ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Ρεπορτάζ στην Άλλη Πλευρά της Πόλης 1
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης τίτλος συγγράμματος Θεσσαλονίκη, Ρεπορτάζ στην Άλλη Πλευρά της Πόλης δημοσιογραφική επιμέλεια & συντονισμός Στελίνα Μαργαριτίδου φιλολογική επιμέλεια φιλολογικό τμήμα iwrite.gr Πρότυπες Εκδόσεις Πηγή Μαλέας 11, Άνω Πόλη, Θεσσαλονίκη, Ελλάδα A Pigi Publication Maleas 11, Ano Poli, Thessaloniki, Greece Επικοινωνία: www.pigi.gr 2311 27 28 03 info@pigi.gr η φιλολογική επιμέλεια, η σελιδοποίηση και η μακέτα εξωφύλλου έγιναν στα ατελιέ του iwrite.gr Α Έκδοση: Ιούνιος 2012 iwrite Creative Team http://www.iwrite.gr Απαγορεύεται η δημοσίευση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου αυτού, η αναπαραγωγή ή μετάδοσή του με οποιοδήποτε οπτικοακουστικό μέσο, χωρίς την άδεια του εκδότη. 2
Σας ευχαριστώ όλους! Αυτό το βιβλίο δεν θα έφτανε στα χέρια σας εάν δεν το πίστευε και υποστήριζε ο οίκος Πρότυπες Εκδόσεις Πηγή. Ευχαριστώ τον Νικόλαο Κουμαρτζή και τον Χρυσοβαλάντη Ναγκολούδη που υλοποίησαν μία ακόμη πρωτότυπη και αξιόλογη ιδέα. Ευχαριστώ τον καθηγητή Γεωλογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Νικόλαο Σούλιο για την πολύτιμη βοήθειά του, τη δραστήρια Πρόεδρο του Βαφοπούλειου Πνευματικού Κέντρου Θεοδώρα Λειψιστινού, η οποία υποστήριξε την προσπάθεια συμβάλλοντας και με ένα διαφωτιστικό κείμενο για τους Ζηλωτές, την ποιήτρια Μελίτα Καραχάλιου που ζωντανά ξεδίπλωσε τις αναμνήσεις της από το Καλαμαρί, τη φίλη μου και συνάδελφο Νατάσα Μποζίνη που έχει αναλάβει να διασώζει και να συντηρεί μνήμες και ιστορίες από το παρελθόν μας, τον «κυνηγό» των καταιγίδων, μετεωρολόγο Μιχάλη Σιούτα που παραχωρεί εντυπωσιακές πληροφορίες και φωτογραφίες... Ευχαριστώ την τύχη που μ έκανε ν ακολουθήσω ένα επάγγελμα ενδιαφέρον και συναρπαστικό σε μια πόλη αντιφατική και τόσο ζωντανή... Στελίνα 3
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Περιεχόμενα 6 8 18 30 40 62 74 92 110 134 εισαγωγή Θεσσαλονίκη: Ρεπορτάζ... στην Άλλη Πλευρά της Πόλης! κεφάλαιο 1 Σώστε το Ναό της Αφροδίτης κεφάλαιο 2 Μαγεμένες, τα «Ελγίνεια» της Θεσσαλονίκης κεφάλαιο 3 Διαδρομές Νερού στην Πόλη κεφάλαιο 4 Ο Λευκός Πύργος της Θεσσαλονίκης: ο Ερυθρός Πύργος του Αίματος, της Φρίκης και του Θανάτου κεφάλαιο 5 Το «Μυστικό» της Κατακόμβης κεφάλαιο 6 Ταχσίν Μεσαρέ Ο Τελευταίος Πασάς κεφάλαιο 7 Οι Μπουρλοτιέρηδες της Θεσσαλονίκης κεφάλαιο 8 Κολέγιο Ανατόλια Σχολή Καλαμαρί, Από τη Μικρά Ασία στη Θεσσαλονίκη κεφάλαιο 9 Κινήματα της Θεσσαλονίκης: Η Φεντερασιόν και οι Πρωταγωνιστές της 4
148 158 172 182 202 212 232 244 256 κεφάλαιο 10 Θεσσαλονικείς Εβραίοι Η Άγνωστη Ιστορία της Μοναδικής Εξέγερσης στο Άουσβιτς κεφάλαιο 11 Νίκος Μπιλιλής: Ο Κινηματογραφιστής της Θεσσαλονίκης κεφάλαιο 12 Ιστορικό Αρχείο ΔΕΗ κεφάλαιο 13 Οι Γενναιόδωροι της Θεσσαλονίκης κεφάλαιο 14 Οι Αεροπειρατές της Θεσσαλονίκης! κεφάλαιο 15 Στρατηγός Καλλάρης. Πολεμώντας για τη Θεσσαλονίκη κεφάλαιο 16 Κινήματα: Η Επανάσταση των Ζηλωτών (1242-1349) κεφάλαιο 17 Τα Μπουρίνια της Θεσσαλονίκης κεφάλαιο 18 Το Παράξενο Πείραμα του Αριστοτέλη Ένα Έγκλημα Χωρίς Τιμωρία 5
εισαγωγή Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη: Ρεπορτάζ... στην Άλλη Πλευρά της Πόλης! 6
Οι αεροπειρατές της... Θεσσαλονίκης, η ιστορία και τα πρόσωπα των σημαντικότερων ξενόγλωσσων σχολείων της πόλης, διηγήσεις από την Κατοχή για τα ορφανά παιδιά του ξυπόλητου τάγματος και των πειραμάτων που έγιναν στο Ορφανοτροφείο Αριστοτέλης. Μια πορεία μέσα στην πόλη που οδηγεί στην ανακάλυψη μικρών θησαυρών και... θαυμάτων, όπως στην κατακόμβη του Αγίου Ιωάννη, όπου σύμφωνα με μία άποψη μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος ο Μυροβλύτης, ή στα ερείπια ενός αρχαιοελληνικού ναού στην πλατεία Αντιγονιδών ή πάλι στη στοά των Ειδώλων στην Εγνατία. Ιστορίες και πρωταγωνιστές, κινήματα και ιδέες μιας πόλης που είναι πολύμορφη, πολυσυλλεκτική, δημιουργική και έχει ακόμη και το δικό της ιδιόμορφο καιρό: Τα μπουρίνια της. Τα ρεπορτάζ, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονται από άρθρα που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα «Μακεδονία», μιας πόλης τόσο καθημερινής και ασυνήθιστης μόλις ξεκινούν και δεν τελειώνουν, σίγουρα, σ αυτό το βιβλίο. