TEYXOΣ VII. Πίνακας Περιεχομένων

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ THΣ ΕΣΕΕ π À ª π π À ª ƒπ À Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. TEYXOΣ VII Πίνακας Περιεχομένων 1.1 ΑΕΠ διεθνώς σε Ευρωζώνη και Ελλάδα 3 1.2 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ): Εξελίξεις και σύνθεση 4 1.3 Καθαρό Εθνικό Διαθέσιμο Εισόδημα - Κατανάλωση σε Ελλάδα και Ευρωζώνη 5 2.1 Πληθωρισμός σε Ευρωζώνη και Ελλάδα 7 3.1 Ανεργία σε Ευρωζώνη και Ελλάδα 8 4.1 Επιτόκια Αγοράς Χρήματος 9 4.2 Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών 10 4.3 Ομόλογα ελληνικού Δημοσίου 11 4.4 Καταθέσεις στην Ελλάδα 12 5.1 Κλάδος εμπορίου στην Ελλάδα 13 5.2 Επιχειρηματικό Κλίμα στο Λιανικό Εμπόριο στην Ελλάδα 14 6.1 Επενδύσεις-Οικοδομική δραστηριότητα στην Ελλάδα 15 7.1 Δείκτης Οικονομικής Δυσπραγίας (ΔΟΔ) στην Ελλάδα 16 8.1 Ειδικό Θέμα: Τελικά τι συνέβη με το Δημοσιονομικό Πολλαπλασιαστή του ΔΝΤ; 17

Για τον παρόν Δελτίο, εργάστηκαν οι: Βάλια Αρανίτου, Διευθύντρια ΙΝΕΜΥ Χρίστος Κατηφόρης, οικονομολόγος Δήμητρα Γούναρη, Συντονίστρια Τμήματος Έρευνας και Τεκμηρίωσης ΙΝΕΜΥ Νίκος Γεωργοκώστας, στέλεχος ΙΝΕΜΥ Χαράλαμπος Αράχωβας, συνεργάτης ΙΝΕΜΥ

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI 1.1 ΑΕΠ διεθνώς σε Ευρωζώνη και Ελλάδα Η ανάπτυξη σε παγκόσμιο επίπεδο για το 2013 προβλέπεται υποτονική και εύθραυστη καθώς δεν αναμένεται να ξεπεράσει το 3% (εκτιμήσεις ΔΝΤ), όσο άλλωστε είχε διαμορφωθεί και το 2012. Το ΔΝΤ οδηγήθηκε τον Ιούλιο του 2013 στην επί τα χείρω, σε σχέση με τον Απρίλιο του 2013, αναθεώρηση των εκτιμήσεών του για την παγκόσμια ανάπτυξη, εξαιτίας της ασθενέστερης εγχώριας ζήτησης στις προηγμένες οικονομίες, σε συνδυασμό με τη χαμηλότερη των προσδοκιών μεγέθυνση ορισμένων αναδυόμενων οικονομιών και την παρατεταμένη ύφεση στην Ευρωζώνη. Εκτιμάται ότι οι χώρες της Ευρωζώνης θα επιστρέψουν το 2014 σε αναπτυξιακούς ρυθμούς, μικρότερους όμως της μονάδας, με εξαίρεση την Ισπανία όπου αναμένεται στασιμότητα. Η ένταση των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Ευρωζώνη αποτυπώνεται και στα στοιχεία της Eurostat (Πίνακας 1). Παρά την αβεβαιότητα, η εκτίμηση της Markit για την ζώνη του ευρώ υποστηρίζει τη συνέχιση των θετικών ρυθμών ανάπτυξης και το τρέχον τρίμηνο, καθώς o σύνθετος δείκτης ΡΜΙ αυξήθηκε τον Αύγουστο σε 51,7 μονάδες, ξεπερνώντας την αρχική πρόβλεψη των 50,9 μονάδων. Πρόκειται μάλιστα για την υψηλότερη επίδοση από τον Ιούνιο του 2011. Πίνακας 1 Πραγματικό ΑΕΠ: Μεταβολές (%) σε χώρες της Ευρωζώνης Χώρα/ Περίοδος 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2013 2013 Ευρωζώνη 0,1-0,3-0,1-0,2-0,1-0,6-0,3 0,3 (1,4) (0,3) (0,3) (-0,8) (-0,8) (-1,0) (-1,7) (-) Ιρλανδία 0,1 0,4-0,6 0,8-1,0-0,2-0,6 - (1,9) (3,4) (1,8) (0,4) (-0,5) (-1,0) (-0,9) (-) Ελλάδα* - - - - - - - - (-4,0) (-7,9) (-6,7) (-6,4) (-6,7) (-5,7) (-5,6) (-3,8) Ισπανία 0,0-0,5-0,4-0,4-0,3-0,8-0,5-0,1 (0,9) (-0,4) (-0,8) (-1,4) (-1,5) (-1,9) (-2,3) (-) Ιταλία -0,1-0,7-1,0-0,6-0,3-0,9-0,6-0,2 (0,4) (-1,0) (-1,4) (-2,8) (-2,7) (-2,6) (-2,8) (-) Κύπρος -0,9-0,1-0,5-1,0-0,7-1,3-1,4 - (-0,3) (-0,8) (-1,6) (-2,7) (-1,9) (-3,6) (-4,4) (-) Πορτογαλία -0,5-1,6-0,1-1,1-0,9-1,8-0,4 1,1 (-2,0) (-2,9) (-0,8) (-4,2) (-2,5) (-5,4) (-4,1) (-) Πηγή: Eurostat Ποσοστιαίες μεταβολές πραγματικού ΑΕΠ (τιμές αγοράς εκατ. ) Εκτός παρενθέσεως συγκριτικά με το προηγούμενο τρίμηνο (q-o-q) και Εντός παρενθέσεως συγκριτικά με το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμενου έτους (y-o-y). Εποχικά και ως προς τις εργάσιμες ημέρες διορθωμένα στοιχεία. Τα στοιχεία για Ιρλανδία και Πορτογαλία δεν είναι διορθωμένα ως προς τις εργάσιμες ημέρες. *: Τα (q-ο-q) στοιχεία για την Ελλάδα δεν είναι εποχικά διορθωμένα και για το λόγο αυτό δεν παρατίθενται ενώ το δεύτερο τρίμηνο του 2013 προέρχεται από την ΕΛΣΤΑΤ (προσωρινά στοιχεία). 3

