ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ Ν.Ο.Π.Ε. ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟ ΕΤΟΣ : 2004-2005 ΜΑΘΗΜΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΘΕΜΑ Τ Α Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Α Δ Ι Κ Α Ι Ω Μ Α Τ Α ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Γ. ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΡΜΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ Α.Μ.: 1340199900235 ΑΘΗΝΑ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2005 1

Δ ι ά γ ρ α μ μ α «ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ» 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ...σ.5 2. ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ...σ.6 2.1. Ορισμός...σ.6 2.2. Συνοπτική παρουσίαση της σύγχρονης θεωρίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων...σ.7 2.2.1. Η μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων (Wandlung der Grundrechte)...σ.7 2.2.2. «Προγραμματική φύση» και δεσμευτικότητα των θεμελιωδών δικαιωμάτων...σ.8 2.2.3. Περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων...σ.8 2.2.3.1. Το αμυντικό περιεχόμενο...σ.9 2.2.3.2. Το προστατευτικό περιεχόμενο...σ.9 2.2.3.3. Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό) περιεχόμενο...σ.10 2.2.4. Η «τριτενέργεια» και διαπροσωπική ενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων...σ.11 2.2.4.1. Η «τριτενέργεια» των θεμελιωδών δικαιωμάτων...σ.11 2.2.4.2. Κριτική στη θεωρία της τριτενέργειας Η διαπροσωπική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων...σ.12 3. ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ...σ.13 3.1 Η παραδοσιακή τριπλή διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων...σ.13 3.1.1. Ατομικά δικαιώματα...σ.13 3.1.2. Πολιτικά δικαιώματα...σ.14 3.1.3. Κοινωνικά δικαιώματα...σ.14 3.2 Κριτική στην τριπλή διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων...σ.15 3.2.1 Παραπληρωματικότητα και αλληλεξάρτηση των συνταγματικών δικαιωμάτων Status mixtus...σ.15 3.2.2 Προτεινόμενη διάκριση του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων: αμυντική, προστατευτική και εξασφαλιστική διάσταση...σ.16 4. ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...σ.16 4.1. Γένεση των κοινωνικών δικαιωμάτων : μετάβαση από το φιλελεύθερο αστικό κράτος στο κοινωνικό κράτος δικαίου...σ.16 2

4.2. Τα κοινωνικά δικαιώματα σε ελληνικά συντάγματα και διεθνή κείμενα...σ.18 4.2.1. Τα κοινωνικά δικαιώματα στην ελληνική συνταγματική ιστορία...σ.18 4.2.2. Τα κοινωνικά δικαιώματα σε διεθνή κείμενα...σ.21 4.3. Κανονιστική ισχύς των κοινωνικών δικαιωμάτων...σ.22 4.3.1. Κοινωνικό κεκτημένο...σ.24 4.4. Στοιχεία της σύγχρονης έννοιας των κοινωνικών δικαιωμάτων...σ.26 4.4.1. Δικαιώματα υπόστασης...σ.26 4.4.2. Αντικείμενο : κοινωνικά αγαθά...σ.27 4.4.3. Ελάχιστο περιεχόμενο (Existenzminimum)...σ.27 5. ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ...σ.28 5.1. Τα κοινωνικά δικαιώματα αναφορικά...σ.28 5.2 Η προστασία της φυσικοπνευματικής υπόστασης...σ.28 5.3. Δικαίωμα υγείας...σ.29 5.3.1. Η έννοια της «υγείας»...σ.29 5.3.2. Συνταγματική κατοχύρωση του δικαιώματος υγείας : άρθρ.21 παρ.3 Συντ. και νέο άρθρ.5 παρ.5 Συντ...σ.29 5.3.3. Φορείς του δικαιώματος υγείας...σ.31 5.3.4. Διαστάσεις του δικαιώματος υγείας...σ.31 5.4. Δικαίωμα παιδείας...σ.33 5.4.1. Εννοια της «παιδείας» - Διακρίσεις...σ.33 5.4.2. Περιεχόμενο και φορείς του δικαιώματος παιδείας...σ.34 5.4.3. Διαστάσεις του δικαιώματος...σ.35 5.5. Η οικονομική εξασφάλιση του ανθρώπου...σ.35 5.6. Δικαίωμα εργασίας...σ.36 5.6.1. Η εργασία...σ.36 5.6.1.1. Έννοια της εργασίας...σ.36 5.6.1.2. Αντικειμενική και υποκειμενική συνταγματική κατοχύρωση...σ.36 5.6.1.3. Ελευθερία εργασίας και αναγκαστική εργασία...σ.36 5.6.1.4. Οικονομικός και κοινωνικός χαρακτήρας της εργασίας...σ.37 5.6.2. Το ζήτημα της κανονιστικής ισχύος του δικαιώματος εργασίας...σ.38 5.6.2.1. Η θέση της θεωρίας...σ.38 5.6.2.2. Η θέση της νομολογίας...σ.38 5.6.3. Διαστάσεις του δικαιώματος εργασίας...σ.39 5.6.3.1. Το αμυντικό δικαίωμα εργασίας...σ.39 5.6.3.2. Το προστατευτικό δικαίωμα εργασίας...σ.40 5.6.3.3. Το εξασφαλιστικό / διεκδικητικό δικαίωμα εργασίας...σ.40 5.7. Δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης...σ.41 5.7.1. Η θεσμική εγγύηση του άρθρ.22 παρ.5 Συντ...σ.41 5.7.2. Η θέση της πρόσφατης νομολογίας ως προς ειδικότερα θέματα κοινωνικής ασφάλισης...σ.42 3