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην Πρόεδρο της Εφορευτικής Επιτροπής του Βαφοπουλείου Πνευματικού Κέντρου και Δημοτική Σύμβουλο Θεσσαλονίκης Θεοδώρα Λειψιστινού, που στήριξε και συνέβαλε στην προσπάθεια αυτή, όπως επίσης και στη λογοτέχνιδα Μελίτα Τόκα Καραχάλιου και το μετεωρολόγο Μιχάλη Σιούτα. Στελίνα Μαργαριτίδου 7
Κεφάλαιο 1 Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Σώστε το Ναό της Αφροδίτης γράφει η Στελίνα Μαργαριτίδου Ο Ναός της Αφροδίτης. 8
Ανηφορίζοντας προς την πλατεία Αντιγονιδών, που με τόση φροντίδα δενδροφύτευσαν τα μέλη του Σωματείου «Φίλοι του Πρασίνου Θεσσαλονίκης», μετά από την προτροπή του αείμνηστου Προέδρου του Στέφανου Δάγγα, προσπερνά κανείς ένα, ακόμη φραγμένο με λαμαρίνες, οικόπεδο που έχει μετατραπεί σε σκουπιδότοπο. Κι όμως, μια προσεκτικότερη ματιά μέσα από τις χαραμάδες των βρόμικων λαμαρινών θα φέρει στο φως πράγματα θαυμαστά και παράξενα, όπως τις βάσεις αρχαιοελληνικών (!) κιόνων ή ένα ακόμη μυστηριώδες άνοιγμα, στη βόρεια πλευρά του οικοπέδου, που φαίνεται ότι κάποτε ήταν φραγμένο. Ήταν το 2009, όταν πολλοί από τους κατοίκους της περιοχής Αντιγονιδών και μέλη του Σωματείου Φίλοι του Πρασίνου Θεσσαλονίκης έβαλαν στόχο να αναβαθμίσουν την περιοχή τους. Έτσι, εκτός από τα σχέδια ανάπλασης της πλατείας, σκέφτηκαν να αναδείξουν έναν από τους κρυμμένους και άγνωστους θησαυρούς της πόλης: Τον υστεροαρχαϊκό ναό της Θεάς Αφροδίτης! Το 2000, με την ευκαιρία της κατεδάφισης της διώροφης οικοδομής, σε οικόπεδο που βρίσκεται στην πλατεία Αντιγονιδών, πραγματοποιήθηκε ανασκαφή από την αρχαιολόγο Α. Τασιά, η οποία ξανάφερε στο φως την κρυμμένη πλούσια ιστορία της πόλης. Αποκαλύφθηκε, τότε, το ανατολικό τμήμα της κρηπίδας του συγκεκριμένου ναού, αγάλματα των ελληνορωμαϊκών χρόνων και πλήθος θραυσμάτων αρχιτεκτονικών μελών. 9
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Μακέτα του Ναού και του χώρου του οικοπέδου, όπως θα μπορούσε να αναπλαστεί. Ο υστεροαρχαϊκός ναός της Αφροδίτης ήταν γνωστός από τα διάσπαρτα, στην πόλη της Θεσσαλονίκης, ιωνικά αρχιτεκτονικά μέλη του, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονταν από την εκσκαφή των θεμελίων που έγινε το 1936 για την ανέγερση διώροφης οικοδομής, στο οικόπεδο που βρίσκεται στη διασταύρωση των οδών Κρυστάλλη και Διοικητηρίου. Στην ίδια περιοχή, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, στα θεμέλια οικοδομής που βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τα ερείπια του ναού, έχουν βρεθεί μέλη αγαλμάτων, τα οποία παραχώθηκαν βιαστικά, στη διάρκεια της οικοδομικής ανέγερσης τις δεκαετίες 1960 και 1970. Ορισμένοι από τους παλαιότερους κατοίκους της περιοχής των Αντιγονιδών, θυμούνται ακόμη ότι στα θεμέλια των πολυώροφων οικοδομών, που στήνονταν με τις επιταχυνόμενες διαδικασίες αντιπαροχής, παρα- 10
Σώστε το Ναό της Αφροδίτης χώνονταν βιαστικά «αρχαίες κολόνες και αγάλματα». Η περιοχή, που τώρα πια ονομάζεται Διοικητήριο, ήταν γνωστή στους ρωμαϊκούς χρόνους της πόλης, ως περιοχή των ιερών, αφού εκεί ήταν συγκεντρωμένοι οι περισσότεροι ναοί αφιερωμένοι σε θεούς αλλά και σε αυτοκράτορες. Το ύψος των κιόνων του Ναού φαίνεται ότι ξεπερνούσε τα επτά μέτρα και τα κιονόκρανα, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, χρονολογούνται στο τέλος του 6 ου - αρχές 5 ου αιώνα π.χ. Το μάρμαρο κατασκευής τους είναι από τη Θάσο. Από την ίδια ποιότητα μαρμάρου δημιουργήθηκαν οι ελάχιστοι, μέχρι σήμερα σωζόμενοι, αρχαιοελληνικοί ναοί, στο χώρο της Βόρειας Ελλάδας. Όπως εξηγεί ο καθηγητής στο τμήμα Αρχιτεκτονικής του Πολυτεχνείου, αρχαιολόγος Γιώργος Καραδέδος, «φαίνεται ότι ο συγκεκριμένος ναός ανήκει στο είδος των περιπλανώμενων ναών. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν και άλλοι ναοί της ίδιας περιόδου. Πρόκειται για ναούς που δημιουργήθηκαν σε μια περιοχή και στη συνέχεια μεταφέρθηκαν σε κάποια άλλη. Από την αρχική μελέτη προέκυψε ότι ο ναός της Αφροδίτης διαλύθηκε και ξαναστήθηκε στην ίδια θέση, στα πρώιμα αυτοκρατορικά χρόνια της πόλης. Μάλιστα, η ύπαρξη δύο ακατάστατων πελώριων γραμμάτων Δ και ΙΘ, σε φανερά σημεία δύο κιονόκρανων του ναού, οδήγησε τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι το ξαναστήσιμο του ναού επαναλήφθηκε για δεύτερη φορά». 11