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος Στην Ελλάδα η ύφεση το β τρίμηνο επιβραδύνθηκε στο 3,8% από 5,6% το ά τρίμηνο (στοιχεία y-o-y), εξέλιξη που εν πολλοίς αποδίδεται αφενός στην πορεία των εξαγωγών αγαθών και υπηρεσιών και αφετέρου στη μικρή βελτίωση του οικονομικού κλίματος και των προσδοκιών. Τα στοιχεία για το γ τρίμηνο θα είναι καθοριστικά εάν ο στόχος για μέση ύφεση ύψους 4,2% για το τρέχον έτος μπορεί να επιτευχθεί. Το ιστορικά υψηλό ποσοστό ανεργίας, η συνέχιση της ραγδαίας μείωσης των μισθών και η έλλειψη ρευστότητας προς τον ιδιωτικό τομέα συνεχίζουν να ασκούν υφεσιακές πιέσεις μέσω της συνεχιζόμενης πτώσης του διαθέσιμου εισοδήματος και της μείωσης των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου. Παρά την ολοκλήρωση της ανακεφαλαιοποίησης του εγχώριου τραπεζικού συστήματος κατά το δεύτερο τρίμηνο του έτους, αυτό δεν είναι πρόθυμο, αλλά ούτε και ικανό, να προχωρήσει σε χορηγήσεις δανείων τα οποία θα ενίσχυαν επενδύσεις και κατανάλωση, καθότι η τάση επιστροφής των καταθέσεων σταμάτησε ουσιαστικά μετά τον Μάρτιο. Η βελτίωση του μακροοικονομικού κλίματος, η επίτευξη πρωτογενούς πλεονάσματος ύψους 2,56 δισ. (έναντι πρόβλεψης για έλλειμμα 3,14 δισ.) το πρώτο επτάμηνο του έτους, με πρόβλεψη για 344 εκ. ευρώ στο τέλος του 2013, η σταθεροποίηση- αποκλιμάκωση του επιπέδου των τιμών, η βελτίωση στο ισοζύγιο πληρωμών και η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, δεν εμπόδισαν την έντονη συζήτηση σχετικά με πιθανό νέο πακέτο στήριξης της ελληνικής οικονομίας από τα μέσα του 2014, λόγω ύπαρξης χρηματοδοτικού κενού για την εξυπηρέτηση του δημοσίου χρέους. Συμπερασματικά, προκύπτει ότι οι προκλήσεις για την ελληνική οικονομία παραμένουν μεγάλες και ότι απαιτείται εντατικοποίηση των προσπαθειών για την έξοδο της χώρας από την κρίση και την ανάκτηση της πρόσβασής της στις διεθνείς αγορές κεφαλαίου. 1.2 Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ): Εξελίξεις και σύνθεση 4 Για όσες χώρες υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία, το δεύτερο τρίμηνο του 2013 φαίνεται να ενισχύεται η Ακαθάριστη Προστιθέμενη Αξία (ΑΠΑ), με εξαίρεση την Κύπρο όπου οι πρόσφατες δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις επηρέασαν αρνητικά το σύνολο της οικονομίας (Διάγραμμα 3). Ενδεικτικό των πιέσεων που έχουν ασκηθεί στην ελληνική οικονομία είναι πως την περίοδο δεύτερο τρίμηνο 2008 έως το δεύτερο τρίμηνο του 2013 η ΑΠΑ σε σταθερές τιμές υποχώρησε κατά 21,7%, ενώ στην Ευρωζώνη κατά 2,8%, στην Ισπανία κατά 5,9% και στην Κύπρο κατά 8,0%. Το χρονικό διάστημα από το πρώτο τρίμηνο του 2008 έως το πρώτο του 2013 η ΑΠΑ υποχώρησε στην Ιταλία κατά 8,4% και στην Πορτογαλία κατά 4,8%. Στην Ελλάδα τα τελευταία δύο χρόνια η ΑΠΑ στους κλάδους του εμπορίου, της διαμονής και της εστίασης υποχωρεί σημαντικά και συνεχώς, ενώ στις υπόλοιπες χώρες η πτώση αφενός δεν είναι συνεχής και αφετέρου είναι πολύ πιο ήπια. Αν αναλογιστεί κανείς τη σημασία που έχει ο τουρισμός για την ελληνική οικονομία τότε γίνεται αντιληπτό το μέγεθος των πιέσεων που έχει ασκηθεί στη χώρα. Ήδη όμως η τάση αυτή επιβραδύνεται ενώ τα αποτελέσματα του τρίτου τριμήνου αναμένεται να είναι βελτιωμένα σε σημαντικό βαθμό, σηματοδοτώντας ενδεχομένως και πλήρη αντιστροφή της αρνητικής μέχρι τώρα εξέλιξης (Διάγραμμα 1).

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI 4.0 2.0 0.0-2.0-4.0-6.0-8.0-10.0-12.0-14.0-16.0 Διάγραµµα 1: Ακαθάριστη Προστιθέµενη Αξία στους κλάδους του εµπορίου, διαµονής και εστίασης Ποσοστιαίες µεταβολές 2011 2011 2011 Eυρωζώνη Ιταλία 2012 2012 Ελλάδα Κύπρος 2012 2012 2013 Ισπανία Πορτογαλία 2013 Πηγή: Eurostat Οι ποσοστιαίες μεταβολές έχουν υπολογισθεί σε σταθερές τιμές σε σύγκριση με την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου έτους (y-o-y). Τα στοιχεία δεν είναι ούτε εποχικώς αλλά ούτε ως προς τις εργάσιμες ημέρες διορθωμένα. 1.3 Καθαρό Εθνικό Διαθέσιμο Εισόδημα - Κατανάλωση σε Ελλάδα και Ευρωζώνη Η εξέλιξη του καθαρού διαθέσιμου εισοδήματος των νοικοκυριών, των πόρων δηλαδή που προορίζονται για κατανάλωση ή αποταμίευση επιβεβαιώνει την ένταση της κρίσης στην ελληνική οικονομία (Πίνακας 2). Ενδεικτικά αναφέρεται πως την περίοδο μεταξύ του δεύτερου τριμήνου του 2013 και του αντίστοιχου του 2008, το καθαρό διαθέσιμο εισόδημα στην Ελλάδα υποχώρησε κατά 25,0%. Την περίοδο μεταξύ του πρώτου τριμήνου του 2013 και του αντίστοιχου του 2008 η Ιρλανδία «απώλεσε» το 18,5% του εισοδήματός της, η Ισπανία το 6,5%, η Ιταλία το 4,3%, η Πορτογαλία το 4,8% και η Κύπρος το 17,4%, ιδιαίτερα μετά τις πρόσφατες δυσμενείς εξελίξεις στη μεγαλόνησο. Αντίθετα στο σύνολο της Ευρωζώνης το καθαρό διαθέσιμο εισόδημα αυξήθηκε κατά 1,6% το ίδιο χρονικό διάστημα. Σημειώνεται πως τα στοιχεία είναι σε τρέχουσες τιμές, γεγονός που σημαίνει ότι οι μεταβολές στο επίπεδο των τιμών (πληθωρισμός) δεν έχουν ληφθεί υπόψη. 5

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος Πίνακας 2 Καθαρό Διαθέσιμο Εισόδημα-Ρυθμοί μεταβολής (%) Χώρα/ περίοδος 2011 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2012 2013 Ευρωζώνη 2,5 2,8 0,8 1,4 0,4 0,5 0,8-0,5 - Ιρλανδία 1,4-1,8-2,6-1,8 2,0 1,4 4,6 5,3 - Ελλάδα -9,7-6,6-8,6-9,7-6,3-5,0-6,8-8,7-11,7 Ισπανία 0,0-1,5-3,4-2,5-1,8 0,5 0,2 0,9 - Ιταλία 1,6 1,4-0,1-0,6-1,7-2,1-1,4-2,0 - Κύπρος -2,3 16,6 10,5-2,4-6,0-5,0-9,0-9,7 - Πορτογαλία -4,0-0,9-4,4-2,3-1,9-2,6-2,7-2,6 - Πηγή: Eurostat-Επεξεργασία στοιχείων ΕΣΕΕ Οι μεταβολές έχουν υπολογιστεί σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμενου έτους (y-o-y). Μη εποχικά διορθωμένα στοιχεία, σε τρέχουσες τιμές. Σε έρευνα της FOCUS BARI επιβεβαιώνεται ότι από το 2009 μέχρι σήμερα το μηνιαίο εισόδημα των ελληνικών νοικοκυριών έχει υποχωρήσει κατά 30%. Για σημαντική μερίδα νοικοκυριών (3 στα 10) η μείωση του οικογενειακού μηνιαίου εισοδήματος σε σχέση με το 2009 είναι μεγαλύτερη και από 50%. Ιδιαίτερα δυσμενής είναι και η εικόνα από την ΕΛ.ΣΤΑΤ. σύμφωνα με την οποία τα νοικοκυριά απώλεσαν 1,9 δισ. ευρώ από το διαθέσιμο εισόδημά τους μέσα σε ένα χρόνο (ά τρίμηνο 2012-ά τρίμηνο 2013). Όπως είναι άλλωστε αναμενόμενο, η συρρίκνωση του διαθέσιμου εισοδήματος έχει επηρεάσει αρνητικά και την κατανάλωση. Σε επίσης υποχώρηση της κατανάλωσης έχουν οδηγήσει η ιστορικά υψηλή ανεργία και γενικότερα οι εξελίξεις στην αγορά εργασίας καθώς και το γενικότερο κλίμα αβεβαιότητας. Για να γίνει ακόμα πιο σαφές το μέγεθος της πίεσης που ασκήθηκε στις καταναλωτικές δαπάνες των νοικοκυριών αναφέρεται πως το χρονικό διάστημα μεταξύ του δεύτερου τριμήνου του 2008 και του αντίστοιχου του 2013 η κατανάλωση συρρικνώθηκε σωρευτικά στην Ελλάδα κατά 26,4%, στην Ισπανία κατά 9,2%, στην Κύπρο κατά 11,9%, στην Ιταλία κατά 7,7% και στην Πορτογαλία κατά 8,4% (Πίνακας 3). Πίνακας 3 Ιδιωτική κατανάλωση: Ρυθμός μεταβολής (%) Χώρα/ περίοδος 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2013 2013 Ελλάδα -2,5-7,1-9,6-8,8-7,5-9,9-8,5-4,5 Ισπανία 0,0-2,2-1,8-2,5-2,8-3,4-4,5-2,9 Ιταλία -0,2-2,3-3,5-4,0-4,5-4,1-3,2-3,5 Κύπρος 1,5 0,4-0,6-1,6-2,1-2,6-5,8-4,9 Πορτογαλία -2,0-5,6-4,6-5,0-4,8-4,6-3,4-1,8 6 Πηγή: Eurostat Οι ποσοστιαίες μεταβολές έχουν υπολογιστεί ανά διαδοχικά τρίμηνα (q-o-q). Τα στοιχεία είναι σε σταθερές τιμές αλλά όχι εποχικά ή κατά εργάσιμες ημέρες διορθωμένα.

