Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών Σπουδές στον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011 Φοιτητής : Λιούμπας Ανδρέας (ΑΜ 55750) Ρόδος, 05 Μαΐου 2011
ΓΕΝΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ 4η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010-2011 «Kατά τη διαχρονική εξέλιξη των πόλεων στην Ευρώπη αποτυπώνονται πολλές μεταβολές στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά τους. Αναλύστε τις αλλαγές που επέρχονται στην κοινωνική σύνθεση και στο αστικό τοπίο κατά τη μετάβαση από τις μοντέρνες πόλεις του 20ου αιώνα στις μεταμοντέρνες πόλεις της κοινωνίας της κατανάλωσης και της παγκοσμιοποίησης, συγκρίνοντας τις πόλεις της Βόρειας Ευρώπης ως τόπων «φορντικής» παραγωγής, που αναδιαρθρώνεται, με τις πόλεις της Μεσογειακής Ευρώπης.» Λιούμπας Ανδρέας ΑΜ 55750 4 η Γραπτή Εργασία Ακαδημαϊκού Έτους 2010 2011 Καθηγητής Σύμβουλος : Αφουξενίδης Αλέξανδρος Λιούμπας Α. 1
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι μια επισκόπηση των πιο ευδιάκριτων αλλαγών των πόλεων όπως αυτές συντελέστηκαν κατά την μετάβαση από το στάδιο των μοντέρνων πόλεων σε αυτό των μεταμοντέρνων. Στις επόμενες σελίδες θα παρουσιάσουμε μια σειρά από αλλαγές του αστικού χώρου, με μεγαλύτερη έμφαση στο κέντρο των πόλεων, και θα εξετάσουμε ένα πλαίσιο ερμηνείας. Η έμφαση που αποδώσαμε στην εξέταση του κέντρου έγινε με γνώμονα το γεγονός ότι το κέντρο της πόλης έπαιζε πάντοτε έναν αποφασιστικό ρόλο και καταλάμβανε µια ιδιαίτερα νευραλγική θέση. Ακόµα και σε προϊστορικούς οικισµούς εντοπίζονται συχνά κεντρικοί χώροι, που πλαισιώνονται από λατρευτικά σύµβολα, εγκαταστάσεις επικοινωνίας, κοινής εργασίας κλπ.στο παρελθόν αλλά και σήµερα και στο µέλλον τα κέντρα των πόλεων παρά τις ποικίλες κρίσεις που υπέστησαν και υφίστανται, πιστεύουμε ότι θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο, όχι µόνο σε τοµείς αναπτυξιακούς αλλά ιδιαίτερα σε πολιτιστικούς, κοινωνικούς και επικοινωνιακούς. Το µέλλον τους συναρτάται µε το µέλλον των πόλεων στις οποίες θα υπάρχουν ανταγωνιστικές σχέσεις ανάµεσα σε "σενάρια" (α) διατήρησης υφισταμένων ταυτοτήτων και δοµών, (β) καινοτομιών και κυρίως (γ) τάσεων ανατροπής καταστάσεων. Στα πλαίσια αυτά και επιθυμώντας η εργασία μας να μην είναι μια στείρα ιστορική αναδρομή αλλά το σχήμα ερμηνείας μας να βρίσκει αναφορές στο παρόν επιλέξαμε το «κέντρο βάρους» της εργασίας. Λιούμπας Α. 2
Οι μοντέρνες πόλεις του Βορρά. «Τελικά, στη Βόρεια Ευρώπη, η πολεοδομία, σαν επέκταση του φορντισμού στην παραγωγή, συνέβαλε στην δημιουργία μιας φορντικής πόλης, αποσυνθέτοντας την σε στοιχειώδεις λειτουργίες και εντείνοντας τις κοινωνικό χωρικές ανισότητες» (Asher 1995), όπως παρατίθεται στο (Πετροπούλου 2008: 284) «Οι διαδρομές των μεσογειακών πόλεων φαίνεται να είναι συγκρίσιμες μεταξύ τους, ενώ για ιστορικούς λόγους διέφεραν από αυτές τις Βόρειας και ιδιαίτερα της Βορειοδυτικής Ευρώπης.» (Πετροπούλου 2008 : 285) 1. Αστικοποίηση Η, κατά τον Lefebvre, διπλή διαδικασία της αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης που έλαβε χώρα σταδιακά σε ένα διάστημα 50 ετών στις αρχές του 19 ου αιώνα 1 έθεσε τις βάσεις της μοντέρνας πόλης που αναδείχθηκε στις αρχές του 20 ου. Ξεκινώντας την εξέταση μας από το αστικό τοπίο και τις μεταμορφώσεις του στο χρόνο διαπιστώνουμε ότι η βιομηχανική επανάσταση και οι κοσμογονικές εξελίξεις στη παραγωγή και την οικονοµία ενισχύουν το ρόλο των κέντρων των πόλεων κατά το 19 ο και το πρώτο ήµισυ του 20 ου αιώνα. Στις πόλεις αυτές του 20 ου αιώνα υλοποιήθηκαν μεγάλες βελτιώσεις στον τομέα των υποδομών όπως αποχετευτικό σύστημα, σύστημα ύδρευσης, κατασκευή πεζοδρομίων, δημόσιος φωτισμός, δημιουργία πάρκων και, τελικά, σύσταση πολεοδομικών κανονισμών. 