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Στο ναό της Αφροδίτης προστέθηκαν, στη διάρκεια της ανακατασκευής του, πολλά στοιχεία της ρωμαϊκής περιόδου. Άλλωστε, τα αγάλματα της θεάς Ρώμης και του Διός Αιγίοχου, που έχουν βρεθεί στο ναό και βρίσκονται σήμερα σε ειδική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, δεν αφήνουν κανένα περιθώριο αμφιβολίας ότι ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως ναός αυτοκρατορικής λατρείας. Πώς, όμως, ο ναός της Αφροδίτης λειτούργησε ως κέντρο λατρείας των αυτοκρατορικών χρόνων και τι σχέση έχει ο Αινείας που πολέμησε στην Τροία με αυτό; Το ναό της Αφροδίτης φαίνεται ότι δημιούργησε ο ίδιος ο Αινείας, ο οποίος θεωρούνταν γιος της. Αρχικά, ο ναός είχε Ο ναός σήμερα, όπως φαίνονται από ψηλά. 12
Σώστε το Ναό της Αφροδίτης στηθεί στην περιοχή, που σήμερα βρίσκεται λίγο έξω από τη Νέα Μηχανιώνα. Εκεί, λέγεται ότι είχε δημιουργήσει το βασίλειό του ο Αινείας, ο οποίος όπως ήταν φυσικό, αφιέρωσε ένα ναό στη μητέρα του, για να την τιμήσει. Ο Αινείας, όμως, είναι ο δημιουργός της γενιάς των Ιούλων, πρόγονος, δηλαδή, του Ιουλίου Καίσαρα. Πιθανόν, λοιπόν, οι Θεσσαλονικείς που είχαν συμμαχήσει με τον Αντώνιο, ο οποίος όμως ηττήθηκε από τον Οκταβιανό στο Άκτιο, να προσπάθησαν να εξευμενίσουν τον αυτοκράτορα, μεταφέροντας το ναό, ο οποίος χτίστηκε από τον γενάρχη των Ιούλων. «Είναι πολλά ακόμη αυτά που δεν γνωρίζουμε για το Ναό», εξήγησε σε ομιλία του στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Θεσσαλονίκης ο Γιώργος Καραδέδος. Μια Πλατεία Γεννιέται, Μια Συνοικία Κινητοποιείται! Το 2009, οι κάτοικοι όχι μόνο της περιοχής αλλά ολόκληρης της Θεσσαλονίκης κινητοποιήθηκαν για ν απαλλοτριωθεί το οικόπεδο και να προχωρήσει η ανάδειξη του μνημείου. Ένα σχεδόν χρόνο μετά, ενώ έχει ληφθεί η απόφαση της Επιτροπής Απαλλοτριώσεων, ο ιδιοκτήτης του οικοπέδου δεν έχει ακόμη αποζημιωθεί. Μάλιστα, προσφεύγει τώρα στο ΣτΕ, διεκδικώντας να αξιοποιήσει την περιουσία του, η οποία παραμένει σε εκκρεμότητα, για πολλά χρόνια, λόγω του μνημείου που έχει εντοπιστεί στο συγκεκριμένο σημείο. 13
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Η μελέτη για την ανάπλαση της πλατείας Αντιγονιδών έγινε από τον πρώην Διευθυντή Πρασίνου και μέλος του Σωματείου «Φίλων του Πρασίνου Θεσσαλονίκης», Χρήστο Αποστολίδη, σε συνεργασία με τον αείμνηστο Πρόεδρο του Σωματείου «Φίλων του Πρασίνου Θεσσαλονίκης», Στέφανο Δάγγα. Η ανάπλαση της πλατείας Αντιγονιδών, που έγινε με χρήματα του Σωματείου και στοίχισε περίπου 5.000 ευρώ, περιλάμβανει τη φυτοτεχνική και αρδευτική μελέτη της πλατείας, ενώ στα σχέδια των «Φίλων του Πρασίνου» είναι, όπως εξηγεί ο Πρόεδρος Γ. Νικολαΐδης, «να πραγματοποιηθεί κυκλοφοριακή μελέτη, μελέτη ηλεκτροφωτισμού, ώστε να αναδειχθεί το συντριβάνι που θα τοποθετήσει ο Δήμος Θεσσαλονίκης και θα στοιχίσει 50.000 ευρώ, αντικατάσταση του πλακόστρωτου των πεζοδρομίων και περίφραξη του αρχαιολογικού χώρου». Οι κάτοικοι είναι αποφασισμένοι να αναδείξουν την περιοχή τους, η οποία βρίσκεται στο κεντρικότερο σημείο της πόλης και αποτελεί σημείο αναφοράς του εμπορικού κόσμου της πόλης. Μάλιστα, κυρίως οι καταστηματάρχες ήταν τότε διατεθειμένοι να πληρώσουν οι ίδιοι, για να περιφραχθεί το οικόπεδο, στο οποίο βρίσκονται τα ερείπια του ναού της Αφροδίτης. Το οικόπεδο που βρίσκεται, ακόμη και σήμερα, ο αρχαιολογικός θησαυρός, ανήκει σε ιδιώτη, ο οποίος αρκετές φορές προσπάθησε να το αξιοποιήσει. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο και μετά από την ισχυρή πίεση πολιτών που επιθυμούν την ανάδειξη του μνημείου αλλά και πολιτικών κυρίως βουλευτών της 14