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. για το πρώτο τρίμηνο του 2013, η τελική καταναλωτική δαπάνη των νοικοκυριών και των μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων που εξυπηρετούν νοικοκυριά μειώθηκε κατά 3,2 δισ. ευρώ ή κατά 8,9%. Παράλληλα, με βάση την έρευνα της FOCUS BARI οι τομείς στους οποίους οι καταναλωτές δηλώνουν πως περιόρισαν σε μεγάλο βαθμό ή εντελώς τις δαπάνες τους λόγω κρίσης είναι η ένδυση και υπόδηση (70,2%), οι αγορές για το σπίτι και τα έξοδα συντήρησής του (70,4%), η ψυχαγωγία (70,2%), τα καθημερινά μικροέξοδα (69,5%), τα ταξίδια και οι διακοπές (65,9%) κ.ά. Επίσης, τα είδη διατροφής έχουν περιοριστεί σε μεγάλο βαθμό από το 25,4% του καταναλωτικού κοινού. 2.1 Πληθωρισμός σε Ευρωζώνη και Ελλάδα Στην Ελλάδα, η συρρίκνωση των μισθών και του εισοδήματος, η ιστορικά υψηλή ανεργία σε συνδυασμό με τη μεγάλη υποχώρηση της αξίας των περιουσιακών στοιχείων (ακίνητα, μετοχές ομόλογα) συνέβαλαν ώστε να καταγραφούν αποπληθωριστικές τάσεις από τον Μάρτιο του 2013 και μετά (Πίνακας 4). Σημαντική επίπτωση στον πληθωρισμό όμως μπορεί να έχει μια πιθανή στρατιωτική επέμβαση του ΝΑΤΟ στη Συρία που θα ωθούσε ανοδικά τις τιμές των καυσίμων και κατ επέκταση τον πληθωρισμό στην Ευρωζώνη, αν και το ενδεχόμενο αυτό δεν θεωρείται πλέον πιθανό. Ωστόσο, σε μία τέτοια περίπτωση η Ευρωζώνη θα ήταν σε δίλημμα σχετικά με το αν θα έπρεπε να αυξήσει ή όχι τα επιτόκια, προκειμένου να συγκρατήσει τον πληθωρισμό, αλλά με κόστος στην οικονομική ανάκαμψη. Πίνακας 4 Ρυθμός Πληθωρισμού (%) βάσει ΕνΔΤΚ, σε επιλεγμένες ευρωπαϊκές χώρες Χώρα/ μήνας 2012 2012 2012 2012 2012 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 αύγ. Σεπ. Οκτ. Νοέ. Δεκ. Ιαν. Φεβ. Μάρ Απρ. Μάι. Ιούν Ιούλ. ΕΖ-17 2,6 2,6 2,5 2,2 2,2 2,0 1,9 1,7 1,2 1,4 1,6 1,6* Ε.Ε.-27 2,7 2,7 2,6 2,4 2,3 2,1 2,0 1,9 1,4 1,6 1,7 1,7* Γερμανία 2,2 2,1 2,1 1,9 2,0 1,9 1,8 1,8 1,1 1,6 1,9 1,9 Ελλάδα 1,2 0,3 0,9 0,4 0,3 0,0 0,1-0,2-0,6-0,3-0,3-0,5 Πηγή: Eurostat *: Προσωρινά Στοιχεία, Έτος βάσης 2005. Ποσοστιαίες μεταβολές σε σχέση με τον αντίστοιχο μήνα του προηγούμενου έτους. Τέλος, ειδικά για την Ελλάδα, το ΔΝΤ σε συμπληρωματική του έκθεση, ζητά περαιτέρω μείωση του κόστους ανά μονάδα προϊόντος, αλλά προκειμένου να αποφευχθούν μειώσεις μισθών, θα πρέπει να επιταχυνθούν οι μεταρρυθμίσεις στην αγορά προϊόντων και υπηρεσιών που θα οδηγήσουν σε πτώση των τιμών στα εξαγώγιμα αγαθά και υπηρεσίες. Το Ταμείο επίσης υποστηρίζει πως η προσαρμογή των τιμών στην Ελλάδα, σε σχέση με τους εμπορικούς της εταίρους στην Ευρωζώνη, ήταν σχετικά περιορισμένη παρά τις μεγάλες μειώσεις των μισθών. Η μέχρι πρόσφατα αύξηση των τιμών, εξαιτίας αυξημένων 7

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος φορολογικών βαρών ή και στρεβλώσεων, εμπόδισε την πλήρη αξιοποίηση των θετικών επιδράσεων από τη μείωση των μισθών, με ανασταλτικές επιδράσεις στις προσπάθειες ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας. 3.1 Ανεργία σε Ευρωζώνη και Ελλάδα Η ανεργία στην Ελλάδα αποτελεί σήμερα το οξύτερο κοινωνικό πρόβλημα ενώ και οι εξελίξεις στην Ευρωζώνη και σε πολλές χώρες του ευρώ προκαλούν έντονη ανησυχία. Δυστυχώς η Ελλάδα παρουσιάζει για τρίτο συνεχόμενο τρίμηνο την υψηλότερη ανεργία στην Ευρωζώνη, έχοντας ξεπεράσει την Ισπανία (Διάγραμμα 2). Ο προβληματισμός όμως για τις εξελίξεις στην αγορά εργασίας στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο ενισχύεται καθώς σύμφωνα με έρευνα της The Hackett Group, από το 2002 έως το 2017 θα έχουν χαθεί 1,9 εκατομμύρια θέσεις εργασίας στους κλάδους παροχής υπηρεσιών. Ως αιτίες για αυτήν την απώλεια προβάλλουν η υπεργολαβία και η αυτοματοποίηση που προσφέρει η τεχνολογία της πληροφορίας. 30.0 Διάγραµµα 2: Εξέλιξη ανεργίας (%) στην Ευρώπη 25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 2009 2009 2010 2010 2010 2010 2011 2011 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2013 2013 Eυρωζώνη Ιταλία Ιρλανδία Κύπρος Ελλάδα Πορτογαλία Ισπανία Πηγή: Eurostat Τα στοιχεία για την απασχόληση δεν είναι εποχικώς διορθωμένα. 8 Οι προβλέψεις για τις μελλοντικές εξελίξεις στην ελληνική αγορά εργασίας είναι αντικρουόμενες καθώς το ΙΝΕ/ΓΣΕΕ στην ετήσια έκθεσή του για την ελληνική οικονομία κάνει λόγο για αύξηση της ανεργίας στο 29%-30% έως το τέλος του έτους, ενώ το 2014 το