5.7.2.1. Ο καθορισμός του είδους και της έκτασης της ασφαλιστικής προστασίας...σ.42 5.7.2.2. Η οργάνωση και διοίκηση των Οργανισμών Κοινωνικής Ασφάλισης...σ.43 5.8. Προστασία της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας και της παιδικής ηλικίας...σ.43 5.8.1. Η συνταγματική προστασία της οικογένειας...σ.43 5.8.2. Η συνταγματική προστασία του γάμου...σ.45 5.8.3. Η συνταγματική προστασία της μητρότητας...σ.46 5.8.4. Η συνταγματική προστασία της παιδικής ηλικίας...σ.46 5.9. Δικαίωμα κατοικίας...σ.47 5.9.1. Η έννοια της κατοικίας Η έννοια της κατοικίας...σ.47 5.9.2. Το δικαίωμα κατοικίας του άρθρ.21 παρ.4 Συντ...σ.48 5.9.2.1. Διεκδικητικό δικαίωμα κατοικίας...σ.48 5.9.2.2. Εξασφαλιστικό δικαίωμα κατοικίας...σ.49 5.10 Δικαίωμα όσων έχουν ανάγκη ειδικής φροντίδας από το Κράτος...σ.49 5.11 Δικαίωμα στο περιβάλλον...σ.52 5.11.1. «Περιβάλλον» : Έννοια Διακρίσεις...σ.52 5.11.2. Η νομική φύση και ισχύς του άρθρ.24 παρ.1 Συντ...σ.52 5.11.3. Η άμεση και επιτακτική ισχύς του άρθρ.24 παρ.1 Συντ...σ.53 5.11.4. Το συνταγματικό δικαίωμα στο περιβάλλον...σ.54 5.11.4.1. Το δικαίωμα στο περιβάλλον ως κοινωνικό δικαίωμα και ως θεσμική εγγύηση...σ.54 5.11.4.2. Το «πολεοδομικό κεκτημένο» - η Σ.τ.Ε. 10 / 1988 (Ολομ.)...σ.56 5.11.4.3. Προστασία πολιτιστικού περιβάλλοντος (άρθρ.24 παρ.1 και 6 Συντ.)...σ.56 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ...σ.58 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...σ.59 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ : Πίνακας ενδεικτικής νομολογίας...σ.62 Περιλήψεις αποφάσεων...σ.64 SUMMARY...σ.71 4