Σώστε το Ναό της Αφροδίτης Μακέτα του Ναού, όπως θα μπορούσε να ήταν. Θεσσαλονίκης γνωμοδότησε υπέρ της διατήρησης του αρχαιολογικού χαρακτήρα του οικοπέδου, στο οποίο απαγορεύτηκε ανέγερση οικοδομής. Το ζήτημα, ωστόσο, της αποζημίωσης του οικοπεδούχου συνεχίζει να εκκρεμεί και ο χώρος υποβαθμίζεται και μετατρέπεται καθημερινά σε σκουπιδότοπο. Τα Σχέδια για την Αξιοποίηση της Πλατείας Αντιγονιδών Η αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική αξία του χώρου είναι μεγάλη και μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη, ειδικά εάν σκεφτεί κάποιος, ότι τα, μέχρι τώρα, αρχιτεκτονικά μέλη που 15
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης έχουν βρεθεί, αποτελούν μόνο το ένα τρίτο των ευρημάτων, που μπορεί να προκύψουν από την ανασκαφή. Ο υπόλοιπος ναός (μέρος του βρίσκεται ήδη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης), συνεχίζει δυτικά, κάτω από το οδόστρωμα της οδού Διοικητηρίου και της πλατείας Αντιγονιδών, όπου σήμερα παρκάρουν παράνομα αυτοκίνητα, περιοχή η οποία δε διαταράχθηκε ποτέ από ανοικοδόμηση, γεγονός που δημιουργεί τη βεβαιότητα ότι το νέο ανασκαφικό υλικό που θα προκύψει θα είναι πλουσιότερο από αυτό που ήδη έχει αποκαλυφθεί. «Πριν φθάσουμε στο δύσκολο σημείο της συνέχισης της ανασκαφής, εκείνο που άμεσα μπορεί να γίνει είναι να περιφραχθεί με κολονάκια το οικόπεδο και να αναρτηθεί ένα μεγάλο πανό, που θα φιλοτεχνήσει ομάδα του Πανεπιστημίου, όπου θα εμφανίζεται ο Ναός της Αφροδίτης στην πρώτη του μορφή. Αυτή και μόνο η κίνηση είναι πολύ σημαντική για την περιοχή, καθώς θα την αναδείξει συνολικά, ενώ θα μπορούσε ακόμη και το λεωφορείο του ΟΑΣΘ, η πολιτιστική γραμμή να κάνει μια στάση για να βλέπουν οι επισκέπτες τη θέση, όπου ήταν στημένος ο ναός στην ευρύτερη περιοχή των Ιερών. Σύμφωνα με την υπάρχουσα σχεδιαστική πρόταση, η πλατεία Αντιγονιδών μπορεί να διαμορφωθεί σε αερογέφυρα, για να δοθεί η δυνατότητα να παραμείνει ο ναός ορατός στο σύνολό του και να αναστηλωθεί. Ο ναός έχει έξι κίονες, ύψους 7 μέτρων ο καθένας. Το έργο, όπως προβλέπει η σχεδιαστική πρόταση, θα είναι τοποθετημένο τέσσερα μέτρα κάτω από τη σημερινή επιφάνεια του δρόμου. Στο υπό απαλλοτρίωση οικόπεδο μπορούν να τοποθετηθούν γιγαντοαφίσες με πληροφόρηση για το μνημείο, η ολοκλήρωση της μορφής του 16
Σώστε το Ναό της Αφροδίτης οποίου, εκτός από την αναστήλωση, μπορεί να επιτυγχάνεται με ολογράμματα. Πρόκειται για ένα εξαιρετικά σημαντικό μνημείο για την πόλη της Θεσσαλονίκης, αλλά και για ολόκληρο το βορειοελλαδικό χώρο», εξηγεί ο Γιώργος Καραδέδος, την ώρα που μας δείχνει το οικόπεδο, στο κέντρο της πόλης, το οποίο έχει καταντήσει σκουπιδότοπος και συνεχίζει, «Η αρχιτεκτονική και καλλιτεχνική αξία του ναού είναι μεγάλη και μπορεί να είναι πολύ μεγαλύτερη, ειδικά εάν σκεφτεί κάποιος ότι τα μέχρι τώρα ευρήματα αποτελούν μόνο το ένα τρίτο των ευρημάτων που μπορεί να προκύψουν από την ανασκαφή». Η κίνηση στην πλατεία Αντιγονιδών είναι πυκνή, όπως κάθε μέρα. Οι καταστηματάρχες της περιοχής κοιτούν με περιέργεια τον φωτογράφο. Ίσως, όταν ολοκληρωθεί η ανάδειξη του έργου, να δημιουργηθεί ένας νέος πόλος έλξης για Έλληνες και ξένους επισκέπτες, στο ιστορικό κέντρο της Θεσσαλονίκης. ΠΗΓΕΣ «Αρχαιοελληνικός Ναός της Αφροδίτης στο κέντρο της Θεσσαλονίκης», της Σ. Μαργαριτίδου, εφημερίδα «Μακεδονία», 19/1/2009. «Ανεκτίμητος θησαυρός στην πλατεία Αντιγονιδών», της Σ. Μαργαριτίδου, εφημερίδα «Θεσσαλονίκη», 21 /4/2009. «Ο Υστεροαρχαϊκός Ναός της Θεσσαλονίκης», ομιλία του καθηγητή Γ. Καραδέδου στο Βαφοπούλειο Πνευματικό κέντρο, Ιανουάριος 2012. * Βιογραφικό της Στελίνας Μαργαριτίδου στη σελίδα 73. 17
Κεφάλαιο 2 Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης Ποιος είδε τελευταία φορά τις «Μαγεμένες» της Θεσσαλονίκης; γράφει η Στελίνα Μαργαριτίδου Χαλκογραφία του 1812. 18