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI ποσοστό θα φτάσει στο 31,5%. Αντίθετα, σύμφωνα με τα στοιχεία του συστήματος «Εργάνη» του υπουργείου Εργασίας, όπου καταγράφονται οι ροές απασχόλησης των μισθωτών στο σύνολο του ιδιωτικού τομέα της ελληνικής οικονομίας, το οκτάμηνο Ιανουάριος 2013-Αύγουστος 2013 δημιουργήθηκαν 102.580 νέες θέσεις εργασίας. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται η έρευνα της Manpower, η οποία υποστηρίζει πως η αγορά εργασίας σταθεροποιείται. Τέλος, το τρίτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου εκτιμάται ότι θα τοποθετηθούν οι πρώτοι άνεργοι σε θέσεις κοινωφελούς εργασίας δημοσίων υπηρεσιών (δήμοι, περιφέρειες, πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση κλπ) για επτά ή πέντε μήνες. 4.1 Επιτόκια Αγοράς Χρήματος Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) διατήρησε αμετάβλητο το επιτόκιο παρέμβασης του ευρώ στο ιστορικό χαμηλό του 0,5% ενώ αξιωματούχοι της τράπεζας δήλωσαν πως η νομισματική πολιτική θα παραμείνει αναπτυξιακή «για όσο διάστημα χρειαστεί» (Πίνακας 5). Επίσης, δεν είναι σαφές αν το ΔΣ της ΕΚΤ θα συμφωνήσει στη διατύπωση ξεκάθαρων στόχων που πρέπει να επιτευχθούν ώστε η τράπεζα να αυξήσει τα επιτόκια της αλλά ούτε αν θα τοποθετηθεί ξεκάθαρα σχετικά με τη μελλοντική νομισματική πολιτική της τράπεζας. Ο πρόεδρος Ντράγκι όμως δήλωσε πως δεν συμμερίζεται τον ενθουσιασμό σχετικά με ην ανάπτυξη, ιδιαίτερα μετά τη δημοσιοποίηση οικονομικών στοιχείων για Γερμανία και Γαλλία, αλλά ο πληθωρισμός θα διατηρηθεί σε χαμηλά επίπεδα φέτος αλλά και το 2014, γεγονός που παρέχει στην ΕΚΤ ευχέρεια ελιγμών. Πίνακας 5 Επιτόκια της Αγοράς Χρήματος και της ΕΚΤ (%) Τρίμηνο/ καταθέσεων Καταθέσεων Καταθέσεων Καταθέσεων Κύριας αναχ/τησης Επιτόκια ενός μηνός 3 μηνών 6 μηνών 12 μηνών ΕΚΤ 2011 1,22 1,41 1,69 2,13 2011 1,38 1,56 1,77 2,12 1,50 2011 1,24 1,50 1,72 2,05 1,25 2012 0,65 1,04 1,34 1,67 1,00 2012 0,39 0,69 0,98 1,29 1,00 2012 0,16 0,36 0,62 0,89 0,75 2012 0,11 0,20 0,36 0,60 0,75 2013 0,12 0,21 0,34 0,57 0,75 2013 - - - - 0,50 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Το ελάχιστο επιτόκιο προσφοράς για τις πράξεις κύριας αναχρηματοδότησης αποτελεί το βασικό επιτόκιο της ΕΚΤ και εμπίπτει εντός των ορίων των επιτοκίων της διευκόλυνσης αποδοχής καταθέσεων και της διευκόλυνσης οριακής χρηματοδότησης. Τα επιτόκια καταθέσεων ενός, τριών, έξι και δώδεκα μηνών αναφέρονται στους μέσους όρους περιόδου και πρόκειται για τα διατραπεζικά επιτόκια προσφοράς στη ζώνη του ευρώ (Euribor). 9

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος Η ανακεφαλαιοποίηση των τεσσάρων ελληνικών συστημικών τραπεζών ολοκληρώθηκε και αναμένονται ραγδαίες εξελίξεις στον κλάδο (περικοπές σε αμοιβές, κυρίως στο ανώτερο επίπεδο, περιορισμός του αριθμού καταστημάτων και προσωπικού, πιθανή ανταλλαγή δικτύου τους στο εξωτερικό). Ωστόσο, το κούρεμα των ομολόγων, η εξαιρετική διόγκωση των μη εξυπηρετούμενων δανείων, η απόσυρση καταθέσεων, η απώλεια πρόσβασης στη διατραπεζική αγορά και η αβεβαιότητα για τις εξελίξεις στο μέλλον είναι οι λόγοι που απαγορεύουν ουσιαστικά τη χορήγηση νέων δανείων και έχουν συρρικνώσει σε πολύ υψηλό βαθμό τη ρευστότητα στην αγορά. 4.2 Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών Σήμερα οι ελληνικές επιχειρήσεις δίνουν έμφαση στη μείωση του λειτουργικού τους κόστους και στη διαφύλαξη της κερδοφορίας τους, προσδοκώντας σε βελτίωση του οικονομικού κλίματος στο μέλλον. Σύμφωνα με στοιχεία της ΒΕΤΑ Χρηματιστηριακής ΑΕΠΕΥ και του ΣΕΠΕ, η γενική εικόνα των εισηγμένων εταιρειών παρέμεινε σε πίεση και το 2 ο τρίμηνο του 2013, καθώς από το σύνολο των εταιρειών, 58 εμφάνισαν αρνητικά λειτουργικά κέρδη και 45 χειρότερες επιδόσεις σε σχέση με τις περσινές. Τα «καλά» νέα είναι πως φαίνεται η αγορά να προσεγγίζει το κατώτατο όριο, αφού 33 εταιρείες έγιναν κερδοφόρες ενώ 65 από τις ζημιογόνες παρουσίασαν χαμηλότερες απώλειες. Η αξία των συναλλαγών στο Χρηματιστήριο τον Αύγουστο έφθασε τις 946,7 εκ. ευρώ, μειωμένη κατά 0,5% από τη συναλλακτική δραστηριότητα του Ιουλίου. Σε σχέση όμως με τον Αύγουστο του 2012, η αξία έχει μεγεθυνθεί κατά 97,1%. Τέλος, η κεφαλαιοποίηση του ΧΑΑ στο τέλος του ίδιου μήνα εκτιμήθηκε σε περίπου 47,9 δισ. ευρώ όταν τον Ιούλιο ήταν 46,0 δισ. και τον Αύγουστο του 2012 25,3 δισ. (Πίνακας 6). Πίνακας 6 Εξέλιξη Δεικτών* Μετοχών ΧΑΑ (σε απόλυτα μεγέθη) Έτος/ Τρίμηνο (τέλος περιόδου) 2010 Γενικός Δείκτης 2.067 1.434 1.471 1.414 Τραπεζών 2.258 1.364 1.482 1.251 2011 Γενικός Δείκτης 1.535 1.279 798 680 Τραπεζών 1.256 978 469 263 2012 Γενικός Δείκτης 729 611 739 908 Τραπεζών 300 235 281 226 2013 Γενικός Δείκτης 869 848 Τραπεζών 126 135 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος *: Γενικός Δείκτης (31.12.1980=100), και Τράπεζες (31.12.2005=5000) 10 Πάντως ο Σεπτέμβριος έχει χαρακτηριστεί ως κρίσιμος μήνας για το Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών (ΧΑΑ) καθώς τα roadshows θα αποκαλύψουν τις επενδυτικές διαθέσεις. Ήδη το

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI FTSE ανακοίνωσε ότι διατηρεί το ΧΑΑ στην κατηγορία των «ανεπτυγμένων» (advanced) αγορών στην ετήσια αξιολόγησή του, αν και παραμένει στη watch list, γεγονός που σημαίνει πως ο κίνδυνος υποβάθμισης στην κατηγορία advanced emerging και εν γένει οι πιέσεις παραμένουν. Ωστόσο, η υποβάθμιση του ΧΑΑ σε αναδυόμενη αγορά από τον οίκο MSCI δεν έχει αλλάξει, γεγονός που θα σηματοδοτήσει και το είδος των χαρτοφυλακίων/ επενδυτών που θα επιλέξουν να τοποθετηθούν στο ΧΑΑ. Παράλληλα τα warrants έχουν αλλάξει τα δεδομένα καθώς πλέον οι επενδυτές τα συνυπολογίζουν στον προσδιορισμός της αξίας του κεφαλαίου τους. 4.3 Ομόλογα ελληνικού Δημοσίου Καταλυτικό ρόλο στις εξελίξεις και στη βιωσιμότητα του χρέους διαδραματίζουν οι ξένοι δανειστές καθώς τα βασικά σενάρια σήμερα είναι τα εξής δύο: α) Περικοπή των επιτοκίων δανεισμού της Ελλάδας από τις πιστώτριες χώρες της ευρωζώνης με ταυτόχρονη χρονική μετάθεση της αποπληρωμής των δανείων κατά 30 ή και 50 χρόνια ακόμα και αναδρομική ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών μέσω ESM ώστε να διαγραφεί μέρος έστω του δανείου των 50 δισ. ευρώ όπως και διευκολύνσεις στη συγχρηματοδότηση έργων από τα διαρθρωτικά ταμεία και β) Καθαρό «κούρεμα» των δανείων που έχει λάβει η χώρα κατά περίπου 50% (OSI-Official Sector Involvement), λύση που έχει προτείνει και υποστηρίζει σθεναρά το ΔΝΤ. Σίγουρο πάντως είναι πως όποια λύση και να επιλεγεί στο μέλλον, ατέρμονες σχετικές συζητήσεις και σενάρια μόνο ζημιά μπορεί να προκαλέσουν στην ελληνική οικονομία, όπως άλλωστε υποστηρίζουν αναλυτές της Alpha Bank και της Eurobank. 30 Διάγραµµα 3: Εξέλιξη αποδόσεων (%) Οµολόγων Ελληνικού Δηµοσίου 25 20 15 10 5 0 Ιούν. 2012 Ιούλ. 2012 Αύγ. 2012 Σεπτ. 2012 Οκτ. 2012 Νοέµ. 2012 Δεκ. 2012 Ιαν. 2013 Φεβρ. 2013 Μάρ. 2013 Απρ. 2013 Μάι. 2013 Ιούν. 2013 Ιούλ. 2013 Αύγ. 2013 10 ετών 15 ετών 30 ετών Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Μέσοι όροι περιόδου. Στις 12 Μαρτίου άρχισε η διαπραγμάτευση των νέων ελληνικών ομολόγων μετά την ολοκλήρωση της ανταλλαγής των παλαιών στο πλαίσιο του PSI. 11

