρώσεων, μπορούμε να καταγράψουμε τα παρακάτω γεγονότα. Ψήφιση Συντάγματος 1975 (μεταβατικές διατάξεις για την άρση των νομικών περιορισμών που καθιερώνουν ανισότητες λόγω φύλου. 24 Ο κομματικός λόγος δεν έχει μελετηθεί. Τα αρχεία των κομμάτων δεν είναι εύκολα προσβάσιμα για 17

10ετία 1975-1985 ΟΗΕ για τη Γυναίκα με ό,τι αυτό συνεπάγεται: Προβολή αιτημάτων, πορείες, συγκεντρώσεις, ζυμώσεις, προβληματισμοί, διαβήματα. Συμμετοχή γυναικείων οργανώσεων στην «Επιτροπή Γαζή» για την αναθεώρηση του Οικογενειακού Δικαίου. Εμφάνιση, ίδρυση και λειτουργία γυναικείων συλλογικοτήτων (ΚΔΓ, ΕΓΕ, ΟΓΕ, Κινήσεις Γυναικών στον αυτόνομο χώρο) που διαμορφώνουν το κλίμα όσον αφορά τη θέση της Ελληνίδας, της γυναίκας γενικότερα, πέρα - και αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό της περιόδου αυτής- από τις θεσμικές αλλαγές, αναδεικνύοντας το ζήτημα του φύλου και των έμφυλων σχέσεων. Θεσμοθέτηση Συμβουλίου Ισότητας, (1982), Γενικής Γραμματείας Ισότητας (1985), Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας (1994). Ανάδειξη ζητημάτων όπως η άμβλωση με αφορμή το νομοσχέδιο και αργότερα νόμο για τις αμβλώσεις (1979) που προκάλεσε πολλές συζητήσεις για τη μητρότητα για «το κορμί μας μας ανήκει», τη σεξουαλικότητα, την ανδρική κυριαρχία πάνω στη γυναικεία σεξουαλικότητα, αποσυνδέοντας τη μητρότητα, και την αναπαραγωγή γενικά από τη σεξουαλικότητα (πλούσια η σχετική αρθρογραφία). 25 Η κατάργηση του θεσμού της προίκας. Οι καμπάνιες «ενάντια στη βία κατά των γυναικών» προβάλλοντας το βιασμό ως ένα ακόμη στοιχείο καταπίεσης και ανδρικής κυριαρχίας πάνω στο γυναικείο σώμα, με αφορμή την ψήφιση του σχετικού νόμου (1983). Η μεγαλύτερη συμμετοχή γυναικών υποψηφίων τις βουλευτικές και δημοτικές ε- κλογές - μεγαλύτερη σε σχέση με τα προδιδακτορικά δεδομένα που ανέδειξε τους αποκλεισμού του δημοσίου χώρου για τις γυναίκες (7 γυναίκες βουλευτές το 1974, 14 το 1981 σε σύνολο 300 μελών του Ελληνικού Κοινοβουλίου) Η εκλογή ελληνίδων ευρωβουλευτών (Κωνσταντίνα Πανταζή, Μαριέττα Γιαννάκου) για πρώτη φορά το 1985 πρόβαλε τις δυνατότητες που δημιουργούνται από τη συμμετοχή σε διεθνείς οργανισμούς. (Ευρωπαϊκή Χάρτα Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και Ισότητα των Φύλων). Η καθιέρωση ίσης αμοιβής για ίση εργασία. Η σύνδεση Ισότητας των Φύλων και Εκπαίδευσης (Ομάδα Γυναικείων Σπουδών - Σπουδές Φύλου). 26 τη μελέτη μη δημοσιευμένων υλικών που αφορούν αποφάσεις των οργάνων καθοδήγησης. 25 Βλ. ΤΑ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΑ ΕΝΤΥΠΑ 3.1, 3.12, σελίδες 24-71. 26 Βλ. 5.5, σελίδες 94-96. 18