2 Τα καινούργια στοιχεία ήταν ο συντονισµός τους, η βελτίωση της οργάνωσης του χώρου, η διόρθωση των πολεοδομικών σταθεροτύπων, η εξέλιξη της τεχνογνωσίας για να επιτευχθεί µειωµένο κόστος, καλύτερο αποτέλεσµα σε λιγότερο χρόνο, και το κυριότερο, η αντιµετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων. Το κυρίαρχο ζήτημα της περιόδου ήταν η στέγαση, ανάγκη που γιγαντώθηκε μετά τις εκτεταμένες καταστροφές του Β Παγκοσμίου Πολέμου και αντιμετωπίστηκε με μια ποικιλία πολιτικών οι οποίες καθορίζονταν κυρίως από την επικρατούσα πολιτική της εκάστοτε χώρας. 3 Εξετάζοντας από πιο κοντά τα κέντρα τους διαπιστώνουμε ότι εκτός από τη ταυτόχρονα µε τη βιομηχανική επανάσταση- χωροθέτηση ενός µεγάλου µέρους 1 (Πετροπούλου 2008: 268-278). Η σύνοψη της αφορά στο ιστορικό υπόβαθρο των κοινωνικό οικονομικό πολιτικών συνθηκών δημιουργίας των σύγχρονων πόλεων καθώς και σε ορισμένα από τα πλαίσια ερμηνείας του. 2 (Πετροπούλου 2008: 280) 3 (Πετροπούλου 2008: 280) Λιούμπας Α. 3
του δευτερογενούς τοµέα στα κέντρα 4, η εντυπωσιακή ενίσχυσή τους οφείλεται κυρίως στον συνεχώς μεταλλασσόμενο τριτογενή τοµέα. 5 Το λιανικό εμπόριο διογκώνεται µε τους πρόδρομους των σημερινών πολυκαταστημάτων τύπου Mall (Παρίσι: Galleries Lafayettes.), όµως ισχυροποιούνται και οι ποικίλοι χώροι διοίκησης, πολιτισμού κ.λπ. Ιδιαίτερα κατά τον 20 ο αιώνα επιβάλλονται στα κέντρα οι ογκώδεις χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί και µια πληθώρα κατηγοριών ιδιωτικών επιχειρήσεων από τις πιο επιβλητικές µμέχρι τις χιλιάδες των µμικρομεσαίων. Παράλληλα τα κέντρα και µμέχρι τα µέσα του 20 ου αιώνα δεν έπαψαν να εξυπηρετούν την κατοικία και γενικότερα τη διανυκτέρευση. Στα κέντρα συναντούσε κανείς προσφορά κατοικιών ποικίλης ποιότητας, που ανταποκρίνονταν σε διάφορα κοινωνικά επίπεδα και σε αντίστοιχες οικονομικές δυνατότητες του πληθυσμού. Το αυτό ίσχυε και για τις λοιπές εγκαταστάσεις διανυκτέρευσης, όπως π.χ. τα ξενοδοχεία, τα φοιτητικά δωμάτια, οι οίκοι ευγηρίας κ.λπ. Στο κέντρο προσφερόταν όλη η γκάµα κατηγοριών: από τις πιο πολυτελείς µέχρι τις πιο εξαθλιωμένες. Η ύπαρξη όλων των παραπάνω λειτουργιών στα κέντρα των πόλεων εξασφάλιζε µια "αρµονική" πολυλειτουργικότητα. 2. Προαστιοποίηση Η πρώτη κρίση των μοντέρνων πόλεων είναι μια κρίση του κέντρου που σχετίζεται με τις μεταβολές που παρατηρήθηκαν στα προάστια. Συγκεκριμένα, η οικονομική ανάπτυξη, η τεχνολογική πρόοδος που επέτρεψε την βελτίωση των μέσων συγκοινωνίας, καθώς και ο συνεχώς αυξανόμενος πληθυσμός συνέβαλαν στην ταχύτατη εξάπλωση του αστικού ιστού. 6 Η διείσδυση, ήδη από το πρώτο ήµισυ του 20 αιώνα, στις πόλεις του αυτοκινήτου - ιδιαίτερα στο κέντρο -, αύξησε την κινητικότητα του πληθυσμού, διευρύνοντας τα όρια της πόλης (προαστιοποίηση). Οι άλλοτε «συμπαγείς πόλεις» 7, όπως ήταν κυρίως οι βιομηχανικές πόλεις του τέλους του 19 ου, μετατράπηκαν σταδιακά σε «απλωμένους» αστικούς σχηματισμούς. Αυτό φάνηκε έντονα µετά τον Β Παγκόσµιο Πόλεµο. Από τότε η κατοικία, όντας λιγότερο ανταγωνιστική από άλλες κερδοσκοπικές λειτουργίες και υφιστάµενη τα πλήγµατα της περιβαλλοντικής υποβάθµισης οχλούσες χρήσεις, κυκλοφοριακό, άρχισε να εγκαταλείπει το κέντρο. Την ακολούθησαν και άλλες λειτουργίες, ιδίως αυτές που δεν είχαν επιχειρηµατικό χαρακτήρα, αφού δεν ήταν σε θέση να ανταποκριθούν προς τις τιµές γης και ακινήτων 4 (Πετροπούλου 2008: 268) 5 (Αραβαντινός 2002) 6 (Πετροπούλου 2008: 279) 7 Εδώ ο όρος δεν αναφέρεται στην ορολογία που καθιερώθηκε αργότερα από την επιστήμη της πολεοδομίας και που η λογική του περιγράφτηκε στο κείμενο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (ΕΕ 1990). Λιούμπας Α. 4