Στις 23 Απριλίου του 1939, η 80χρονη τότε Ζεντίλ Κοέν διηγείται στο δημοσιογράφο της εφημερίδας «Μακεδονία» Ι. Ταχογιάννη την ιστορία των «Ινκαντάδος», όπως τις αποκαλεί. Πρόκειται για τα οκτώ αγάλματα που στόλιζαν μια διπλή στοά με κιονοστοιχία. «Νέαι πληροφορίαι, νέα στοιχεία, νέοι θρύλοι, εκλεκτοί και ειδικοί έρχονται εις εμάς δια την παρά του Καπάνι αρχαιολογική τοποθεσία «Είδωλα», αναφέρεται σε δημοσίευμα της εποχής. Το σπίτι στον περίβολο και τα υπόγεια στου οποίου βρίσκονταν τα συγκεκριμένα περιστύλια και «τα περικαλλή αγάλματα», όπως αποκαλούνται από τον ίδιο το ρεπόρτερ οι «Μαγεμένες», στεγάζονταν στην «πολυδαίδαλη συνοικία της περιοχής εκείνης, η οποία απλώνονταν μέσα στο λαβύρινθο των στενών δίπλα από το Καπάνι». Η Ζεντίλ Κοέν θυμάται το σπίτι συγγενή της, στο οποίο βρίσκονταν οι «Ινκαντάδος» και αποκαλύπτει ότι στο «υπόγειο του ίδιου οικήματος υπήρχαν και άλλα τέτοια...μάρμαρα! «Ημπορούμε να φθάσουμε εις την θέσιν των Ειδώλων προχωρώντας ως εξής: Αριστερά του λουτρού Καπανίου διήρχετο ένας στενός δρομάκος που ανηφόριζε προς τον Άι-Νικόλαο. Επάνω εις τον δρομάκον αυτόν και αντίκρυ του λουτρού ήταν το σπίτι του Ρομπέν Μποτόν. Ο παππούς του Μποτόν είχε το «Ζενίθ». Όπισθεν της οικίας του Μποτόν και διαγωνίως με αυτό ήταν η Οικία του Λιάτση Αρδίτη με τις Ινκαντάδος». 19
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Τα «Kρυμμένα» Ίχνη των Καβείρων Το μνημείο της Ρωμαϊκής εποχής αποτελούνταν από πέντε κολόνες φτιαγμένες με λείο μάρμαρο, οι οποίες κατέληγαν σε κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Όπως εξηγούν οι ειδικοί, τα κιονόκρανα έφεραν ένα «επιστύλιο», στο οποίο στηρίζονταν τέσσερις πεσσοί διακοσμημένοι στο μπροστινό πίσω κομμάτι τους με πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας: το θεό Διόνυσο μαζί μ έναν πάνθηρα, μία Μαινάδα με διπλό φλάουτο, την Αριάδνη, τη Λήδα με τον κύκνο, το Γανυμήδη με το Δία μεταμορφωμένο σε αετό, ένα Διόσκουρο με προτομή αλόγου στα πόδια του, την Αύρα και τη Νίκη. Οι μυθολογικές αυτές μορφές των «Ινκαντάδος», των Μαγεμένων, των Ειδώλων, των Καρυάτιδων της Θεσσαλονίκης, που κοσμούσαν το σπίτι του πλούσιου Εβραίου υφασματεμπόρου Λιάτση Αρδίτη, πουλήθηκαν μαζί με το οίκημα σε έναν άλλο υφασματέμπορο το Μωύς Μπενβενίστε. «Εγώ άκουσα να λένε ότι υπήρχαν κι άλλα μάρμαρα στο υπόγειο», αφηγήθηκε η Τζεντίλ Κοέν, εξιστορώντας όλα όσα γνώριζε για τις «Ινκαντάδος». Η συγκεκριμένη όμως, πληροφορία δε διερευνήθηκε ποτέ σε βάθος. Οι «Μαγεμένες» που βρίσκονται στο Λούβρο παραμένουν άγνωστες για τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Κι όμως, τα γλυπτά αυτά παραπέμπουν ευθέως στη λατρεία του Διονύσου, άλλωστε στην αρχαιότητα η Θεσσαλονίκη ήταν τόπος λατρείας του θεού σύμφωνα και με πρόσφατα ευρήματα και συνδέονται με την τέλεση των Καβειρίων Μυστηρίων. Είχαν τοποθετηθεί περίπου το 2ο αιώνα στο ύψος της Αρχαίας Αγοράς στην Εγνατία, δίπλα στα Λουτρά Παράδεισος. 20
Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης Ύμνος στον Παράφορο Έρωτα Στους τέσσερις πεσσούς με τις οκτώ ανάγλυφες παραστάσεις αναγνωρίζονται (σύμφωνα με την αναπαράσταση των Stuart και Revett) στη μια πλευρά οι μορφές της Νίκης, της Αύρας, ενός από τους Διόσκουρους, του Γανυμήδη με τον Αετό-Δία, στην άλλη πλευρά γοητεύουν οι παραστάσεις μιας Μαινάδας, του Διόνυσου, της Αριάδνης και της Λήδας με τον Κύκνο-Δία. Ποιον ακριβώς μύθο αφηγούνταν οι μορφές αυτές που κοσμούσαν, προφανώς, ένα από τα πιο σημαντικά δημόσια κτήρια της πόλης, παραμένει άγνωστο. Ποια είναι η σχέση αυτών των μυθολογικών μορφών με την ίδια τη Θεσσαλονίκη και τη λατρεία των κατοίκων της περιοχής; Μήπως δεν πρόκειται απλώς για την αφήγηση ενός μόνο μύθου αλλά για έναν ουσιαστικότερο συμβολισμό; Οι φιγούρες της Αριάδνης, του Διόνυσου και της Μαινάδας μπορεί να παραπέμπουν, σύμφωνα με την άποψη ορισμένων αρχαιολόγων στο γνωστό για το μακεδονικό χώρο μύθο του ιερού γάμου του θεού με την κόρη του Μίνωα και τον οργιαστικό χαρακτήρα της λατρείας του. Η διπλή παρουσία του Δία με τη μορφή του αετού και του κύκνου, ενισχύουν αυτή την άποψη. Η ένωση του Διονύσου με την Αριάδνη, της Λήδας με το Δία μεταμορφωμένο σε κύκνο, ο Διόνυσος και η Μαινάδα συνοδός-νύμφη του θεού αλλά και η Αύρα που βιάστηκε από το θεό του κρασιού αποδεικνύουν την ισχύ του έρωτα αλλά και της γενετήσιας ορμής, αυτή την πρωτόγονη, την οργιαστική φύση που νικά όλες τις άλλες ανθρώπινες επιθυμίες. Η ασύγκριτη ομορφιά που γεννά την 21