«Συνέχεια ως προς τα αιτήματα: η ισονομία της δεκαετίας του 80, παρά τη σημασία της, δεν έλυσε τα προβλήματα των γυναικών, δεν εξάλειψε την καταπίεση, την υποτίμηση και συχνά τον εξευτελισμό που υφίστανται λόγω του φύλου τους, δεν τις έκανε ισότιμους πολίτες. Αντίθετα, η αναγόρευση της δεκαετίας του 90 σε «μεταφεμινιστική» εποχή συμβαδίζει με την απειλή για κατάργηση των κεκτημένων, με την επαναφορά του σεξισμού στον δημόσιο λόγο, με τη γελοιοποίηση και την παραποίηση του φεμινισμού. Συνέχεια επίσης ως προς την οπτική: η φεμινιστική προβληματική εξελίχθηκε στα χρόνια αυτά, εμπλουτίστηκε από την πολιτική δράση και τις επιστημονικές αναζητήσεις και μας προσφέρει σήμερα νέα εργαλεία για να αναλύσουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας, αλλά και όσα συνέβησαν πριν από μας. Συγχρόνως όμως [αποτελεί] τεκμήριο αλλαγών. Αλλαγές κυρίως ως προς τις μορφές της πολιτικής δράσης: το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του 70 και του 80 οραματίστηκε να αλλάξει την πολιτική, διευρύνοντας το πεδίο και το περιεχόμενό της το σύνθημα «το προσωπικό είναι πολιτικό» εξέφρασε παραστατικά το στίγμα του. Σε αυτή την κατεύθυνση υιοθέτησε μιορφές που στηρίζονταν κατά κύριο λόγο στην άρνηση της εκπροσώπησης και της ένταξης στους επίσημους θεσμούς της πολιτικής, ενώ είχαν πολλά από τα κλασικά χαρακτηριστικά της πολιτικής δράσης, μαζικότητα, διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, πορείες, συναντήσεις, έκδοση εντύπων. Σήμερα τα πράγματα είναι πολύ διαφορετικά: η κρίση αυτών των μορφών της πολιτικής επηρέασε αποφασιστικά και το φεμινιστικό κίνημα, ενώ από την άλλη εμφανίστηκαν νέες μορφές φεμινιστικής πολιτικής που διεκδικούν συμμετοχή στους θεσμούς και τα κέντρα εξουσίας. Οι διεκδικήσεις των γυναικών εγγράφονται στη δεκαετία του 90 σε νέες συνθήκες δικαιωμάτων, που απαιτούν συστηματική μελέτη για να αναδειχθούν οι αντιφάσεις και τα όρια αλλά και οι δυνατότητές τους. Η μελέτη όμως αυτή δεν θα ήταν δυνατή αν δεν είχε προηγηθεί η προηγούμενη περίοδος, που άνοιξε το δρόμο για να τεθούν νέα ερωτήματα και να διαμορφωθούν νέα αναλυτικά εργαλεία που διαμόρφωσε την ευαισθησία και την εγρήγορσή μας στην οπτική του φύλου και της έμφυλης διαφοράς. 27 Προβληματισμός δράσης εκδηλώνονται και στον «οργανωμένο» κομματικά χώρο σχετικά με το φεμινισμό και τη συνάφεια με τις δράσεις της Αριστεράς. «Θεωρούμε ότι οι πολιτικές κινήσεις γυναικών πρέπει να είναι το φυτώριο νέων ιδεών και α- ντιλήψεων που θα εναρμονίζονται με τις πάγιες αρχές της Αριστεράς: την ελευθερία, τη δημοκρατία, την ισότητα, την αλληλεγγύη... Πρέπει να πραγματοποιούν συνεχώς τη σύνδεση φεμινισμού και Αριστεράς, επιδρώντας