ΠΡΟΓΡΑΜΜA: «ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ» -
ΕΘΝΙΚΟΝ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜA: «ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ» ΠΡΟΓΡΑΜΜA «ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ»: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΑΡΕΜΒΑΤΙΚΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ-ΠΟΣΟΤΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΤΗ - ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΕΚΔΟΣΗΣ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΘΕΝΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΦΥΣΙΚΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ΕΙΡΗΝΗ ΤΣΕΛΙΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ISBN ----
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ΤΡΙΕΤΗΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ ΟΙ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ - - ΜΑΘΗΤΙΚΟΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ - ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Στην αυγή του ου αιώνα η σχέση ανάμεσα στην εκπαίδευση και τη δημοκρατία παρουσιάζεται ιδιαίτερα προβληματική στην περίπτωση των Ελλήνων Ρομά, αφού το σχολείο αδυνατεί να τους παρέχει επαρκείς εκπαιδευτικές ευκαιρίες και εμπειρίες. Ωστόσο, θεωρούμε ότι η πολιτεία με την κεντρική οργάνωση και λειτουργία των σχολείων και σε συνεργασία με τους αρμόδιους φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης είναι σε θέση να διαμορφώσει και να εφαρμόσει μια διαπολιτισμική εκπαιδευτική πολιτική παρέμβασης με σκοπό να επιλύσει τα προβλήματα που παρουσιάζονται και αφορούν στην εκπαίδευση των παιδιών αυτής της κοινωνικής ομάδας. Για τον επιστημονικό υπεύθυνο και τους συνεργάτες του ΚΕΔΑ, η φιλοσοφία και οι στόχοι των διαπολιτισμικών πολιτικών τόσο στο επίπεδο του επιστημονικού λόγου όσο και στο επίπεδο της εφαρμογής δεν είναι η δημιουργία μειονοτήτων και η αναπαραγωγή τους, αλλά η διαπολιτισμική κατανόηση και η δημιουργική συνεργασία Ρομά και μη Ρομά Ελλήνων. Επιδίωξή μας είναι τα προγράμματα και οι διαπολιτισμικής φύσεως παρεμβάσεις να στοχεύουν στη δημιουργία του κράτους δικαίου που θα εντάσσει όλους τους πολίτες από τους οποίους και θα αντλεί τη νομιμοποίησή του. Ένα πρόγραμμα ΕΣΠΑ για τους Ρομά λειτουργώντας μέσα σε μια τέτοια διαμορφωμένη εκπαιδευτική φιλοσοφία ενεργεί συμπληρωματικά, αφού έχει τη δυνατότητα να προετοιμάζει την ένταξη των νηπίων στο εκπαιδευτικό σύστημα, να παρακολουθεί συστηματικά και παρεμβατικά τη φοίτηση των μαθητών αυτών, να ενισχύει την προσπάθειά τους με θερινά τμήματα για τους ανεξεταστέους και τμήματα προετοιμασίας για τη μετάβαση από τη μία βαθμίδα εκπαίδευσης στην άλλη, να εμπλουτίζει την επαγγελματική θωράκιση των εκπαιδευτικών με πλουσιότερους διδακτικούς τρόπους, να καταπολεμά τον αναλφαβητισμό των ενηλίκων Ρομά. Είναι γνωστό ότι σε αρκετές περιοχές εγκατάστασης Ελλήνων Ρομά παρουσιάζεται το φαινόμενο σημαντικός αριθμός παιδιών να μη φοιτούν στο σχολείο. Αλλά και στις περισσότερες περιπτώσεις συχνής φοίτησης διαπιστώνονται υψηλά ποσοστά διαρροής. Η πολυπλοκότητα της κατάστασης των Ρομά παραπέμπει σε μια σειρά από αιτίες που είναι εν πολλοίς γνωστές και επιμερίζονται στους φορείς της κεντρικής πολιτικής διοίκησης, στους φορείς των τοπικών κοινωνιών αλλά και στους ίδιους τους Ρομά. Ωστόσο, η διαπίστωση που αναδείχθηκε μέσα από την ερευνητική δραστηριότητα στο πλαίσιο του Προγράμματος είναι ότι, ανεξάρτητα από τους λόγους που σε αρκετές περιπτώσεις έχουν διαμορφώσει στην κοινότητα των Ρομά μια αδιάφορη στάση για την εκπαίδευση, όλο και περισσότεροι Ρομά αρχίζουν να βλέπουν θετικά την εκπαίδευση των παιδιών τους. Η οικονομική κρίση και οι συνεχώς αυξανόμενες δυσκολίες στον επαγγελματικό τομέα φαίνεται να έχουν ως αποτέλεσμα αρκετοί πια Ρομά να συνειδητοποιούν ότι η ένταξη στην αγορά εργασίας περνά μέσα από την εκπαίδευση και ότι η νέα εποχή απαιτεί ένα επίπεδο εκπαίδευσης, έστω και εργαλειακής μορφής, όπως οι ίδιοι συνήθως την αντιλαμβάνονται. Σημαντική είναι επίσης η συνεισφορά των Σχολών Γονέων καθώς και των Σχολών Αλφαβητισμού αλλά κυρίως η επιρροή των ήδη φοιτούντων μαθητών Ρομά που λειτουργούν ως «γέφυρα» για την προσέλκυση και άλλων παιδιών. Η αλλαγή στη στάση των γονέων Ρομά για την εκπαίδευση είναι ιδιαίτερα σημαντική αφού οποιαδήποτε πρόοδος του παιδιού στο σχολείο είναι αδύνατη χωρίς τη θετική στάση και ενθάρρυνσή του από την οικογένεια. Είναι γνωστό, επίσης, ότι η ασυνέχεια της φοίτησης στο σχολείο ελάχιστα περιθώρια αφήνει στους εκπαιδευτικούς να εργαστούν για την πρόοδο των μαθητών τους. Για την καλή σχολική πορεία των μαθητών Ρομά, πέρα από τη βοήθεια που τους παρέχεται κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, το Πρόγραμμα έχει θέσει σε λειτουργία θερινά τμήματα προετοιμασίας των μετεξεταστέων μαθητών για τις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου με πολύ καλά αποτελέσματα. Επίσης, η έμφαση του Προγράμματος στην προσχολική αγωγή ελέγχεται ως άκρως αναγκαία για τη συνέχιση της φοίτησης στο δημοτικό σχολείο, ενώ ο θεσμός του ρομά διαμεσολαβητή κρίνεται ως ιδιαίτερα χρήσιμος για τον παραμερισμό της διαρροής των μαθητών κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς αλλά και στην προετοιμασία ευνοϊκού κλίματος για την προσέλκυση Ρομά παιδιών στο σχολείο. Η ένταξη των Ρομά στην ελληνική κοινωνία προϋποθέτει ένα σοβαρό και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό προγραμματισμό που θα εφαρμοσθεί με συνέπεια για δύο τουλάχιστον γενιές. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ένταξη είναι μια επίπονη διαδικασία που απαιτεί χρόνο. Χρόνο συνεχή, χωρίς κενά και υπαναχωρήσεις, με προγραμματισμένες και στοχευμένες δράσεις. Η μακρά πλέον εμπειρία από την εφαρμογή των προγραμμάτων δείχνει ότι οι ασυνέχειες απογοητεύουν, διαψεύδουν ελπίδες, κλονίζουν την εμπιστοσύνη των Ρομά για τη θέληση και την αποφασιστικότητα της πολιτείας να αντιμετωπίσει το διαχρονικό εκπαιδευτικό πρόβλημα. Η αναγκαιότητα ενός άμεσου και μακροπρόθεσμου προγραμματισμού για την ένταξη των Ρομά στην ελληνική κοινωνία δεν υπαγορεύεται μόνο από το γεγονός ότι είναι Έλληνες πολίτες και δικαιούνται ίσης μεταχείρισης από την πολιτεία αλλά και από τη διαπίστωση ότι οι νέοι ρομά, όπως και κάθε περιθωριοποιημένη ομάδα, έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες να εκδηλώσουν παραβατική συμπεριφορά παρά να τελειώσουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση! Συμπερασματικά, μέσα από την ερευνητική δραστη-
ριότητα στο πλαίσιο του προγράμματος για την εκπαίδευση των παιδιών Ρομά προέκυψαν πολλές διαπιστώσεις, ιδιαίτερα χρήσιμες για τη διαμόρφωση μιας μακροχρόνιας και αποτελεσματικής εκπαιδευτικής πολιτικής παρέμβασης. Ενδεικτικά αναφέρουμε: Οι Ρομά δεν αποτελούν μια ομοιογενή και ομοιόμορφη κοινωνική ομάδα αλλά διακρίνονται σε υποομάδες με έντονες τις μεταξύ τους διαφοροποιήσεις ακόμα και μέσα στον ίδιο καταυλισμό. Αυτό σημαίνει ότι ο σχεδιασμός δεν μπορεί να είναι ενιαίος αλλά διαφοροποιημένος και ευέλικτος ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε υποομάδας Ρομά. Με τον τρόπο αυτό θα επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση των διατιθέμενων πόρων. Όλο και περισσότεροι Ρομά συνειδητοποιούν ότι το μέλλον των παιδιών τους περνάει μέσα από την εκπαίδευση υιοθετώντας στάσεις και πρακτικές που δεν διαφέρουν από αυτές των άλλων Ελλήνων πολιτών. Σε αυτή τη φάση η έμφαση των δράσεων πρέπει να δοθεί στα παιδιά ρομά, οι γονείς των οποίων έχουν θετική στάση έναντι του σχολείου, με παράλληλες δράσεις για την αύξηση των φοιτούντων μαθητών και τη συνειδητοποίηση των γονέων για το μέλλον των παιδιών τους. Επίσης, να ευαισθητοποιηθούν οι εκπαιδευτικοί για να δεχθούν χωρίς ενδοιασμούς Ρομά παιδιά στις τάξεις τους. Οι φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης θα πρέπει να κατανοήσουν ότι είναι προς το συμφέρον όχι μόνο της εθνικής αλλά και της τοπικής κοινωνίας η ένταξη των Ρομά, όσων τουλάχιστον επιθυμούν και είναι έτοιμοι να συνεργαστούν μαζί τους. Η εμπλοκή συνεπώς της τοπικής αυτοδιοίκησης στη σχολική ένταξη των παιδιών Ρομά είναι επιβεβλημένη, αφού σε τελευταία ανάλυση η ένταξη πραγματοποιείται ή δεν πραγματοποιείται σε τοπικό πάντα επίπεδο. Η πολιτεία σε κεντρικό και περιφερειακό τοπικό επίπεδο θα πρέπει να πείσει τους Ρομά ότι ενδιαφέρεται πραγματικά για την εκπαίδευση των παιδιών τους και κάνει ό,τι είναι δυνατό για τη σχολική τους πρόοδο. Για τούτο το ενδιαφέρον πολλοί Ρομά γονείς δεν έχουν ακόμα πεισθεί. Το Πρόγραμμα αποτελεί ένα πολύ καλό μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου. Επιστημονικός υπεύθυνος: Καθηγητής Γ. Π. Μάρκου
Η ΤΡΙΕΤΗΣ ΥΠΟΛΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Το Πρόγραμμα «Εκπαίδευση των παιδιών Ρομά», που αναπτύσσεται και εφαρμόζεται από το Κέντρο Διαπολιτισμικής Αγωγής του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΚΕΔΑ), εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της εκπαιδευτικής πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων με στόχο την προώθηση της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης και της ποιοτικής αναβάθμισης του ελληνικού σχολείου μέσα από την ανάπτυξη και εφαρμογή καινοτόμων δράσεων στις Περιφέρειες Αττικής, Στερεάς Ελλάδας, Νοτίου Αιγαίου, Πελοποννήσου, Κρήτης, Βορείου Αιγαίου, Ιονίων Νήσων, Θεσσαλίας, Ηπείρου και Δυτικής Ελλάδας. Από την ίδρυσή του το μέχρι σήμερα το ΚΕΔΑ έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικό Κέντρο για τη μελέτη θεμάτων διαπολιτισμικής εκπαίδευσης με κύριο γνώμονά του την προώθηση της διαπολιτισμικής διδασκαλίας και την ανάπτυξη και εφαρμογή ερευνητικών προγραμμάτων διαπολιτισμικής φύσεως. Για τον επιστημονικό υπεύθυνο και τους συνεργάτες του ΚΕΔΑ, η σημασία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης συνδέεται με τη γενικότερη διαδικασία ένταξης ατόμων με γλωσσικές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες στην ελληνική κοινωνία, αφού οι πολιτικές ένταξης που υιοθετούνται, προσδιορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσονται όλες οι διαπολιτισμικής φύσεως παρεμβάσεις. Διαπολιτισμική ένταξη σημαίνει ότι αναγνωρίζεται η πολιτισμική ετερότητα της κοινωνίας και παράλληλα επιδιώκονται η αλληλεπίδραση και συνεργασία υποστηρίζοντας το δικαίωμα όλων των πολιτισμικών κοινωνικών ομάδων να διατηρήσουν στοιχεία που οι ίδιοι θεωρούν χρήσιμα για τη ζωή τους και συνεισφέρουν στο γενικότερο πολιτισμικό γίγνεσθαι της κοινωνίας. Σημαίνει, επίσης, ότι προωθούνται ο διαπολιτισμικός διάλογος και η ανάπτυξη σχέσεων εμπιστοσύνης και κοινής πολιτισμικής δημιουργίας δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη μεταρρύθμιση των δημόσιων θεσμών και υπηρεσιών, για να μπορούν να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις και τις ανάγκες όλων των πολιτών. Κατά συνέπεια, στη διαδικασία διαπολιτισμικής ένταξης δεν υπογραμμίζονται η μοναδικότητα, η καθαρότητα του κάθε πολιτισμού και η ανάγκη διατήρησής του ούτε υπερτονίζονται οι πολιτισμικές διαφορές και οι διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στις διάφορες πολιτισμικές ομάδες που συνθέτουν μια κοινωνία. Πολύ δε περισσότερο δεν υποστηρίζεται ότι με το πρόσχημα ότι προστατεύονται από το νόμο και τους θεσμούς του κράτους, πρέπει αυτές οι ομάδες να διαχωρίζονται ως διακεκριμένες, αλλά να απολαμβάνουν τα ίδια δικαιώματα που έχουν και οι άλλοι πολίτες. Μια «ιδιαίτερη» πολιτική θεωρείται ότι μπορεί να οδηγήσει σε ανταγωνισμούς, συγκρούσεις και διαχωρισμούς ανάμεσα στις διάφορες κοινωνικές ομάδες με αποτέλεσμα την απομόνωση, τη γκετοποίηση και τον αποκλεισμό συγκεκριμένων ομάδων και με όλες τις συνέπειες που αυτά έχουν για τις ίδιες τις ομάδες και την κοινωνία. Επιπρόσθετα, στο επίπεδο του σχεδιασμού και της εφαρμογής τα μέτρα παρέμβασης του Προγράμματος για την εκπαίδευση των παιδιών Ρομά είναι προσαρμοσμένα στις ιδιαίτερες ανάγκες τους και στη δημιουργία ενός θετικού μαθησιακού περιβάλλοντος στο σχολείο, επιδιώκοντας την αναβάθμιση των σχολικών πρακτικών, την ενδυνάμωση της μαθησιακής διαδικασίας και τον εμπλουτισμό των εκπαιδευτικών τεχνικών των συνεργαζόμενων με το Πρόγραμμα σχολικών μονάδων. Με σημείο αναφοράς τη σχολική μονάδα, ο επιτυχής σχεδιασμός, η συστηματική παρέμβαση στο κοινωνικό περιβάλλον του σχολείου και η ενίσχυση των μαθητών Ρομά υπαγορεύουν μια σειρά από προγραμματισμένες ενέργειες και δράσεις για την επίτευξη του επιδιωκόμενου παιδαγωγικού αποτελέσματος που αφορούν το σύνολο των μαθητών. Ακόμα, η έμφαση στις ιδιαίτερες ανάγκες των μαθητών Ρομά υπαγορεύεται από την πολιτική να ενισχυθεί η πρόσβαση και η τακτική φοίτησή τους στο σχολείο καθώς και να διασφαλισθεί η αποδοχή τους από το σύνολο των παιδιών της εκπαιδευτικής κοινότητας. Αναφορικά με τις παρεμβάσεις στις σχολικές μονάδες, ο προγραμματισμός περιλαμβάνει δράσεις που σχετίζονται με τη δημιουργία των προϋποθέσεων που ευνοούν τη βελτίωση των συνθηκών ένταξης και παραμονής των παιδιών Ρομά στο σχολείο. Στη διαμόρφωση κατάλληλων συνθηκών συντέλεσαν τόσο η ενθάρρυνση των παιδιών όσο και η ευαισθητοποίηση των γονέων για την παιδαγωγική αξία του σχολείου. Μέσω των πολλαπλών δράσεων, το Πρόγραμμα κατόρθωσε να διαμορφώσει ένα ευνοϊκό κλίμα μάθησης, πρόσφορο για όλους τους μαθητές, χωρίς να στοχοποιεί τον πληθυσμό ρόμικης καταγωγής. Έτσι, τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων αξιολογούνται θετικά για δύο λόγους: αφενός επειδή συνέβαλαν στη δημιουργία θετικής αντίληψης και στάσης πολλών Ρομά για το σχολείο και αφετέρου επειδή ενθάρρυναν την αποδοχή των παιδιών τους από το ευρύτερο σχολικό περιβάλλον. Ωστόσο, η υλοποίηση των παραπάνω δράσεων αναμφισβήτητα συνιστά μια πολυδιάστατη και συνεχή διαδικασία που απαιτεί κατάλληλο σχεδιασμό και καλή οργάνωση και συντονισμό. Η εφαρμογή του Προγράμματος κατέδειξε ότι μια σειρά από παράγοντες, όπως η απομόνωση του πληθυσμού Ρομά από το σχολικό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, το χαμηλό στις περισσότερες περιπτώσεις κοινωνικό και οικονομικό status με την πλειοψηφία του πληθυσμού να ζει κάτω από το όριο της φτώχιας, οι καθημερινές συνθήκες διαβίωσης που χαρακτηρίζονται
από συνεχείς μετακινήσεις, η ανεπαρκής υγειονομική περίθαλψη καθώς και η ανασφάλιστη εργασία, συνθέτουν μια κατάσταση που ξεπερνά τις δυνατότητες του Προγράμματος και χρήζει ειδικής μεταχείρισης με την εμπλοκή πολλών φορέων σε κεντρικό και τοπικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει ότι οι πολιτικές παρέμβασης για τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και ένταξης των ατόμων ρόμικης καταγωγής στην ελληνική κοινωνία, δεν μπορεί να θεμελιώνονται σε λίγο - πολύ απλουστευτικές ερμηνείες της πολύπλοκης και πολυδιάστατης κοινωνικής πραγματικότητας των Ελλήνων Ρομά και να χαρακτηρίζονται από αποσπασματικότητα, αλλά να εντάσσονται σε μία συνολική και πολυεπίπεδη εθνική στρατηγική. Σε αυτό το πλαίσιο Προγράμματα που αποδεικνύονται αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση του προβλήματος της εκπαίδευσης παιδιών ρομά αποκτούν προτεραιότητα. Η πλούσια εμπειρία που αποκτήθηκε από την τριετή εφαρμογή του Προγράμματος «Εκπαίδευση των Παιδιών Ρομά» και το ιδιαίτερα αποτελεσματικό δίκτυο συνεργατών που διαθέτει το ΚΕΔΑ μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά στη γενικότερη προσπάθεια της πολιτείας να προωθήσει την εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη των Ελλήνων Ρομά. Χρήστος Παρθένης Λέκτορας Παιδαγωγικής ΕΚΠΑ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Καθώς ολοκληρώνεται ο τριετής κύκλος εφαρμογής δράσεων του Προγράμματος «Εκπαίδευση των Παιδιών Ρομά», ο Επιστημονικός Υπεύθυνος Γεώργιος Π. Μάρκου, Καθηγητής Παιδαγωγικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και Διευθυντής του Κέντρου Διαπολιτισμικής Αγωγής, αισθάνεται την ανάγκη να ευχαριστήσει προσωπικά όλους όσους συνέβαλαν στην προσπάθεια για την ευόδωση αυτού του τόσο απαιτητικού έργου. Επιθυμεί πρωτίστως να ευχαριστήσει την πολιτική ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας, τους υπεύθυνους της Ειδικής Υπηρεσίας Διαχείρισης (ΕΥΔ) και του Ειδικού Λογαριασμού Κονδυλίων Έρευνας (ΕΛΚΕ) για τη συνεχή