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης επιθυμία και τον έρωτα ακόμη και μεταξύ θεών, υμνείται και αναπαριστάται σύμφωνα με ορισμένους μελετητές του έργου και με το Γανυμήδη που πήρε ο Δίας στον Όλυμπο. Ίσως αν κοιτάξει κανείς πέρα από τ αγάλματα την ίδια την ερμηνεία των μύθων απ όπου προήλθε η αρχική έμπνευση να βρει ως κοινό στοιχείο αναφοράς τον έρωτα εκτός ορίων. Έναν έρωτα που υπερβαίνει τη θνητότητα ή την ίδια τη λογική. Έναν έρωτα νικητή της ίδιας της ανθρώπινης ύπαρξης. Ίσως γι αυτό ο εμπνευστής των Μαγεμένων αναπαριστά και την θεότητα της Νίκης που στην αρχαιοελληνική μυθολογία ήταν η αμφιτρύωνας των θεών, ενώ στη Ρωμαϊκή εποχή η λατρεία της Victoria (Νίκη) είχε εξέχουσα σημασία. Θα μπορούσε να συμπεράνει κανείς, χαριτολογώντας προφανώς, ότι η πρώτη αναφορά της Θεσσαλονίκης ως «ερωτική πόλη» εκφράζεται στη δημιουργία και ύπαρξη των Μαγεμένων. Οι φιγούρες της στοάς συνδυάστηκαν στο πέρασμα των χρόνων από έναν ιστορικά ανακριβή μύθο της βυζαντινής περιόδου που έμεινε ζωντανός μέχρι την αρπαγή και τη μεταφορά τους στη Γαλλία: Ο Μέγας Αλέξανδρος, σύμφωνα με το μύθο αυτό, ζήτησε ενισχύσεις από το βασιλιά της Θράκης για την πανελλαδική εκστρατεία που ετοίμαζε εναντίον των Περσών. Ο Θράκας βασιλιάς κατέφθασε στη Μακεδονία με όλη του την οικογένεια, αλλά από τις πρώτες κιόλας μέρες αντιλήφθηκε τις ερωτικές σχέσεις που είχε συνάψει ο Αλέξανδρος με τη γυναίκα του. Έβαλε, λοιπόν, να κάνουν μάγια στο Μακεδόνα βασιλιά ακριβώς την ώρα που θα διέσχιζε τη στοά προς τα διαμερίσματα της γυναίκας του. Ο Αλέξανδρος το πληροφορήθηκε και εκείνο το βράδυ δεν την επισκέφθηκε. Η βασίλισσα 22
Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης που ανυπομονούσε να δει τον εραστή της, ανησύχησε, βγήκε στη στοά να τον προϋπαντήσει και απολιθώθηκε. Την ίδια τύχη είχε και ο Θράκας βασιλιάς με τη συνοδεία του που βγήκαν για να δουν τα αποτελέσματα της μαγείας. Τα είδωλα ή «Incantadas» όπως ονομάζονταν στα σεφαραδίτικα, διάλεκτο των Ισπανοεβραίων της Θεσσαλονίκης, γοήτευσαν όλους τους επισκέπτες της πόλης. Δημιουργήθηκαν, αρχικά, για να καλύψουν την είσοδο της Αγοράς της πόλης από την Εγνατία οδό. Η είσοδος αυτή αποτελούνταν από κιονοστοιχία με πεσσούς, οι οποίοι έφεραν στις δύο πλευρές ανάγλυφες παραστάσεις: Μια νεανική μορφή του Διονύσου, την Αριάδνη στεφανωμένη με φύλλα κληματαριάς, τη Λήδα σε σύμπλεγμα με τον κύκνο, το Γανυμήδη σε σύμπλεγμα με τον αετό, την Αύρα με αέρινο χιτώνα, τη μορφή Διόσκουρου και Φρύνης.. Το μέρος όπου βρίσκονταν οι «Μαγεμένες» ονομάστηκε από τους χριστιανούς κατοίκους της πόλης «στοά των Ειδώλων», ενώ οι Τούρκοι αποκαλούσαν τα αγάλματα «σουρέτι μελέκ» (αγγέλων σχήματα). Το όνομα «Μαγεμένες» το έδωσαν στα συγκεκριμένα αγάλματα οι Σεφαραδίτες, οι Ισπανοεβραίοι κάτοικοι της πόλης. «Το μνημείο, που χρονολογείται μεταξύ του τέλους του 2ου και των αρχών του 3ου μ.χ. αιώνα, κατασκευασμένο ολόκληρο από λευκό μάρμαρο, περιγράφεται από συγγραφείς ως το σημαντικότερο και το ομορφότερο μνημείο της αρχαιότητας στη Θεσσαλονίκη. 23