στο περιεχόμενο της πολιτικής λειτουργίας με τις ριζοσπαστικές επεξεργασίες του φεμινισμού... Ούτε υπάρχουν πια αντοχές και περιθώρια μιας ανώφελης, όσο και παράδοξης αντιπαράθεσης αριστεράς- φεμινισμού που χαρακτήρισε την παραδοσιακή Αριστερά μέχρι σήμερα. Η στάση της αυτή, - επιφυλακτική έως εχθρική - απέναντι στο ριζοσπαστισμό των αιτημάτων του φεμινισμού αποτελεί εκδήλωση παιδικής αρρώστιας στην πορεία ωρίμανσης της Αριστεράς, ιδίως σε πολιτικό επίπεδο». 28 Με το τέλος της δεκαετίας του 90., οι φεμινίστριες βρίσκονται μπροστά σε νέες προκλήσεις: Η διάλυση των χωρών του πρώην «Ανατολικού μπλοκ» δημιούργη- 27 Βλ. Δίνη, 8, σελίδες 7-8. 28 Βλ. Φεμινιστικά Τετράδια, τεύχος 1, σελίδα 13, «Φεμινισμός, Αριστερά, Εκσυγχρονισμός». 19

σε νέα προβλήματα στις γυναίκες: οι μαζικοί βιασμοί, ως στρατιωτική πρακτική, οι αρπαγές γυναικών για σεξουαλική εκμετάλλευση, η κακοποίηση, η διαρκής εξαπλούμενη πορνεία και η εμπορευματοποίηση της σεξουαλικότητας, απασχολούν τα γυναικεία κινήματα (Γυναίκες για μια άλλη Ευρώπη, Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Forum). Παράλληλα όμως εκδηλώνονται προσπάθειες οπισθοδρόμησης και πατριαρχικής αντεπίθεσης μέσα από το σλόγκαν «Η ισότητα έχει ήδη κατακτηθεί» ή «Το φεμινιστικό κίνημα ξεπεράστηκε». 2.4 Μπροσούρες-ανακοινώσεις - εκδόσεις Το γυναικείο κίνημα, οι φεμινίστριες των δύο τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα, εκφράστηκαν με πρωτοτυπία και ζωντάνια. Οι αναζητήσεις, οι προβληματισμοί, οι διεκδικήσεις, ξέφυγαν και από τους καθιερωμένους εκδοτικούς μηχανισμούς. Η Εκδοτική Ομάδα Γυναικών μεταφράζει, επιμελείται, εκδίδει και διακινεί βιβλία πολύ σημαντικά για το φεμινιστικό προβληματισμό, στο ούτως ή άλλως φτωχό εκδοτικό τοπίο της εποχής (Τικκάνεν, Ροουμπόθαμ, Σβαρτσερ κ.ά.). 29 Τα έντυπα του αυτόνομου και μη χώρου αναδεικνύουν τους προβληματισμούς τις αντιφάσεις, τις διαφοροποιήσεις. Η κινητοποίηση γυναικών για «καυτά» θέματα επικαιρότητας, η σύσταση επιτροπών πρωτοβουλίας, η δημιουργία ομάδων, είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εποχής. Οι γυναίκες οργανώνονται ακόμα και μέσα από την άρνηση οργανωτικών σχημάτων που προϋποθέτουν αυστηρή λειτουργία, συνεχή παρουσία και αναπόφευκτη λογοδοσία. Ο φεμινισμός, η πολιτική κινητοποίηση και συνειδητοποίηση των γυναικών (αυτού του μικρού, αλλά δυναμικού ποσοστού που διαμορφώνει το κλίμα και τις προϋποθέσεις για δράσεις, αλλαγές, καθολική, ατομική χειραφέτηση και απελευθέρωση από τα πρότυπα παραδοσιακής κοινωνικής συμπεριφοράς), προβάλλεται ως θέση ζωής. Ενδεικτικό στοιχείο η «αλληλεγγύη» η παραχώρηση σελίδων για την προβολή ομάδων και