υποστήριξη που παρέχουν στο πρόγραμμα. Επιθυμεί, επίσης, να ευχαριστήσει όλους τους συμμετέχοντες στο ευρύ δίκτυο συνεργατών, στις άοκνες και ανιδιοτελείς προσπάθειες των οποίων οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η επιτυχής εφαρμογή του Προγράμματος: τους υπευθύνους όλων των δράσεων και των υποδράσεων, τους επιμορφωτές, τους ψυχολόγους και τους κοινωνικούς λειτουργούς, τους εμψυχωτές, τα στελέχη της εκπαίδευσης, την ομάδα δράσης «Προαγωγή υγείας» και τους εμπλεκόμενους με αυτή συνεργάτες, καθώς επίσης και τους συνεργάτες διοικητικής υποστήριξης του έργου. Θα ήθελε ακόμα να ευχαριστήσει τους Συντονιστές και τους Διαμεσολαβητές των οποίων η αρωγή συνετέλεσε στη χάραξη της επιτυχούς πορείας του εν λόγω έργου. Ιδιαιτέρως, τέλος, επιθυμεί να ευχαριστήσει τους υπεύθυνους των συνεργαζόμενων Πανεπιστημίων όλων των Περιφερειών που με την ορθή καθοδήγηση και τον κατάλληλο συντονισμό συνέβαλαν αποφασιστικά στην επιτυχή έκβαση του Προγράμματος. ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Για τις περιφέρειες: ΑΤΤΙΚΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ: Γεώργιος Π. Μάρκου, Καθηγητής Παιδαγωγικής ΕΚΠΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ: Χρήστος Γκόβαρης Καθηγητής ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΚΡΗΤΗΣ: Πέλλα Καλογιαννάκη Καθηγήτρια ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Κρήτης ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ: Ελένη Σκούρτου Καθηγητής ΠΤΔΕ Πανεπιστημίου Αιγαίου ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ: Ιωάννης Δελλής Καθηγητής Φιλοσοφίας Πανεπιστημίου Πατρών
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΔΡΑΣΕΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΑΤΤΙΚΗΣ - ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΠΕ- ΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ - ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης στην προσχολική αγωγή: Παπαγιάννη Βούλα ΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές παρεμβάσεις για τη σχολική ένταξη και την υποστήριξη της τακτικής φοίτησης: Μουρελάτου Ευανθία Υποδράση : Ένταξη στο σχολείο: Μουρελάτου Ευανθία Υποδράση : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων: Μουρελάτου Ευανθία Υποδράση : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας: Δενιόζος Ανάργυρος Υποδράση : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης: Γλένη Χρυσαυγή Ρηγοπούλου Τέρψη Παπαγιάννη Βούλα ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: Κυπραίου Αρετή ΔΡΑΣΗ : Επιμορφωτική υποστήριξη των εκπαιδευτικών: Φλουρής Γεώργιος Υποδράση : Ενδοσχολικές επιμορφώσει εκπαιδευτικών: Φλουρής Γεώργιος Υποδράση : Γενικές επιμορφώσεις: Φλουρής Γεώργιος Υποδράση : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση: Τσιμπάνης Κώστας Ράπτης Τηλέμαχος ΔΡΑΣΗ : Παροχή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: Χατζηχρήστου Χρυσή ΔΡΑΣΗ : Σύνδεση σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας: Παρθένης Χρήστος ΔΡΑΣΗ : Δικτύωση σχολείων: Τσιμπάνης Κώστας Ράπτης Τηλέμαχος Παρθένης Χρήστος ΔΡΑΣΗ : Δημοσιότητα: Παρθένης Χρήστος ΔΡΑΣΗ : Αξιολόγηση: Γκότοβος Αθανάσιος Παπακωνσταντίνου Γεώργιος ΔΡΑΣΗ ΠΡΟΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ: Αρκούδη Χρυσούλα ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ - ΗΠΕΙΡΟΥ ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης στην προσχολική αγωγή: Γκόβαρης Χρήστος ΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές παρεμβάσεις για τη σχολική ένταξη και την υποστήριξη της τακτικής φοίτησης: Μήτσης Ναπολέων Υποδράση : Ένταξη στο σχολείο: Μήτσης Ναπολέων Υποδράση : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων: Μήτσης Ναπολέων Υποδράση : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας: Δενιόζος Ανάργυρος Υποδράση : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης: Γλένη Χρυσαυγή Ρηγοπούλου Τέρψη Παπαγιάννη Βούλα ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα ΔΡΑΣΗ : Επιμορφωτική υποστήριξη των εκπαιδευτικών: Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα Υποδράση : Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών: Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα Υποδράση : Γενικές επιμορφώσεις: Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα Υποδράση : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση: Τσιμπάνης Κώστας Ράπτης Τηλέμαχος ΔΡΑΣΗ : Παροχή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: Λουμάκου Μαρία ΔΡΑΣΗ : Σύνδεση σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας: Τριανταφυλλίδης Τριαντάφυλλος Κωνσταντίνος Σδρόλιας ΔΡΑΣΗ : Δικτύωση σχολείων: Τριανταφυλλίδης Τριαντάφυλλος Κωνσταντίνος Σδρόλιας ΔΡΑΣΗ : Δημοσιότητα: Χρήστος Γκόβαρης - Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα ΔΡΑΣΗ : Αξιολόγηση: Σαραφίδου Γιασεμή Όλγα ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης στην προσχολική αγωγή: Σπαντιδάκης Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές παρεμβάσεις για τη σχολική ένταξη και την υποστήριξη της τακτικής φοίτησης: Σπαντιδάκης Ιωάννης Υποδράση : Ένταξη στο σχολείο: Μιχελάκη Αμαλία Κατέρη Ευαγγελία Υποδράση : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων: Σπαντιδάκης Ιωάννης Υποδράση : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας: Καρράς Κωνσταντίνος Χαλεπάκη Δήμητρα Βαρδαβάς Εμμανουήλ Υποδράση : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης: Πεδιαδίτης Αλέκος ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: Κουρκούτας Ηλίας Δαφερμάκης Εμμανουήλ