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος Το σίγουρο είναι πως η Ελλάδα θα χρειαστεί κάποιας μορφής παρέμβαση η οποία, σε συνδυασμό με τα πρωτογενή πλεονάσματα, την ολοκλήρωση μεταρρυθμίσεων και γενικότερα τη συνεχή ροή θετικών ειδήσεων θα βοηθήσουν στην ανάκαμψη της χώρας. Ίσως μάλιστα καταστεί εφικτή η έκδοση, περιορισμένου ύψους εκδόσεων ειδικού σκοπού αλλά η προοπτική πρόσβασης στις διεθνείς αγορές είναι ακόμη πολύ μακρινή Χωρίς όμως πραγματική ανάπτυξη, ακόμη και με τη βοήθεια αναπτυξιακών πακέτων, οι προσπάθειες της Ελλάδας θα αργήσουν να αποδώσουν (Διάγραμμα 3). 4.4 Καταθέσεις στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, η οικονομική ύφεση σε συνδυασμό με τις περιοριστικές δημοσιονομικές πολιτικές, την υψηλή ανεργία, την επιβολή νέων φόρων και την αβεβαιότητα επηρέασαν αρνητικά τις καταθέσεις. Ειδικότερα, οι εύκολα ρευστοποιήσιμες καταθέσεις (καταθέσεις μιας ημέρας, όψεως & τρεχούμενοι λογαριασμοί, απλού ταμιευτηρίου και προθεσμίας έως 2 ετών) συρρικνώθηκαν σωρευτικά από το Σεπτέμβριο του 2009 έως και τον Ιούλιο του 2013 κατά 30,4%, ενώ η υποχώρηση των καταθέσεων ταμιευτηρίου, για το ίδιο διάστημα, διαμορφώθηκε σε 39,9% (Διάγραμμα 4). Την παραπάνω χρονική περίοδο «χάθηκαν» καταθέσεις ύψους 72,2 δισεκατομμυρίων ευρώ εξαιτίας είτε της αβεβαιότητας σχετικά με την παραμονή της χώρας στο ευρώ που οδήγησε στην επιλογή φύλαξης των χρημάτων εκτός του τραπεζικού συστήματος, είτε της εξαιρετικά υψηλής ανεργίας η οποία ανάγκασε σε απόσυρση των αποταμιεύσεων για την κάλυψη των βασικών αναγκών, είτε, τέλος, της συρρίκνωσης των εισοδημάτων τα οποία δεν επαρκούν πλέον για επιβίωση και πληρωμή των νέων φορολογικών βαρών. 180,000 175,000 170,000 165,000 160,000 155,000 150,000 145,000 140,000 135,000 Οκτ. 11 Διάγραµµα 4: Εξέλιξη ύψους καταθέσων στην Ελλάδα σε εκ. ευρώ Νοέ. 11 Δεκ. 11 Ιαν. 12 Φεβ. 12 Μάρ. 12 Απρ. 12 Μάι. 12 Ιούν. 12 Iούλ. 12 Αυγ. 12 Σεπτ. 12 Οκτ. 12 Νοέ. 12 Δεκ. 12 Iαν. 13 Φεβ. 13 Μάρ. 13 Απρ. 13 Μάι. 13 Ιούν. 13 Ιούλ. 13 12 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος- Επεξεργασία στοιχείων -ΕΣΕΕ Περιλαμβάνονται καταθέσεις μιας ημέρας, όψεως & τρεχούμενοι λογαριασμοί, απλού ταμιευτηρίου και προθεσμίας έως 2 ετών.

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI Αξίζει να σημειωθεί πως η προσπάθεια των τραπεζών να συγκρατήσουν τις καταθέσεις με δέλεαρ υψηλά επιτόκια δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Μετά τις εκλογές του 2012 και τη σταθεροποίηση της πολιτικής ζωής οι καταθέσεις παρουσίασαν σημάδια ανάκαμψης, η οποία όμως ανεκόπη προσωρινά τον Απρίλιο εξαιτίας της κυπριακής κρίσης ενώ και η πολιτική ένταση που πυροδότησε το κλείσιμο της ΕΡΤ επηρέασε περαιτέρω αρνητικά την εξέλιξη των καταθέσεων. Παράλληλα, φαίνεται ότι η δυναμική της επιστροφής των κεφαλαίων που είχαν καταφύγει στο εξωτερικό έχει πλέον εξαντληθεί. 5.1 Κλάδος εμπορίου στην Ελλάδα Η οικονομική ύφεση έχει πλήξει τον τομέα του εμπορίου με ένταση δυσανάλογη του μεγέθους του. Πιο συγκεκριμένα, την περίοδο Ιούνιος 2008-Ιούνιος 2013 η σωρευτική υποχώρηση του Δείκτη Κύκλου Εργασιών (ΔΚΕ) στο Λιανικό Εμπόριο ανήλθε σε 35,1%, ενώ ο δείκτης κυμαίνεται πλέον σε επίπεδα του 2002. Αντίστοιχα, για την ίδια περίοδο πτώση σημείωσαν και ο Δείκτης Όγκου (ΔΟ) στο λιανικό (40,2%), ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών (ΔΚΕ) στο χονδρικό εμπόριο (44,2%) καθώς και ο Δείκτης Κύκλου Εργασιών στα Αυτοκίνητα (ΔΚΕΑ) κατά 73,7%. Ο ρυθμός υποχώρησης των δεικτών στο λιανικό εμπόριο επιδεινώθηκε το τελευταίο τρίμηνο ενώ στο χονδρικό και κυρίως στα Αυτοκίνητα ο δείκτης παρουσίασε σημαντική βελτίωση (Διάγραμμα 5). 10 Διάγραµµα 5: Ρυθµός µεταβολής (%) δεικτών εµπορίου 0-10 -20-30 -40-50 -60-70 2010 2010 2010 2011 2011 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2013 2013 ΔΚΕ Λιανικού ΔΟ Λιανικού ΔΚΕ Χονδρικού ΔΚΕ Αυτοκινήτων Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ, Επεξεργασία στοιχείων ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ Οι μεταβολές έχουν υπολογισθεί σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμενου έτους (y-o-y). Τα στοιχεία για το λιανικό εμπόριο αναφέρονται στο τέλος περιόδου ενώ για το χονδρικό και τα αυτοκίνητα σε ολόκληρο το τρίμηνο. 13