δράσεων (Δίνη, Κατίνα, Σκούπα), η δημιουργία ραδιοφωνικών εκπομπών (Ράδιο Κιβωτός, Θεσσαλονίκη, Δίωρο στο Α Πρόγραμμα της τότε ΕΡΤ), βιβλιοπωλείων, δείχνουν ένα άλλο «τοπίο». Οι ποικιλώνυμες ομάδες γυναικών (φοιτητριών κυρίως, συνοικιών, εργαζομένων) προχωρούν στις δικές τους εκδόσεις, συχνά διαφορετικές μεταξύ τους και σίγουρα διαφοροποιημένων σε σχέση με αυτές των «επίσημων» γυναικείων σωματείων 29 Βλ. Σκούπα για το γυναικείο ζήτημα, Τεύχος 4, σελίδες 86-88. 20

(εκδόσεις για τη βία και τους βιασμούς, για την οικογένεια και το οικογενειακό δίκαιο, την αντισύλληψη, τις αμβλώσεις). Καταγράφονται πλήθος ανακοινώσεων με τη μορφή διαμαρτυρίας, χαιρετισμού, καταγγελίας, απλής γνωστοποίησης, καταδίκης, πρόσκλησης. Ενδεικτικά: * Επιτροπή Αγώνα για την Αλλαγή του Οικογενειακού Δικαίου (1980) που αποτελείται από την ΚΔΓ, ΚΑΓ, Ομάδες Γυναικών Νομικής, Φιλοσοφικής, Ιατρικής, Βιολογικού και Πρωτοβουλίας Γυναικών ΟΤΕ. «...Σας καλούμε στις 7 του Μάρτη, παραμονή της Διεθνούς Ημέρας της Γυναίκας στις 5 το απόγευμα, στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου για να καταγγείλουμε με μια μεγάλη Παναθηναϊκή συγκέντρωση γυναικών την κωλυσιεργία της κυβέρνησης και ν απαιτήσουμε την ουσιαστική αναμόρφωση του Οικογενειακού Δικαίου και την κατάργηση όλων των διακρίσεων σε βάρος μας. Για να ενώσουμε τις φωνές μας και ν απαιτήσουμε την ισοτιμία, που είναι αναφαίρετο δικαίωμά μα και για να γίνει συνείδηση σε γυναίκες και άντρες ότι έτσι θα καλυτερεύσει η ποιότητα της ζωής όλων μας. Για να κλιμακώσουμε τους αγώνες μας για τη νομική, πολιτική, οικονομική και κοινωνική μας απελευθέρωση και την κατάργηση του ανδροκρατούμενου κατεστημένου. Γυναίκες, να πόσο εξευτελιστικά μας αντιμετωπίσουν οι νόμοι...» Ομάδες γυναικών Νομικής, Φιλοσοφικής, ΚΑΤΕΕ, Παντείου, Ιατρικής, Πρωτοβουλίας Γυναικών Πειραιά, Αυτόνομη Ομάδα Ομοφυλοφίλων Γυναικών, Σκούπα, Εκδοτική Ομάδα Γυναικών, Ομάδα Γυναικών Σφίγγα με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Α- ντισύλληψης (1980). «Γυναίκες, η 31 η του Μάρτη έχει καθιερωθεί σαν «μέρα αντισύλληψης». Στην Ελλάδα η έννοια της αντισύλληψης είναι άγνωστη στο σύνολο σχεδόν των γυναικών. Τα πράγματα είναι απλά! Η γυναίκα που δεν θέλει ή δεν μπορεί να μεγαλώνει παιδί καταφεύγει στην έκτρωση 300.000 εκτρώσεις γίνονται το χρόνο στη χώρα μας. «Παράνομες» εκτρώσεις... Το σκοτάδι που καλύπτει την αντισύλληψη στη χώρα μας είναι φυσικό επακόλουθο της ιδεολογίας που αναγνωρίζει για τη γυναίκα δυο μόνο μορφές «σεξουαλικότητας» την αναπαραγωγή του είδους και την απόλαυση του άντρα... Ας πάρουμε λοιπόν την υπόθεση της αντισύλληψης, της έκτρωσης, της