ΔΡΑΣΗ : Επιμορφωτική υποστήριξη των εκπαιδευτικών: Καρράς Κωνσταντίνος Υποδράση : Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών: Καρράς Κωνσταντίνος Υποδράση : Γενικές επιμορφώσεις: Καρράς Κωνσταντίνος Υποδράση : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση: Τσιμπάνης Κώστας - Ράπτης Τηλέμαχος ΔΡΑΣΗ : Παροχή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: Κουρκούτας Ηλίας Δαφερμάκης Εμμανουήλ ΔΡΑΣΗ : Σύνδεση σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας: Καλογιαννάκη Πέλλα ΔΡΑΣΗ : Δικτύωση σχολείων: Πεδιαδίτης Αλέκος ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: Ναλμπάντη Στελλαλένα ΔΡΑΣΗ : Επιμορφωτική υποστήριξη των εκπαιδευτικών: Μακρογιάννη Τσαμπίκα Υποδράση : Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών: Μακρογιάννη Τσαμπίκα Υποδράση : Γενικές επιμορφώσεις: Παπαχρήστος Δημήτριος Υποδράση : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση: Τσιμπάνης Κώστας Ράπτης Τηλέμαχος ΔΡΑΣΗ : Παροχή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: Χατζηαντωνίου Μαίρη Υποδράση : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης: Ρέππας Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων και στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: Καούρη Χριστίνα ΔΡΑΣΗ : Επιμορφωτική υποστήριξη των εκπαιδευτικών: Γαλανόπουλος Ιωάννης Υποδράση : Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών: Γαλανόπουλος Ιωάννης Υποδράση : Γενικές επιμορφώσεις: Γαλανόπουλος Ιωάννης Υποδράση : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση: Γαλανόπουλος Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Δημοσιότητα: Καλογιαννάκη Πέλλα ΔΡΑΣΗ : Αξιολόγηση: Ανδρεαδάκης Νικόλαος Καλογιαννάκη Πέλλα ΔΡΑΣΗ : Σύνδεση σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας: Τζουλιάνη Μαρία ΔΡΑΣΗ : Δικτύωση σχολείων: Τσιμπάνης Κώστας Ράπτης Τηλέμαχος Παρθένης Χρήστος ΔΡΑΣΗ : Παροχή Ψυχοκοινωνικής Στήριξης: Δημάκος Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Σύνδεση σχολείου, οικογένειας και τοπικής κοινωνίας: Δημητρακόπουλος Ιωάννης ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΒΟΡΕΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ - ΝΟΤΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΔΡΑΣΗ : Δημοσιότητα: Μακρογιάννη Τσαμπίκα ΔΡΑΣΗ : Δικτύωση σχολείων: Γαλανόπουλος Ανδρέας ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης στην προσχολική αγωγή: Μακρογιάννη Τσαμπίκα Παπαχρήστος Δημήτριος ΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές παρεμβάσεις για τη σχολική ένταξη και την υποστήριξη της τακτικής φοίτησης: Παπαχρήστος Δημήτριος Υποδράση : Ένταξη στο σχολείο: Παπαχρήστος Δημήτριος Υποδράση : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων: Παπαχρήστος Δημήτριος Μακρογιάννη Τσαμπίκα Υποδράση : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας: Νταλμπάντη Στελλαλένα Υποδράση : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης: Τζουλιάνη Μαρία ΔΡΑΣΗ : Αξιολόγηση: Αλιβίζος Σοφός ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΔΡΑΣΗ : Ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης στην προσχολική αγωγή: Δελλής Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές παρεμβάσεις για τη σχολική ένταξη και την υποστήριξη της τακτικής φοίτησης: Ιορδανίδου Άννα Υποδράση : Ένταξη στο σχολείο: Ιορδανίδου Άννα Υποδράση : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων: Ιορδανίδου Άννα Υποδράση : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας: Κανελλοπούλου Μαρία ΔΡΑΣΗ : Δημοσιότητα: Δελλής Ιωάννης ΔΡΑΣΗ : Αξιολόγηση: Δημητρακόπουλος Ιωάννης
ΟΙ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Στους ευρύτερους στόχους του Προγράμματος «Εκπαίδευση των παιδιών ρομά» εντάσσονται τα κάτωθι αναφερόμενα: α) η αύξηση των εγγραφών των μαθητών Ρομά στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, β) η μείωση της σχολικής διαρροής κατά τα πρώτα χρόνια φοίτησης στο σχολείο, γ) η αύξηση του αριθμού των μαθητών Ρομά που μεταβαίνουν από την Πρωτοβάθμια στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, δ) η αύξηση του αριθμού των παιδιών ρόμικης καταγωγής που ολοκληρώνουν την Υποχρεωτική Εκπαίδευση, ε) η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση των ρομά γονέων, προκειμένου με τη σειρά τους να διευκολύνουν και να υποστηρίξουν την εγγραφή και την παραμονή των παιδιών τους στο σχολείο, και τέλος στ) η βελτίωση των συνθηκών αποδοχής των παιδιών ρόμικης καταγωγής από τη διοίκηση της εκπαίδευσης, την τοπική αυτοδιοίκηση και τις τοπικές κοινωνίες. Προς επίτευξη των αναφερόμενων στόχων έχει αναπτυχθεί ένα ολοκληρωμένο και συστηματικό σχέδιο παρεμβάσεων και δράσεων εντός και εκτός των σχολικών μονάδων, που σχετίζονται αφενός με τη δημιουργία των προϋποθέσεων που ευνοούν και ενισχύουν τις συνθήκες ένταξης και παραμονής των παιδιών Ρομά στο σχολείο και αφετέρου με τη διασφάλιση της αποδοχής των παιδιών από το σύνολο των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας και την εξάλειψη του σχολικού και κοινωνικού αποκλεισμού τους. Γεγονός παραμένει ότι η αποτελεσματικότητα και η αρτιότητα των παρεμβατικών δράσεων του Προγράμματος προσκρούει σε βασικά προβλήματα, όπως στέγαση, υγειονομική περίθαλψη, υγιεινή και εργασία, για τα οποία κύριος ουραγός οφείλει και πρέπει να είναι η Πολιτεία. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις παραμέτρους και ανατρέχοντας στην ανάλυση των Δράσεων, παραμένει αδιαμφισβήτητη η ανάγκη στήριξης της συγκεκριμένης πληθυσμιακής ομάδας της ελληνικής ΣΥΝΟΛΟ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ κοινωνίας, στην οποία με επιτυχία ανταποκρίνεται το Πρόγραμμα. Στους Πίνακες και που ακολουθούν, αποτυπώνεται αθροιστικά ο αριθμός των σχολείων παρέμβασης και των ωφελούμενων μαθητών αντίστοιχα, για τα σχολικά έτη -, ενώ παράλληλα με την περιγραφή της κάθε δράσης του Προγράμματος ξεχωριστά, ενσωματώνονται σε πίνακες τα συγκεντρωτικά στοιχεία του συνόλου των παρεμβατικών ενεργειών. ΠΙΝΑΚΑΣ. ΓΙΑ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΤΗ - ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΣΥΝΟΛΑ
ΔΡΑΣΗ : ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΚΑΙ ΦΟΙΤΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ Η δράση αφορά στην ενθάρρυνση της πρόσβασης των παιδιών Ρομά που βρίσκονται σε νηπιακή ηλικία στην προσχολική αγωγή, το σχεδιασμό δράσεων ενθάρρυνσης των γονέων Ρομά για τη συμμετοχή των παιδιών τους στο νηπιαγωγείο, την εγγραφή των νηπίων καθώς και τη διαχείριση ζητημάτων που σχετίζονται με την εγγραφή αυτών, όπως είναι ο εμβολιασμός των μικρών μαθητών Ρομά. Καθ όλη τη διάρκεια του σχολικού έτους μέλη της επιστημονικής ομάδας, καθώς και επιστημονικοί συνεργάτες σε συνεργασία με τους Ρομά διαμεσολαβητές, βρίσκονταν σε στενή επαφή και επικοινωνία ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ με τους γονείς των νηπίων με στόχο την ευαισθητοποίηση των τελευταίων για την παιδαγωγική αξία του Νηπιαγωγείου. Ταυτόχρονα δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στα μαθησιακά αποτελέσματα της αγωγής στο Νηπιαγωγείο τόσο με την παροχή ενισχυτικής διδασκαλίας εκ μέρους του Προγράμματος όσο και με την επιμόρφωση των εμπλεκόμενων στο Πρόγραμμα νηπιαγωγών, με στόχο τη διαμόρφωση ενός ελκυστικού περιβάλλοντος μάθησης για τα παιδιά Ρομά. Προκειμένου να υλοποιηθούν άρτια οι παραπάνω στόχοι πραγματοποιήθηκαν εμβολιασμοί των παιδιών Ρομά στο πλαίσιο της Δράσης «Προαγωγή υγείας». Οι συγκεκριμένες δράσεις αφορούσαν στην καταγραφή αναγκών και ζητημάτων σχετικά με την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας των παιδιών και στο σχεδιασμό δράσης με στόχο τον εμβολιασμό, την ΠΙΝΑΚΑΣ. ΩΦΕΛΟΥΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΤΗ - ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΣΥΝΟΛΑ έκδοση πιστοποιητικών και την παρακολούθηση/τήρηση των βιβλιαρίων υγείας των παιδιών σε τοπικό επίπεδο. ΔΡΑΣΗ : ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΝΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΗΣ ΤΑΚΤΙΚΗΣ ΦΟΙΤΗΣΗΣ Η δράση επικεντρώνεται στην άμεση και εύκολη πρόσβαση στο σχολείο μέσω προγραμμάτων ενθάρρυνσης και ευαισθητοποίησης, την παράλληλη γλωσσική και μαθησιακή υποστήριξη των μαθητών Ρομά εντός και εκτός του ωρολόγιου προγράμματος, την υλοποίηση προγράμματος συνεργατικής διδασκαλίας με σημείο αναφοράς κάποιες σχολικές μονάδες, την οργάνωση θερινών τμημάτων για την ομαλή μετάβαση των παιδιών από το Δημοτικό στο Γυμνάσιο, τη διευκόλυνση της μεταφοράς των παιδιών στα σχολεία καθώς και σε λοιπές δράσεις στους καταυλισμούς. Συγκεκριμένα οι επιμέρους Υποδράσεις αφορούν: ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Ένταξη στο σχολείο, που σχετίζεται με τη σύνδεση του οικισμού με το σχολείο και τη διευκόλυνση της πρόσβασης και σταδιακής ένταξης των παιδιών του οικισμού μέσω αξιοποίησης συντονιστών και Ρομά διαμεσολαβητών, της υποστήριξης του διδακτικού έργου των σχολείων της Α βάθμιας και Β βάθμιας Εκπαίδευσης, της ενίσχυσης του παιδαγωγικού αποτελέσματος των συνεργαζόμενων με το Πρόγραμμα σχολικών μονάδων, και τέλος μέσω της καταπολέμησης της σχολικής διαρροής με στόχο τη βελτίωση της επίδοσης όλων των μαθητών. ΣΥΝΟΛΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ Το Πρόγραμμα, αφού χώρισε την περιοχή δράσης του σε μικρότερες περιοχές, στις οποίες υπάρχει πληθυσμός Ρομά, ανέπτυξε δίκτυο διαμεσολαβητών και δίκτυο συντονιστών. Τα δίκτυα στην περίπτωση των καταυλισμών κατέγραψαν τις οικογένειες Ρομά με ανήλικα παιδιά, όπως επίσης και τις εκπαιδευτικές
ανάγκες που υπήρχαν σε κάθε μία από αυτές. Ενεργοποιώντας το εκπαιδευτικό δίκτυο της περιοχής (Προϊσταμένους Διευθύνσεων ή Γραφείων, Σχολικούς Συμβούλους, Διευθυντές σχολείων, Στελέχη του Προγράμματος), επιχειρήθηκε η ευαισθητοποίηση τόσο Ρομά γονέων όσο και μη Ρομά για το δικαίωμα όλων ανεξαιρέτως των παιδιών στην εκπαίδευση. Ταυτόχρονα, η συνεργασία με φορείς και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που έχουν εμπειρία από τον πληθυσμό στόχο για ανταλλαγή τεχνογνωσίας αλλά και ανάπτυξη κοινών δράσεων, ενίσχυσε θετικά όλους τους προαναφερθέντες στόχους της Υποδράσης. ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Υποστήριξη των παιδιών μέσω των ενισχυτικών εκπαιδευτικών παρεμβάσεων, που αφορά στη λειτουργία δύο πολύ σημαντικών θεσμών υποστήριξης, των Φροντιστηριακών Τμημάτων και των Τάξεων Υποδοχής -όπου παρέχεται εξατομικευμένη υποστηρικτική διδασκαλία για την κάλυψη των γνωστικών κενών των παιδιών- καθώς και στην υποστήριξη των τμημάτων αυτών με υλικό, παιδαγωγική καθοδήγηση και επιμόρφωση των εκπαιδευτικών. Προκειμένου να επιτευχθούν τα καλύτερα αποτελέσματα με τη μεγαλύτερη δυνατή ταχύτητα ακολουθήθηκαν οι εξής κύριοι άξονες και πρακτικές: α) παράλληλη στήριξη, β) portfolio ανά μαθητή, γ) πολύ μικρές ομάδες εξατομίκευση, δ) κατάταξη ηλικιών επιπέδων, ε) φόρμα ανατροφοδότησης για εκπαιδευτικούς, στ) πρότυπο αξιολογικής έκθεσης (γλωσσικής ψυχοκοινωνικής προσαρμογής), ζ) πρότυπο ημερολόγιο. Οι μαθητές αντιμετωπίστηκαν με βάση την ηλικία και το βαθμό συμφωνίας της ηλικίας και του μαθησιακού επιπέδου, με τρεις βασικούς διαφορετικούς τρόπους: α) μαθητές Α και Β τάξης Δημοτικού, β) μαθητές που λόγω ηλικίας εγγράφονται σε μεγαλύτερες τάξεις, αλλά δε μπορούν να παρακολουθήσουν τα μαθήματα της τάξης (ειδικά τη Γλώσσα και τα Μαθηματικά), γ) συνεργατική διδασκαλία. ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - ΠΙΝΑΚΑΣ. ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑΚΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΑΞΕΙΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ Σ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑΚΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΤΑΞΕΙΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΣΥΝΟΛΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛA ΣΥΝΟΛA
Σημαντικός για την αδιάλειπτη στήριξη των μαθητών Ρομά υπήρξε και ο θεσμός των θερινών τμημάτων. Πιο συγκεκριμένα, τα θερινά τμήματα είχαν μεγάλη επιτυχία από πλευράς εκδήλωσης ενδιαφέροντος και συμμετοχής μαθητών. Η υλοποίηση των τμημάτων κατά τους θερινούς μήνες του, και είχε ως βασικό στόχο τη στήριξη της μετάβασης στο Δημοτικό, στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο. ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Διεύρυνση των σχολικών δραστηριοτήτων εντός κι εκτός της σχολικής μονάδας, μέσω της λειτουργίας Εργαστηρίων Δημιουργικής Απασχόλησης (ΕΔΑΜ), όπου δόθηκε έμφαση στο σχεδιασμό, την οργάνωση και την υλοποίηση δραστηριοτήτων δημιουργικής απασχόλησης και παρεμβάσεων εμψύχωσης για την ενίσχυση του ενδιαφέροντος των μαθητών για το σχολείο, με γνώμονα την ενσωμάτωση στοιχείων της γλώσσας και των πολιτιστικών πρακτικών των παιδιών Ρομά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Τα ΕΔΑΜ φιλοδοξούν να εκπληρώσουν τρεις κυρίως σκοπούς: α) την επέκταση και υποστήριξη της διδακτικής πράξης με καλλιτεχνικές διαθεματικές και πολυπολιτισμικές δράσεις, β) την ενίσχυση με εποπτικά μέσα της διδασκαλίας, γ) την ψυχαγωγία και απασχόληση των μαθητών εντός της σχολικής μονάδας. Για τα ΕΔΑΜ προβλέφθηκε εξοπλισμός με τις παρακάτω κατηγορίες υλικών, τα οποία και διανεμήθηκαν στα σχολεία: α) Μουσικά όργανα (κυρίως κρουστά / ιδιόφωνα), κατασκευές και ηχογόνα αντικείμενα, β) Υλικά ζωγραφικής, γ) Υποστηρικτικά υλικά θεατρικού παιχνιδιού, δ) Ηλεκτρονικοί υπολογιστές και εκπαιδευτικό λογισμικό, ε) Εκπαιδευτικά και ψυχαγωγικά παιχνίδια, στ) Μαθηματικά γεωμετρικά παιχνίδια, εποπτικό υλικό μαθημάτων, ζ) Συσκευές αναπαραγωγής και καταγραφής ήχου, μικρόφωνα και μίκτες, καθώς και η) Προβολέας Video και συναφείς οπτικοακουστικές συσκευές. Κατά τη διάρκεια εφαρμογής του Προγράμματος οργανώθηκαν και λειτούργησαν τα Εργαστήρια ΠΙΝΑΚΑΣ. ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ ΣΤΑ ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΑΚΑ ΤΜΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΑΞΕΙΣ ΥΠΟΔΟΧΗΣ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ Σ - ΠΙΝΑΚΑΣ. ΘΕΡΙΝΑ ΤΜΗΜΑΤΑ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΠΡΩΤΟ- ΒΑΘΜΙΑΣ Σ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΔΕΥΤΕΡΟ- ΒΑΘΜΙΑΣ Σ ΣΥΝΟΛΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΥΝΟΛΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛA ΣΥΝΟΛA
Δημιουργικής Απασχόλησης Μαθητών (ΕΔΑΜ) σε ολόκληρη την επικράτεια. Στο τέλος κάθε σχολικής χρονιάς τα εργαστήρια ολοκληρώνονταν είτε με τηδιοργάνωση αυτόνομων εκδηλώσεων στις σχολικές μονάδες, είτε με τη συμμετοχή των μαθητών των τμημάτων αυτών στις σχολικές εορτές. ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Οργάνωση κι εμπλουτισμός της σχολικής βιβλιοθήκης, ώστε τα σχολεία να αποκτήσουν βιβλία που να ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα και τα βιώματα των μαθητών της ομάδας στόχου, καθώς και να ενισχύσουν την υποστήριξη του διδακτικού έργου των σχολείων της Προσχολικής, Α βάθμιας και Β βάθμιας Εκπαίδευσης. Κατά τις επί τόπου επισκέψεις στα σχολεία που συμμετείχαν στην επιμόρφωση παρέμβαση, ανιχνεύτηκαν οι ανάγκες εμπλουτισμού της σχολικής βιβλιοθήκης από τους διευθυντές και τους εκπαιδευτικούς, ενώ παράλληλα διαπιστώθηκαν ανάγκες για: α) πολυτροπικό υλικό όπως αφίσες, καρτέλες, μουσικά C.D., ταινίες, κ.α., β) απόκτηση λογοτεχνικών βιβλίων με ήρωες ή συμπρωταγωνιστές Ρομά και με θετική κυρίως ταυτότητα, γ) περισσότερα λεξικά με πλαισιακή υποστήριξη, δ) εμπλουτισμό των γνώσεων με επιστημονικά βιβλία για τους Ρομά, ε) επιστημονικά συγγράμματα για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση και τη διδακτική της γλώσσας ως δεύτερης. ΔΡΑΣΗ. ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΒΑΣΗΣ ΣΤΑ ΚΕΝΤΡΑ Σ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ Η υλοποίηση της δράσης επιτεύχθηκε με τη συνδρομή κοινωνικών λειτουργών και διαμεσολαβητών, οι οποίοι καλούνται να διερευνήσουν και να εντοπίσουν τις εκπαιδευτικές ανάγκες των μαθητών Ρομά και των μελών των οικογενειών τους και να ενθαρρύνουν τη συμμετοχή τους σε Προγράμματα Αλφαβητισμού. Στα μέτρα που έχει λάβει το Πρόγραμμα για την εύρεση εργασίας σε ενήλικες με Ρόμικη προέλευση, περιλαμβάνεται η ενίσχυση της πρόσβασης και φοίτησης των ενηλίκων. Ειδικότερα, ΠΙΝΑΚΑΣ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ - ΠΙΝΑΚΑΣ. ΚΕΝΤΡΑ Σ ΕΝΗΛΙΚΩΝ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΕΝΤΡΑ Σ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΣΥΝΟΛΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛA ΣΥΝΟΛA Αριθμός Ενηλίκων Ρομά που συμμετέχουν στα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων: άτομα