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος 5.2 Επιχειρηματικό Κλίμα στο Λιανικό Εμπόριο στην Ελλάδα Ο Δείκτης Εμπιστοσύνης 1 στο λιανικό εμπόριο φαίνεται να σταθεροποιείται τους τελευταίους μήνες, αν και παραμένει έντονα αρνητικός. Οι προσδοκίες για την πολύ καλή τουριστική χρονιά, σε όρους αφίξεων τουλάχιστον, έχουν επηρεάσει θετικά το επιχειρηματικό κλίμα (Πίνακας 7). Συμβολή στη σταθεροποίηση είχε και η βελτίωση του μακροοικονομικού περιβάλλοντος αν και η υψηλή ανεργία σε συνδυασμό με την αναμενόμενη για έκτο συνεχή χρόνο ύφεση και την αβεβαιότητα πιέζουν καθοδικά το Δείκτη Εμπιστοσύνης. Θετικό ρόλο διαδραματίζουν οι εγγυήσεις (ύψους 50 εκατ. ευρώ) προς τις τράπεζες για την παροχή δανείων σε υφιστάμενες και υπό ίδρυση πολύ μικρές, μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις από το Ταμείο Εγγυοδοσίας στο πλαίσιο του Ταμείου Επιχειρηματικότητας του ΕΤΕΑΝ, όπως και οι εγγυήσεις ύψους 1,5 δισ. ευρώ από την ΕΤΕπ για τη χρηματοδότηση εισαγωγών και εξαγωγών των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στο διασυνοριακό εμπόριο. Επίσης θετικά αξιολογείται η δέσμευση της Ένωσης Ελληνικών Τραπεζών για συμβάσεις χρηματοδότησης επιχειρήσεων και νοικοκυριών ύψους 2,06 δισ. ευρώ μέχρι τέλους του έτους. Αντίθετα, αρνητική επίδραση στο επιχειρηματικό κλίμα έχουν ο εξαιρετικά μεγάλος χρόνος αναμονής στην επιστροφή του ΦΠΑ (μέσος σταθμισμένος χρόνος 447 ημέρες), το υψηλό κόστος χρήματος για τις επιχειρήσεις σε συνδυασμό με το δυσανάλογα υψηλό ενεργειακό κόστος αλλά το κόστος που απορρέει από τη γραφειοκρατία και εν γένει από το αναποτελεσματικό κράτος. Πίνακας 7 Δείκτης Εμπιστοσύνης των επιχειρήσεων Λιανικού Εμπορίου ανά μήνα Έτος/Μήνας Ιαν. Φεβ. Μάρ. Απρ. Μάι. Ιούν. Ιούλ. Αύγ. Σεπ. Οκτ. Νοέμ. Δεκ. Μέση τιμή περιόδου 2009-26 -33-38 -35-20 -12-7 -9-7 3 2-4 -15,2 2010-11 -17-32 -27-31 -43-45 -42-45 -41-38 -34-33,8 2011-33 -28-22 -31-43 -42-39 -40-41 -37-35 -36-35,6 2012-34 -39-36 -38-35 -35-31 -27-37 -48-40 -34-36,1 2013-31 -33-26 -27-15 -19-21 -21-24,1* Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Business and Consumer Survey Results Eποχικά διορθωμένα στοιχεία *Για το πρώτο οκτάμηνο Τα αποτελέσματα του Πίνακα προκύπτουν ως απλός μέσος όρος της διαφοράς σταθμισμένων θετικών και αρνητικών απαντήσεων στο συνδυαστικό ερώτημα «Πως εξελίχθηκε η επιχειρηματική σας δραστηριότητα τους τελευταίους τρεις μήνες; (+), Πως περιμένετε να εξελιχθεί η επιχειρηματική σας δραστηριότητα τους επόμενους τρεις μήνες; (+) και Ποιος ο τρέχων όγκος των αποθεμάτων σας; (-)» σε δείγμα 480 από 187.000 ελληνικών επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου και είναι εποχικώς διορθωμένα. 14 1. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καταρτίζει τον Δείκτη Εμπιστοσύνης Λιανικού Εμπορίου ο οποίος αποτελεί τον αριθμητικό μέσο του «ισοζυγίου» (σε ποσοστό) των απαντήσεων για την τρέχουσα και τη μελλοντική κατάσταση στο εμπόριο και στα αποθέματα (με αρνητική επίδραση). Ειδικότερα, οι ερωτήσεις αφορούν την εξέλιξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας (πωλήσεις) τους τελευταίους τρεις μήνες, την αξιολόγηση του όγκου των τρεχουσών αποθεμάτων καθώς τις προσδοκίες για την εξέλιξη των πωλήσεων τους επόμενους τρεις μήνες. Σημειώνεται πως το «ισοζύγιο» είναι εποχικά διορθωμένο.

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI 6.1 Επενδύσεις-Οικοδομική δραστηριότητα στην Ελλάδα Η Ελλάδα έχει όσο ποτέ ανάγκη τις επενδύσεις αλλά απαραίτητη προϋπόθεση προσέλκυσής τους αποτελεί η σταθεροποίηση της οικονομίας της και η ολοκλήρωση των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Παρά τις πρώτες θετικές ενδείξεις (ενίσχυση των Άμεσων Ξένων Επενδύσεων (ΑΞΕ) κατά 178,9%, το 2012 σε σχέση με το προηγούμενο έτος σύμφωνα με τη Eurobank, αξιολόγηση της χώρας στις δέκα οικονομίες με τη μεγαλύτερη βελτίωση -έκθεση Doing Business Report 2013 της Παγκόσμιας Τράπεζας- και του Invest in Greece, επίσης από την Παγκόσμια Τράπεζα, στις τρεις κορυφαίες υπηρεσίες του είδους του) απομένουν πολλά ακόμη να γίνουν. Τα εξαιρετικά έντονα δημοσιονομικά προβλήματα και η υιοθέτηση περιοριστικών πολιτικών έπληξαν και τις επενδύσεις και κυρίως το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) (Διάγραμμα 6). Ενδεικτικά αναφέρεται πως το β τρίμηνο του 2013 οι εκταμιεύσεις του ΠΔΕ, σε πραγματικούς όρους, ήταν μικρότερες κατά 64,9% σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2008. Επιπρόσθετα, μπορεί η Ε.Ε. να ενέκρινε την επανεκκίνηση των έργων στους 4 οδικούς άξονες αλλά θα πρέπει να «κοπούν» έργα ύψους τουλάχιστον 700 εκατ. ευρώ, κυρίως από το ΠΕΠ Αττικής, προκείμενου να εξευρεθούν οι απαιτούμενοι πόροι. 10.0% Διάγραµµα 6: Εξέλιξη ποσοστιαίων µεταβολών εκταµιεύσεων ΠΔΕ 0.0% -10.0% 11 11 12 12 12 12 13 13-20.0% -30.0% -40.0% -50.0% Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Στοιχεία σε πραγματικούς όρους (αποπληθωρισμένα με βάση στοιχεία από τη World Economic Outlook Database 2011, IMF). Οι μεταβολές αφορούν το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμενου έτους ώστε να αντιμετωπισθεί η εποχικότητα (y-o-y). Η ελληνική οικοδομική- κατασκευαστική δραστηριότητα έχει συρρικνωθεί από την εκδήλωση της κρίσης και συνεχίζει να δέχεται πιέσεις ακόμη και σήμερα (Διάγραμμα 7). Σημαντική είναι επίσης η υποχώρηση των τιμών καθώς από τις αρχές του έτους μέχρι και τον Αύγουστο οι κατοικίες που πωλήθηκαν κάτω από την αντικειμενική τους αξία αποτέλεσαν μέχρι και το 50% του συνόλου των αγοραπωλησιών, και μάλιστα σε περιοχές των 15

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος βορείων προαστίων (στοιχεία γραφείου Άθμονον της RE/MAX). Σε έρευνα του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών υποστηρίζεται ότι από το 2007 μέχρι σήμερα η υποχώρησης στις τιμές των κατοικιών σωρευτικά αγγίζει το 40%, χωρίς να αποκλείεται και περαιτέρω υποχώρηση στο μέλλον. 10.0% 0.0% Διάγραµµα 7: Mεταβολές (%) όγκου ιδιωτικής οικοδοµικής δραστηριότητας 2011 2011 2012 2012 2012 2012 2013 2013-10.0% -20.0% -30.0% -40.0% -50.0% Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ Οι μεταβολές έχουν υπολογιστεί σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του προηγούμενου έτους (y-o-y) ώστε να αντιμετωπισθεί η εποχικότητα. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η μελέτη της Global Property Guide, όπου υποστηρίζεται πως το διάστημα 2008-2012 η σωρευτική μείωση των τιμών των κατοικιών, προσαρμοσμένη βάσει του πληθωρισμού, ανήλθε σε περίπου 37,6%. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η Ελλάδα παρουσιάζει την ταχύτερη πτώση τιμών το δεύτερο τρίμηνο του 2013, συγκριτικά με το αντίστοιχο του 2012 και κατατάσσεται στην 55 η θέση σε σύνολο 55 χωρών (βάσει ποσοστιαίας ανόδου των τιμών), σύμφωνα με την εταιρεία παροχής υπηρεσιών ακινήτων Knight Frank. Ωστόσο, μικρή επιβράδυνση του ρυθμού υποχώρησης του όγκου της ιδιωτικής δραστηριότητας σημειώθηκε το δεύτερο τρίμηνο του 2013 σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2012, αν και η συνολική εικόνα παραμένει εξαιρετικά απογοητευτική. 7.1 Δείκτης Οικονομικής Δυσπραγίας (ΔΟΔ) στην Ελλάδα 16 Για πρώτη φορά μετά από το τρίτο τρίμηνο του 2011 ο ΔΟΔ παρουσίασε μικρή βελτίωση (Διάγραμμα 8) εξαιτίας α) της μικρής υποχώρησης της ανεργίας, β) της εμφάνισης αποπληθωρισμού, γ) της μείωσης του επιτοκίου παρέμβασης της ΕΚΤ σε ιστορικά χαμηλά και δ) της επιβράδυνσης της ύφεσης. Βέβαια, το γεγονός αυτό δε σημαίνει πως η ελληνική οικονομία δεν εξακολουθεί να βρίσκεται σε βαθιά ύφεση και να αντιμετωπίζει σειρά προκλήσεων.