υγιεινής στα χέρια μας. Για να πάψει η μυθοποίηση των λειτουργιών του κορμιού μας, για να γνωρίσουμε το σώμα μας που μόνο ο σύζυγος, ο ερωτικός σύντροφος και ο γυναικολόγος έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν. - Για τη διάδοση και δωρεάν διάθεση των αντισυλληπτικών μέσων - Για νόμιμη και δωρεάν έκτρωση - Για να πάψει η κερδοσκοπία σε βάρος του σώματός μας. * Οι προκηρύξεις - ανακοινώσεις προέρχονται από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης Γυναικείων Θεμάτων, το 21

Αδέσμευτη Κίνηση Γυναικών, Κέντρο Έρευνας Γυναικείων Θεμάτων, Τελέσσιλα, Ελληνικό Φεμινιστικό Δίκτυο Αλληλοπληροφόρησης, Αλληλεγγύης και Δραστηριοποίησης των Γυναικών, με αφορμή την άσκηση βίας εναντίον τεσσάρων τουριστριών στην Ερεσό, με την κατηγορία της προσβολής δημοσίας αιδούς. «... ΚΑΤΑΓΓΕΛΛΟΥΜΕ τη βάναυση συμπεριφορά εναντίον ατόμων με το στίγμα της διαφορετικότητας - Τη σκοταδιστική πολιτική που έχει σαν στόχο την επιβολή κοινωνικών προτύπων και περιορίζει την ελευθερία επιλογής του ατόμου... ΚΑΛΟΥΜΕ τις γυναικείες οργανώσεις και ομάδες να καταγγείλουν το γεγονός για να μπει φραγμός σε τέτοιου είδους συμπεριφορές και πρακτικές. τις γυναικείες οργανώσεις και ομάδες του εξωτερικού να κάνουν διαβήματα στις κατά τόπους ελληνικής προξενικές αρχές». * Με αφορμή το διορισμό των μελών του Συμβουλίου Ισότητας των Φύλων (1883) από την Κυβέρνηση, αποτελούμενο από 8 γυναίκες και έναν άνδρα, τα Συνεργαζόμενα Γυναικεία Σωματεία εξέδωσαν την παρακάτω ανακοίνωση. «Τα Συνεργαζόμενα Γυναικεία Σωματεία με σκεπτικισμό και ανησυχία πληροφορήθηκαν την ημέρα της Γυναίκας, τη σύνθεση του Συμβουλίου Ισότητας των φύλων. Περίμεναν ότι σ ένα τέτοιο όργανο θα μετείχαν προσωπικότητες του γυναικείου κινήματος, γνωστές στη χώρα μας και για τις γνώσεις και για την εμπειρία τους στα πολύπλοκα σχετικά θέματα και για τους αιώνες τους για την κατάκτηση ίσων δικαιωμάτων, όπως έγινε και γίνεται σε όλες τις χώρες σε ανάλογα όργανα. Η σημερινή σύνθεση είναι δυστυχώς δηλωτική αδιαφορίας για την ουσιαστική στελέχωση του Συμβουλίου αυτού, που δεν παρέχει έτσι τα εχέγγυα επιτυχίας των στόχων μας. Απλώς δίνει την ευχέρεια να εμφανίζουμε σε όσους, έξω από την Ελλάδα και μέσα σ αυτήν δεν γνωρίζουν πρόσωπα και πράγματα, ότι συγκροτήθηκε και στον τόμο μας όργανο ισότητας των φύλων. Κι αυτό σε βάρος και της ισότητας των φύλων και της αντιπροσώπευσης της χώρας μας στο εξωτερικό, σε διεθνείς οργανισμούς και οργανώσεις. Γι αυτό πιστεύουμε ότι η επανεξέταση του όλου θέματος είναι απαραίτητη». Αθήνα 14/3/1983 ΤΑ ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΣΩΜΑΤΕΙΑ Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, Λύκειο Ελληνίδων, Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, Χ.