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Στο πέρασμα του χρόνου αναπτύχθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή η εβραϊκή συνοικία Rogos. Στη συνοικία υπήρχε ενσωματωμένο στο σπίτι ενός πλούσιου Eβραίου υφασματέμπορου, ονόματι Λιάτση Αρδίτη, ό,τι είχε απομείνει από την περίφημη «Στοά των Ειδώλων», το μνημείο δηλαδή που είχαν ανεγείρει οι Ρωμαίοι περίπου το 2ο αι. για να στολίσουν τη νότια είσοδο του forum (χώρος συγκέντρωσης, συζήτησης) Ο Έλγιν της Θεσσαλονίκης και η Αρπαγή των Μαγεμένων Τις «Μαγεμένες» πήρε από τη Θεσσαλονίκη ο «Έλγιν» της πόλης, όπως αποκαλούσαν το Γάλλο με το όνομα Εμμανουέλ Μίλερ, ειδήμονα παλαιογράφο με «πάθος στα χειρόγραφα», όπως διατεινόταν ο ίδιος. Ο πασάς της Θεσσαλονίκης δέχτηκε φιλικά το Μίλερ και υποσχέθηκε να του παρέχει άντρες, στρατιώτες και κάρα για την επιχείρηση του. Όμως, ο Εβραίος ιδιοκτήτης του σπιτιού όπου βρίσκονταν τα αγάλματα προσπάθησε να δημιουργήσει φασαρίες στο Μίλερ κι επέμενε να δει το φιρμάνι του πασά. Το πρόβλημα το έλυσε ο ίδιος ο πασάς, δεσμευόμενος ότι θα αποζημιώσει τον ιδιοκτήτη για τις όποιες ζημιές. Οι Μαγεμένες αποκαθηλώθηκαν με βάνδαλο τρόπο και μεταφέρθηκαν με βοϊδάμαξες στο λιμάνι κι έπειτα στο γαλλικό πολεμικό πλοίο «La Mouette». Σύμφωνα μάλιστα με ορισμένες καταγραφές, κατά τη διάρκεια αυτής της μεταφοράς, πολλοί κάτοικοι της πόλης αντέδρασαν. Μ αυτό τον τρόπο οι πανέμορφοι κίονες-αγάλματα αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Γαλλία το 1864, με την άδεια των οθωμανικών αρχών, από το Γάλλο παλαιογράφο Ε. Μίλερ», καταλήγει η Αγγελική Γ. Βλάχου-Βλαχοπούλου, αρχιτέκτων, μηχανικός και γεωλόγος στη διάλεξή της στο Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο. 24
Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης Κατάλοιπα της περίφημης κιονοστοιχίας βρίσκονταν στην αυλή και στο υπόγειο του σπιτιού ενός Εβραίου υφασματέμπορα που επισκέπτονταν η Ζεντίλ Κοέν μέχρι και το 1917. Τα Δικά μας «Ελγίνεια» Έφτασαν στην Ελληνική Βουλή Μέρος των ανάγλυφων παραστάσεων και του επιστυλίου της στοάς των Ειδώλων σώζονται σήμερα μόνο στο μουσείο του Λούβρου, καταχωρημένα με τους αριθμούς 1391-1401. Μάλιστα, δεν εκτίθενται όπως θα περίμενε κανείς αλλά βρίσκονται σε αποθήκες. Το αίτημα της επιστροφής των ωραιότερων αγαλμάτων της πόλης, όπως χαρακτήρισαν οι περιηγητές του 18ου αιώνα τις...καλοκυράδες της Θεσσαλονίκης, είχε επανέλθει στην επικαιρότητα στη δεκαετία του 80 με αφορμή τη συμπλήρωση 2.300 χρόνων από την ίδρυση της Θεσσαλονίκης επί Πολιτιστικής Πρωτεύουσας, όσο και με αφορμή την ανάπλαση της Αρχαίας Αγοράς, η μελέτη για την οποία προέβλεπε ειδικό χώρο για τις «Μαγεμένες». Μια ακόμη σοβαρή προσπάθεια να μεταφερθούν οι περίφημες «Incantadοs» στη Θεσσαλονίκη, τέθηκε για μία ακόμη φορά από το Δήμο της πόλης με αφορμή τον εορτασμό της συμπλήρωσης 100 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης. Με ερωτήσεις τους το 2007, 2009 και 2011 οι βουλευτές της Θεσσαλονίκης, από το ΠΑΣΟΚ η Χρύσα Αράπογλου και από τη Ν.Δ. ο Σταύρος Καλαφάτης έθεσαν το θέμα της επιστροφής των αγαλμάτων στην πόλη. 25
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης Η βουλευτής της Α Θεσσαλονίκης, επικεφαλής το 2009 της δημοτικής παράταξης «Θεσσαλονίκη-Πρωταγωνίστρια», Χρύσα Αράπογλου, ζήτησε από τον τότε Γάλλο Πρόξενο στη Θεσσαλονίκη, Κριστιάν Τιμονιέρ την επιστροφή των «Μαγεμένων» στην πόλη. Την ίδια περίοδο στο πρόγραμμα του συνδυασμού για τη διεκδίκηση του Δήμου Θεσσαλονίκης περιλαμβάνονταν η κατασκευή αντιγράφων που θα τοποθετούνταν στο σημείο όπου αρχικά βρίσκονταν τα αγάλματα, στο κέντρο της πόλης. Σε δηλώσεις της, τότε, η Χρύσα Αράπογλου είχε πει: «η διεκδίκηση των Incantadοs από το Λούβρο είναι μια χρονοβόρα περιπέτεια με αβέβαιο αποτέλεσμα. Είναι όμως απλό, από τα υπάρχοντα λεπτομερή σχέδια να κατασκευαστούν αντίγραφα που θα τοποθετηθούν στην κιονοστοιχία, ακριβώς στο χώρο όπου ήταν πάντοτε, για να καταδεικνύουν τις ομορφιές της παλιάς πόλης». O υποψήφιος βουλευτής τότε της Ν.Δ. Σταύρος Καλαφάτης είχε επαναφέρει ακόμη μία φορά το θέμα των «Μαγεμένων», προτείνοντας να εκτεθούν στη Θεσσαλονίκη, στην πόλη τους, στο πλαίσιο μιας διαμουσειακής συνεργασίας. Στις 30 Μαρτίου του 2011 ο βουλευτής της Α Θεσσαλονίκης και υπεύθυνος του Τομέα Πολιτικής Ενέργειας και Φυσικών Πόρων της Ν.Δ. Σταύρος Καλαφάτης, ρωτά στη βουλή «εάν θα διεκδικηθεί η επιστροφή των Μαγεμένων από το Μουσείο του Λούβρου στην πόλη καταγωγής τους τη Θεσσαλονίκη» και προσθέτει ότι και «στο παρελθόν έχουν γίνει προσπάθειες επιστροφής των Μαγεμένων στη Θεσσαλονίκη και κυρίως αντιγράφων αυτών». 26
Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης Οι Μαγεμένες (Incantadοs) σε Αντίγραφα Μπορεί τα αυθεντικά αγάλματα των Μαγεμένων να μην έρχονται τελικά στη Θεσσαλονίκη, στην πόλη όπου «έζησαν», έρχονται όμως τα αντίγραφά τους. Τα αντίγραφα των Μαγεμένων ανάλαβε να κατασκευάσει «κατ εικόνα και καθ ομοίωσιν το αρμόδιο τμήμα του Μουσείου του Λούβρου. Τη χρηματοδότηση της επιστροφής των αντιγράφων και των εκμαγείων των «Μαγεμένων» ανέλαβε η Θεσσαλονικιά επιχειρηματίας Έλενα Αμβροσιάδου. (1) Η απόφαση ελήφθη μέσα στο 2011. Είχαν προηγηθεί συζητήσεις και συσκέψεις μεταξύ εκπροσώπων του Δήμου Θεσσαλονίκης, του Γάλλου Προξένου στη Θεσσαλονίκη και ειδικών από το Μουσείο του Λούβρου και το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Ο χρόνος μεταφοράς και επανεγκατάστασής τους στη Θεσσαλονίκη ορίστηκε ως τις αρχές του 2012 και το αντίτιμο των αντιγράφων ορίστηκε στα 186.000 ευρώ. Σύμφωνα με την επιστολή που έστειλε στο Δήμο Θεσσαλονίκης η κα. Αμβροσιάδου αναλαμβάνει την ευθύνη να διαπραγματευθεί και να στηρίξει οικονομικά την προσπάθεια της πόλης να έλθουν από το Λούβρο τα εκμαγεία και τα αντίγραφα των «Μαγεμένων» καθώς και τα δικαιώματα για την παραγωγή αντιγράφων των αγαλμάτων με αποκλειστικά δικαιώματα που δε θα έχει κανείς άλλος φορέας, μουσείο ή αρχαιολογική υπηρεσία.. 27
Η Άλλη Πλευρά της Θεσσαλονίκης «Στις δύσκολες εποχές που ζούμε, όλοι πρέπει να συμβάλλουμε σε μια αναπτυξιακή πορεία του τόπου μας. Η ανάδειξη του πολιτιστικού μας πλούτου και της ταυτότητάς μας αποτελεί όχημα προσέλκυσης αγάπης και οικονομικής προόδου για τον τόπο. Πιστεύω ότι η προσπάθειά μας αυτή θα κινητοποιήσει τον εθελοντισμό στην πόλη μας. Επίσης, θα αναδείξει το ιστορικό της κέντρο καθώς και την ιστορική της θέση ως κοντινή πόλη της γενέτειρας του μεγάλου φιλοσόφου της αρχαιότητας Αριστοτέλη και της σχολής του καθώς και το πλούσιο Ρωμαϊκό και Βυζαντινού πολιτισμού», σημείωσε σε επιστολή της προς το Δήμαρχο Θεσσαλονίκης η επιχειρηματίας. «Η επιστροφή των αντιγράφων των Μαγεμένων στην αρχική θέση των αγαλμάτων, στην καρδιά της Θεσσαλονίκης, είναι μια σημαντική προσπάθεια που θα έχει αποτελέσματα τόσο σε συμβολικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο στο πλαίσιο της μεγάλης έκθεσης για την Μακεδονία. Γι αυτό, η χειρονομία της κα. Αμβροσιάδου είναι παράδειγμα και για άλλους συμπολίτες μας εδικά σ αυτή την περίοδο που ο Δήμος αδυνατεί εκ των πραγμάτων να καλύψει τέτοια κόστη, μια και όλη η προσπάθειά μας επικεντρώνεται στην κοινωνική μέριμνα», είπε μιλώντας στα ΜΜΕ Ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης. Ποια είναι η Έλενα Αμβροσιάδου; Η Έλενα Αμβροσιάδου ξεκινώντας από τη Θεσσαλονίκη έχει διαγράψει εντυπωσιακή πορεία στο χώρο των επιχειρήσεων και κυρίως στο διεθνή χρηματοοικονομικό κλάδο. Διευθύνει όμιλο αντισταθμιστικών κεφαλαίων και θεωρεί- 28
Μαγεμένες, τα Ελγίνεια της Θεσσαλονίκης ται μία από τις πιο σημαντικές γυναίκες στην ευρωπαϊκή βιομηχανία hedge fund. Μεγάλωσε στο Πανόραμα και σπούδασε χημικός μηχανικός στο Πανεπιστήμιο του Leeds και από το 1983 έως το 1989 εργάστηκε ως στέλεχος στην πετρελαϊκή BP στο Λονδίνο, το Σίδνεϊ και τις ΗΠΑ. Το 1993, ίδρυσε ένα από τα πρώτα hedge funds με έδρα το Λονδίνο. ΠΗΓΕΣ Εφημερίδα Κεφάλαιο 28 Μαΐου 2011. «Οι Μαγεμένες της Θεσσαλονίκης», της Γιώτας Μυρτσιώτη. Εφημ. «Καθημερινή», 23 Ιανουαρίου 2011. Voria.gr Δεκέμβριος 2011. «Οι Μαγεμένες αποκαλύπτονται», της Σ. Μαργαριτίδου. Εφημ. «Θεσσαλονίκη», 27 Αυγούστου 2007. Συνέντευξη με την Τζεντίλ Κοέν. Εφημ. «Μακεδονία», 23 Απριλίου 1939. www.komvos.edu.gr/mythology http://ekfrasionline.gr/xatzis_giannis Διόνυσος, Μαινάδα, Γανυμήδης. Αναπαράσταση από τις Μαγεμένες. Έκδοση με τη μορφή σελιδοδεικτών με πρωτοβουλία της τότε υποψήφιας Δημάρχου Θεσσαλονίκης Χρύσας Αράπογλου με το συνδυασμό «Θεσσαλονίκη-Πρωταγωνίστρια» (2006). * Βιογραφικό της Στελίνας Μαργαριτίδου στη σελίδα 73. 29