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI 60.0 Διάγραµµα 8: Εξέλιξη δείκτη οικονοµικής δυσπραγίας (2007 2013) 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 07 07 07 07 08 08 08 08 09 09 09 09 10 10 10 10 11 11 11 11 12 12 12 12 13 13 Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, Τράπεζα της Ελλάδος Επεξεργασία στοιχείων ΕΣΕΕ Παράλληλα, η εγχώρια οικονομία δεν μένει ανεπηρέαστη από τις διεθνείς και ευρωπαϊκές μακροοικονομικές εξελίξεις. Η ελάφρυνση του ελληνικού χρέους, με άμεσο (κούρεμα) ή έμμεσο (μετάθεση πληρωμών στο μέλλον, μείωση επιτοκίων κλπ) τρόπο, και γενικότερα των βαρών των ελληνικών νοικοκυριών κρίνεται πλέον όχι απλά σκόπιμη αλλά επιβεβλημένη. Εξάλλου, η Ευρωζώνη ίσως χρειαστεί να ασχοληθεί στο άμεσο μέλλον και με τις πρόσφατες πολιτικές αναταραχές στην Ιταλία και τα οικονομικά προβλήματα σε Ισπανία και Γαλλία. 8.1 Ειδικό Θέμα: Τελικά τι συνέβη με το Δημοσιονομικό Πολλαπλασιαστή του ΔΝΤ 2 ; Η υποεκτίμηση των επιπτώσεων της δημοσιονομικής προσαρμογής στο ΑΕΠ (δηλαδή του Δημοσιονομικού Πολλαπλασιαστή), που δημοσιεύτηκε στη μελέτη του επικεφαλής οικονομολόγου του ΔΝΤ Ολ. Μπλανσάρ, πυροδότησε μια σειρά αντιπαραθέσεων και συζητήσεων στην Ελλάδα σχετικά με τη σκοπιμότητα της περιοριστικής πολιτικής που ασκείται τα τελευταία 3 1/2 περίπου χρόνια. Η βασική ιδέα ήταν πως τα μέτρα λιτότητας, σε αντίθεση 2. Το Ειδικό θέμα στηρίχθηκε μεταξύ άλλων στο βιβλίο του Βασίλη Μανεσιώτη «Τελικά φταίει ο Δημοσιονομικός Πολλαπλασιαστής», εκδόσεις economia Publishing (2013), σε άρθρα της Μιράντας Ξαφά στον τύπο, στην Ετήσια Έκθεση του Διοικητή της Τραπέζης της Ελλάδος (Φεβρουάριος 2013), στην έκθεση European Economic Forecast Autumn 2012 (European Economy 7/2012) by the European Commission, στο Effects of fiscal consolidation envisaged in the 2013 Stability and Convergence Programmes on public debt dynamics in EU Member States, Berti K. et. Al (September 2013) by the European Commission και στο IMF Staff Discussion Note: Dealing with High Debt in an Era of Low Growth Abbas A. et.al. (September 2013). 17

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος με τις αρχικές προβλέψεις του ΔΝΤ, οδήγησαν τελικά την ελληνική οικονομία σε βαθύτερη, του αναμενομένου, ύφεση, οπότε είναι πλέον επιβεβλημένη η εφαρμογή πολιτικών τόνωσης της οικονομικής δραστηριότητας. Η αλήθεια είναι πως ο αποκλεισμός της χώρας από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίου κατέστησε τη δημοσιονομική προσαρμογή για την Ελλάδα αναπόφευκτη αναγκαιότητα, είτε εξυπηρετώντας είτε όχι το ήδη τεράστιο δημόσιο χρέος, αφού τα ελλείμματα, ακόμη και τα πρωτογενή, ήταν υψηλά και αυξανόμενα και οδηγούσαν σε συνεχή αύξηση το δημόσιο χρέος, ως ποσοστό του ΑΕΠ. Η αύξηση του δημοσίου δανεισμού ήταν διαρκής από το 2004 και έπειτα, δηλ. ακόμη και σε περιόδους υψηλού ρυθμού οικονομικής ανόδου, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε σε χώρες όπως η Ιρλανδία, η Ισπανία και η Ιταλία. (Πίνακας 8). Πίνακας 8 Ποσοστιαίες μεταβολές στο λόγο χρέος προς ΑΕΠ Χώρα/ περίοδος 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Ελλάδα 0,3-2,1-4,2 1,4 2,3 6,1 0,1 5,2 16,3 15,6 20,9-6,9 Ιρλανδία -2,3-3,4-1,2-1,3-2,3-2,5 0,2 19,3 20,5 27,3 14,3 11,2 Ισπανία -3,8-3,0-3,8-2,5-3,1-3,5-3,4 3,9 13,8 7,2 7,3 15,6 Ιταλία -0,3-3,0-1,2-0,5 2,0 0,7-3,0 2,7 10,2 2,6 1,5 6,9 Κύπρος 1,6 4,0 4,6 1,2-1,5-4,7-5,9-9,9 9,6 2,9 10,2 15,0 Πορτογαλία 2,7 2,6 2,0 1,8 5,1 1,2 4,6 3,3 11,5 10,3 14,4 15,2 Γερμανία -1,0 1,6 3,7 1,8 2,3-0,6-2,6 1,6 7,8 7,7-1,8 1,4 Γαλλία -0,5 2,1 4,2 1,9 1,6-2,6 0,1 4,0 11,0 3,1 3,7 4,3 ΗΠΑ -1,9-1,1-0,5 0,3-5,4 1,2 0,7 8,5 15,8 7,0 6,8 8,5 Πηγή: IMF Staff Discussion Note Dealing with High Debt in an Era of Low Growth, Ali Abbas et.al, September 2013SDN/13/07. Σχεδόν όλες οι σχετικές μελέτες συνηγορούν πως, βραχυχρόνια, οι περιοριστικές πολιτικές προκαλούν αύξηση της ανεργίας καθώς περιορίζεται η ζήτηση, ενώ μακροχρόνια επιδρούν θετικά, μειώνοντας την αβεβαιότητα του ενδεχομένου μιας χρεοκοπίας, αλλά και περιορίζοντας την «εκτόπιση του ιδιωτικού» τομέα με την απελευθέρωση πόρων προς παραγωγικότερους τομείς της οικονομίας. Για τον περιορισμό των αρνητικών συνεπειών των συσταλτικών πολιτικών λαμβάνονται μέτρα που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην συγκράτηση-επιβράδυνση της μείωσης της συνολικής ζήτησης και σταδιακά να οδηγήσουν σε θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιου είδους μέτρων αποτελούν: α) η υποτίμηση του νομίσματος, β) η μείωση των επιτοκίων, γ) η διάρθρωση της δημοσιονομικής προσαρμογής (δηλαδή αν θα περικοπούν οι πρωτογενείς δαπάνες ή αν η προσαρμογή θα βασιστεί σε αύξηση των φόρων), δ) πρωτοβουλίες για την τόνωση των εξαγωγών και ε) οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις (Μανεσιώτης, 2013). 18 Η κεϋνσιανή προσέγγιση προϋποθέτει τη χρήση της νομισματικής πολιτικής για να αμβλύνει τις επιπτώσεις της δημοσιονομικής προσαρμογής, επιλογή που δεν είναι διαθέσιμη για καμία μεμονωμένη χώρα της Ευρωζώνης. Η άλλη επιλογή είναι η προσαρμογή να γίνει με αξιόπιστο-σαφή τρόπο και με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα, βελτιώνοντας τους δείκτες