Ε.Ν. Ελλάδος, Ομοσπονδία Γυναικείων Σωματείων, ΖΟΝΤΑ Αθηνών, Ένωση Ελληνίδων Νομικών, Σύνδεσμος Επαγγελματιών και Επιχειρηματιών Γυναικών Αθηνών. 28 ΜΑΗ 1990: Διεθνής Ημέρα Δράσης για την Υγεία της Γυναίκας Γυναικείο Αρχείο ΔΕΛΦΥΣ και από προσωπικές συλλογές υλικών της εποχής. * Η καταγγελία κοινοποιείται στα Υπουργεία Δικαιοσύνης και Δημόσιας Τάξης και στη Γ.Γ.Ι. 22

Αγωνιζόμαστε και Ζητάμε: Αύξηση των δαπανών για την Υγεία Μέτρα προστασίας και πρόληψης κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης, του τοκετού και της λοχείας. Ίδρυση κέντρων για την ψυχική και σωματική Υγεία της Γυναίκας από Ενιαίο Εθνικό Φορέα με θεσμοθετημένη την παρουσία του Φεμινιστικού Κινήματος. Εκστρατεία ενημέρωσης για τις επιπτώσεις των νέων αναπαραγωγικών τεχνικών στη ψυχική και σωματική Υγεία των Γυναικών. Εκστρατεία ενημέρωσης - πληροφόρησης για τις μεθόδους αντισύλληψης. Καμπάνιες ενημέρωσης για θέματα Υγείας των Γυναικών και χρηματοδότηση Γυναικείων Ομάδων που δουλεύουν σ αυτή την κατεύθυνση. Βελτίωση και Αλλαγή των Συστημάτων Υγείας ΚΑΙ με βάση τις ανάγκες των Γυναικών. Αδέσμευτη Κίνηση Γυναικών Η Επιτροπή Γυναικών ΟΤΟΕ (1990). ΤΕΡΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ Η Επιτροπή Γυναικών της ΟΤΟΕ, συζητώντας για το θέμα στο οποίο θα επικεντρώσει τη δραστηριότητά της για τις 8 Μάρτη, Μέρα της Γυναίκας αποφάσισε να μην οργανωθεί κάποια επετειακή εκδήλωση, αλλά να γίνει καμπάνια ενημέρωσης σ όλο τον κλάδο, με θέμα την προστασία της υγείας των εργαζομένων απ τις επιπτώσεις των Μονάδων Οπτικής Απεικόνισης. Ο σεξισμός στον τύπο «Ο σεξισμός του Τύπου είναι απροκάλυπτος και καθημερινός» «Ψύχραιμη και αδιάκριτη η ξανθιά τίγρης» «Αντί να πει ευχαριστώ, τον μαχαίρωσε για ένα πείραγμα» «Αντί να τηγανίσει κανένα αυγό στον άνδρα της, ως όφειλε, έτρεχε στις συγκεντρώσεις» «Μια.,.. μας κυβερνάει» «Η Μ. Βίζη και η έδρα της» Ο Τύπος εκφράζοντας σταθερά την κυρίαρχη σεξιστική λογική της κοινωνίας μας, μας βιάζει άλλη μια φορά. Οι αντιδράσεις μας, τόσα χρόνια, γίνονται αντικείμενο ειρωνείας, διαστρεβλώνονται, αποσιωπούνται. Στην τελευταία περίπτωση όμως, παρατηρήθηκαν αντιδράσεις που αναρωτιόμαστε αν δημιουργήθηκαν από «ευαισθησία» ή στα πλαίσια κάποιων «πολιτικών παιχνιδιών» Η ΥΠΟΚΡΙΣΙΑ ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΗΣ! Αυτόνομες φεμινιστικές ομάδες Αθήνας Ελευθεροτυπία, 16-11-89 Από το τέλος της δεκαετίας του 90 οι δυνατότητες του διαδικτύου προσφέρουν νέες μορφές έκφρασης και επικοινωνίας. Το «βάρος» πέφτει όλο και περισσότε- 23