η ενθάρρυνση της συμμετοχής των ενηλίκων σε προγράμματα αλφαβητισμού των Κέντρων Εκπαίδευσης Ενηλίκων (ΚΕΕ), η εγγραφή και φοίτησή τους στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας (ΣΔΕ), καθώς και η διευκόλυνση πρόσβασής τους σε αυτά. Επιπρόσθετα, περιλαμβάνεται η δημιουργία τμημάτων Σχολών Γονέων που αποσκοπούν στην ευαισθητοποίηση και εξοικείωση των γονέων με την αξία και το περιβάλλον του σχολείου, καθώς και στην εκμάθηση γραφής και ανάγνωσης από τους ίδιους. Σε σχέση με τα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων, η ευελιξία δημιουργίας τμημάτων και η δυνατότητα συμμετοχής Ρομά από ετών και άνω δημιουργούσε καλύτερες προϋποθέσεις πρόσβασης και φοίτησης στην τυπική εκπαίδευση. Στα Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας εφαρμόστηκε η πρακτική στήριξης των αναλφάβητων Ρομά από ομάδα εθελοντών εκπαιδευτικών ώστε να μπορέσουν να ενσωματωθούν στα τμήματα. Παράλληλα, όσον αφορά στη λειτουργία των Σχολών Γονέων στόχος της ομάδας συμβουλευτικής και ψυχολογικής στήριξης ήταν η ενίσχυση των γονιών σε θέματα σχέσεων και επικοινωνίας με τα παιδιά, ανατροφής των παιδιών, οριοθέτησης και πειθαρχίας. Επιπρόσθετα, η στήριξή τους αφορούσε στην αντιμετώπιση οποιουδήποτε προβλήματος ή ανησυχίας γύρω από τη φοίτηση των παιδιών στο σχολείο, όπως επίσης και την ευαισθητοποίηση των γονέων, ώστε να συνεργαστούν περισσότερο με τους δασκάλους των παιδιών. ΔΡΑΣΗ. ΕΠΙΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Η δράση στοχεύει στην ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών, αλλά και στη συστηματική επιμορφωτική υποστήριξή τους, ενώ συνδράμει σε κάθε προσπάθεια της εκπαιδευτικής κοινότητας, προάγοντας πάντα τη διαπολιτισμικότητα. Σχετικά με τις φάσεις σχεδιασμού επιμόρφωσης στε- ΠΙΝΑΚΑΣ. ΣΧΟΛΕΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ - ΠΙΝΑΚΑΣ. ΣΧΟΛΕΣ ΓΟΝΕΩΝ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑΣ ΣΥΝΟΛΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΣΧΟΛΕΣ ΓΟΝΕΩΝ ΣΥΝΟΛΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛA ΣΥΝΟΛA Αριθμός Ενηλίκων Ρομά που συμμετέχουν στα Σχολεία Δεύτερης Ευκαιρίας: άτομα Αριθμός Γονέων Ρομά που συμμετέχουν στις Σχολές Γονέων: άτομα
λεχών / πολλαπλασιαστών στο πρόγραμμα Ρομά, έγιναν οι εξής ενέργειες: α) εντοπισμός σχολικών περιοχών και β) επιλογή προσώπων που θα αποτελέσουν τους πολλαπλασιαστές της επιμόρφωσης, και οι οποίοι ανέλαβαν να υλοποιήσουν συχνές επιμορφώσεις με στόχο τη διάχυση της νέας γνώσης και των καλών πρακτικών ανά σχολική περιοχή / σχολική μονάδα. Οι επιμέρους υποδράσεις αφορούν: YΠΟΔΡΑΣΗ : Ενδοσχολικές επιμορφώσεις εκπαιδευτικών, που χωρίστηκαν ανά είδος σε εισαγωγικές και τακτικές. Η ενδοσχολική επιμόρφωση διακρίνεται για το γεγονός ότι μέσω αυτής η επισήμανση και η ανάλυση των επιμορφωτικών αναγκών και ενδιαφερόντων γίνονται πιο προσιτές στη βάση του κάθε σχολείου χωριστά. Τα θέματα παρουσιάστηκαν στις τακτικές επιμορφώσεις με βιωματική προσέγγιση και είναι σε γενικές γραμμές τα εξής: α) Προκαταλήψεις και στερεότυπα στη διαδικασία της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης - Βιωματικές ασκήσεις β) Σχολείο και παραβατική συμπεριφορά μαθητών, γ) Διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας, δ) Εφαρμογές από το διδακτικό υλικό, ε) Μαθήματα αγωγής λόγου, στ) Λειτουργία της ομάδας μαθητών στο σύγχρονο σχολείο ως τρόπος διαχείρισης των κρίσεων ζ) Σχολική βία, η) Portfolio ως εργαλείο αξιολόγησης του εκπαιδευτικού έργου, και θ) Τέχνη και διδασκαλία. ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Γενικές επιμορφώσεις, για τα Στελέχη της Εκπαίδευσης. Οι Γενικές επιμορφώσεις έχουν πληθυσμό στόχο τους Σχολικούς Συμβούλους, Διοικητικούς Προϊσταμένους των σχολείων στα οποία φοιτούν Ρομά μαθητές, τους διαμεσολαβητές και συντονιστές καθώς και τους λοιπούς συνεργάτες του Προγράμματος. Κατά τη διάρκεια εφαρμογής του έργου οργανώθηκαν και πραγματοποιήθηκαν συμμετοχικές συναντήσεις ενημερωτικού κυρίως χαρακτήρα για τα Στελέχη της Εκπαίδευσης και επιμορφωτικού / ενημερωτικού για τους λοιπούς συνεργάτες. Αντλώντας από τις γνώσεις, την επαγγελματική εμπειρία, τα βιώματα αξιοποιήθηκαν γόνιμες προτάσεις που προέκυψαν μέσα από ανταλλαγή ιδεών. ΥΠΟΔΡΑΣΗ : Εξ αποστάσεως επιμόρφωση, η οποία ΠΙΝΑΚΑΣ. ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ - ΠΙΝΑΚΑΣ. ΕΠΙΜΟΡΦΟΥΜΕΝΩΝ - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΕΙΣ ΣΥΝΟΛΑ ΑΤΤΙΚΗ ΑΤΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΝΟΤΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΚΡΗΤΗ ΚΡΗΤΗ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΒΟΡΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΙΟΝΙΑ ΝΗΣΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΗΠΕΙΡΟΣ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΔΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ΣΥΝΟΛΑ ΣΥΝΟΛΑ