Συνοπτικό Τριμηνιαίο Δελτίο Μακροοικονομικών Δεικτών για Ελλάδα και Ε.Ε. VΙI εμπιστοσύνης σχετικά με τις οικονομικές προοπτικές, όπως για παράδειγμα συνέβη στα προγράμματα σταθεροποίησης της Ελλάδας, του Βελγίου και άλλων ευρωπαϊκών χωρών τη δεκαετία του 1990, όπου παρά την επίτευξη σημαντικών πρωτογενών πλεονασμάτων, οι οικονομίες δεν σημείωσαν ύφεση (βλ. πλαίσιο 8, ECB Monthly Bulletin, Ιούνιος 2011). Το Προγράμματα δημοσιονομικής εξυγίανσης που υπέγραψε η Ελλάδα περιείχαν δύο σκέλη: α) της δημοσιονομικής προσαρμογής και β) των διαρθρωτικών μέτρων. Το πρώτο προκαλεί ύφεση ενώ το δεύτερο ευνοεί την ανάπτυξη και αντισταθμίζει τις δυσμενείς επιπτώσεις των περιοριστικών πολιτικών. Στην Ελλάδα το δεύτερο σκέλος δεν φαίνεται να είχε απτά αποτελέσματα καθώς δεν είχε ληφθεί υπόψη η δυνατότητα φυγής κεφαλαίων εντός της Ευρωζώνης, στο πλαίσιο της ελεύθερης διακίνησης κεφαλαίων, ούτε δημιουργήθηκε κάποιας μορφής «αντιτείχισμα» από οικονομικά εύρωστα ινστιτούτα που θα μπορούσαν να αμβλύνουν τις επιπτώσεις της ύφεσης (Abbas et.al., 2013). Οι λόγοι όμως για τους οποίους η ελληνική οικονομία οδηγήθηκε σε βαθύτερη και μεγαλύτερης διάρκειας ύφεση, ειδικότερα στο πρώτο Πρόγραμμα Προσαρμογής, μπορούν να συνοψιστούν στους εξής (Μανεσιώτης, 2013): Αύξηση φόρων αντί για μόνιμη μείωση πρωτογενών δαπανών, γεγονός που γέννησε αμφιβολίες για το αν η προσαρμογή είναι διατηρήσιμη και η ανάκαμψη, σε σύντομο χρονικό διάστημα, πιθανή. Μείωση δημοσίων επενδύσεων, παρά το γεγονός ότι 1. υπήρχαν διαθέσιμοι πόροι από το ΕΣΠΑ και 2. ο πολλαπλασιαστής δημοσίων επενδύσεων στην Ελλάδα είναι ο μεγαλύτερος από οποιοδήποτε άλλο δημοσιονομικό πολλαπλασιαστή. Μικρή περίοδο προσαρμογής, σχεδόν μη ρεαλιστική. Αυξήσεις φόρων, και μάλιστα των έμμεσων, με αποτέλεσμα να τονωθεί ο πληθωρισμός και να αποδυναμωθεί η ανταγωνιστικότητα. Ανισομερής κατανομή των βαρών με ορισμένες ομάδες να πλήττονται πολύ περισσότερο (συνταξιούχοι και μισθωτοί). Αρνητική στάση των αρχών απέναντι στο Πρόγραμμα ευθύς εξαρχής. Αύξηση του λόγου χρέους προς ΑΕΠ, η οποία οφείλεται στη συρρίκνωση του ΑΕΠ, στο ύψος των επιτοκίων και στο πρωτογενές αποτέλεσμα (αν και φέτος αναμένεται πρωτογενές πλεόνασμα) και έπληξε την αξιοπιστία των προγραμμάτων προσαρμογής στην κοινή γνώμη υπονομεύοντας ταυτόχρονα την εφαρμογή του. Δυσμενείς χρηματοπιστωτικές εξελίξεις που οδήγησαν σε πιστωτική ασφυξία και αναβολή ή ακύρωση επενδυτικών σχεδίων. Μη ή μερική/ατελής εφαρμογή των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Μείωση ιδιωτικών επενδύσεων εξαιτίας της πιστωτικής συρρίκνωσης αλλά και του κλίματος έντονης αβεβαιότητας. Αδυναμία προσέλκυσης ξένων επενδύσεων, αν και αυτό αποτελεί χρόνιο πρόβλημα της ελληνικής οικονομίας που απλά επιδεινώθηκε την περίοδο της οικονομικής κρίσης. 19

13 INΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟΥ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ EΘΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΜΠΟΡΙΟΥ σεπτέμβριος Πενιχρά αποτελέσματα των προσπαθειών για ενίσχυση των εξαγωγών εξαιτίας της αδυναμίας υποτίμησης του νομίσματος, και της μη επιτυχούς διαδικασίας «εσωτερικής υποτίμησης» (μείωση μισθών και τιμών) λόγω αδυναμίας εύρεσης χρηματοδότησης, γραφειοκρατικών εμποδίων κλπ. Γενικότερα, έλλειψη αξιοπιστίας της όλης προσπάθειας δημοσιονομικής προσαρμογής με καθυστερήσεις, παλινωδίες, υπαναχωρήσεις κλπ. Εάν, υπό τις παραπάνω οικονομικές συνθήκες, είχε χρησιμοποιηθεί ένας άλλος δημοσιονομικός πολλαπλασιαστής το πιθανότερο είναι ότι δεν θα είχαν αλλάξει και πολλά πράγματα. Η ύφεση θα εξακολουθούσε να είναι βαθιά και το βιοτικό επίπεδο και η καθημερινότητα των πολιτών θα είχε επίσης επιδεινωθεί. Ενδεχομένως, να δινόταν περισσότερος χρόνος στη χώρα αλλά και πάλι η Ελλάδα θα ήταν υποχρεωμένη να επιτύχει πρωτογενή πλεονάσματα αφού οι διεθνείς αγορές κεφαλαίου δεν θα δάνειζαν χρήματα σε μία οικονομία με συνεχώς διογκωμένα ελλείμματα. Εξάλλου, νέα έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Berti et.al, 2013) υποστηρίζει πως σε συνθήκες οικονομικής κρίσης, όπως η σημερινή, οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές είναι μεν υψηλότεροι και η προσαρμογή οδηγεί σε συρρίκνωση του ΑΕΠ και αύξηση του χρέους, αλλά οι επιπτώσεις αυτές δεν ξεπερνούν, συνήθως, τα τρία έτη ενώ ακόμα και με λάθος πολλαπλασιαστές το χρέος, κάποια στιγμή, αρχίζει να μειώνεται. Αντίθετα, αν δεν ληφθούν μέτρα προσαρμογής το χρέος λαμβάνει εκρηκτικές διαστάσεις. Αντίθετα, ο Ολ. Μπλανσάρ αποδίδει την αιτία για τη βαθύτερη, της αναμενόμενης, ύφεση στην «κρίση εμπιστοσύνης», εξαιτίας της πολιτικής αστάθειας, της κατάρρευσης της εμπιστοσύνης των επενδυτών και της εκροής καταθέσεων. Επίσης, νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, όπως η Μ. Ξαφά, αποδίδουν τη βαθιά ύφεση στην ολιγωρία και απροθυμία των ελληνικών αρχών να εφαρμόσουν το πρόγραμμα προσαρμογής και όχι στο δημοσιονομικό πολλαπλασιαστή. Πιθανότατα, οι χρηματοπιστωτικές αγορές θεώρησαν τη δημοσιονομική προσαρμογή μη επαρκή και αντέδρασαν με μεγαλύτερη αποστροφή στον κίνδυνο. Έτσι, αυτό που πιθανότατα συνέβη δεν είναι τόσο μια υποεκτίμηση του πολλαπλασιαστή αλλά περισσότερο η αποτύπωση της αρνητικής αντίδρασης των επενδυτών οι οποίοι δεν έχουν πειστεί για την αποτελεσματικότητας της δημοσιονομικής προσπάθειας. Σε τέτοιο καθεστώς γενικευμένης απώλειας εμπιστοσύνης όλων των φορέων της αγοράς, εγχωρίων και διεθνών, οι προβλεπόμενοι από την οικονομική θεωρία και πολιτική πολλαπλασιαστές και οι μηχανισμοί μετάδοσης δεν λειτουργούν. 20