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Δεύτερο Μέρος του Συντάγματος 1975/1986/2001 έχει τον τίτλο «Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα», Η παρούσα εργασία έχει ως θέμα τα λεγόμενα κοινωνικά δικαιώματα. Αρχικά, υπό τον τίτλο «Τα συνταγματικά δικαιώματα», τυγχάνει επεξεργασίας η έννοια των συνταγματικών δικαιωμάτων και γίνεται συνοπτική αναφορά στη σύγχρονη θεωρία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όσον αφορά στην μεταβολή τους (Wandlung der Grundrechte), στη δεσμευτικότητά τους, στο περιεχόμενο και τη διαπροσωπική τους ενέργεια. Στη συνέχεια, υπό τον τίτλο «Η τριπλή διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων», παρουσιάζεται η παραδοσιακή τριπλή διάκριση των θεμελιωδών δικαιωμάτων σε ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά, σύμφωνα με τη θεωρία των status του G. Jellinek. Στη θεωρία αυτή ασκείται κριτική και προτείνεται η διάκριση του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων σε αμυντικό, προστατευτικό και διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό). Κατόπιν, στο κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Τα κοινωνικά δικαιώματα Γενικό Μέρος» εξετάζεται η γένεση των κοινωνικών δικαιωμάτων με τη μετάβαση από το φιλελεύθερο αστικό κράτος στο κοινωνικό κράτος δικαίου και γίνεται αναφορά στις διατάξεις, οι οποίες κατοχυρώνουν κοινωνικά δικαιώματα στα ελληνικά Συντάγματα αλλά και σε διεθνή κείμενα. Αντιμετωπίζεται, επίσης, το εριζόμενο ζήτημα της κανονιστικότητας των διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου, αναφορικά και με τη θεωρία του κοινωνικού κεκτημένου. Τέλος, αναλύονται τα στοιχεία της σύγχρονης έννοιας του κοινωνικού δικαιώματος : δικαίωμα υπόστασης, που έχει ως αντικείμενο κοινωνικά αγαθά και έχει ένα ελάχιστο περιεχόμενο (Existenzminimum). Στο κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Τα κοινωνικά δικαιώματα Ειδικό Μέρος» αναλύονται τα επιμέρους κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία κατοχυρώνονται στο ελληνικό Σύνταγμα, δηλαδή : 1. το δικαίωμα υγείας (άρθρ.21 παρ.3 Συντ.) 2. το δικαίωμα παιδείας (άρθρ.16 Συντ.) 3. το δικαίωμα εργασίας (άρθρ.22 παρ.1 Συντ.) 4. το δικαίωμα κοινωνικής ασφάλισης (άρθρ.22 παρ.5 Συντ.) 5. η προστασία της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας και της παιδικής ηλικίας (άρθρ.21 παρ.1 Συντ.) 6. το δικαίωμα κατοικίας (άρθρ.21 παρ.4 Συντ.) 7. το δικαίωμα όσων έχουν ανάγκη ειδικής φροντίδας από το Κράτος (άρθρ.21 παρ.3 Συντ.) 8. το δικαίωμα στο περιβάλλον (άρθρ.24 παρ.1 Συντ.) 5

2. ΤΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ 2.1 Ορισμός Συνταγματικά δικαιώματα είναι τα παρεχόμενα στα άτομα και ως μέλη του κοινωνικού συνόλου θεμελιώδη, πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά δικαιώματα, τα οποία αποτελούν τις, κατά την αντίληψη του συντακτικού νομοθέτη, βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αμυντικό περιεχόμενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόμενο στρέφεται μόνο προς το Κράτος αξιώνοντας την παροχή βοήθειας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το Κράτος αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων μέσων για την άσκηση του δικαιώματος 1. Η συνταγματική αναγνώριση αποτελεί το βασικό στοιχείο του συνταγματικού δικαιώματος. Τα συνταγματικά δικαιώματα ενσωματωμένα στις συνταγματικές διατάξεις δεν μπορούν να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν με τη συνήθη διαδικασία και παρέχουν επιπλέον εγγυήσεις στους πολίτες. Σε αντίθεση προς το παλαιό κράτος αποχής, στο σύγχρονο προστατευτικό κοινωνικό κράτος δικαίου, τα συνταγματικά δικαιώματα τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους (άρθρ.25 παρ.1 Συντ.). Σύμφωνα με τη συνταγματική επιταγή, όλα τα κρατικά όργανα υποχρεούνται να διασφαλίζουν την ανεμπόδιστη αλλά και αποτελεσματική άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Αποστολή των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι ο καθορισμός του συνταγματικού προτύπου του πολίτη και γενικότερα του ανθρώπου. Αντικείμενό τους είναι η γενικότερη προστασία διαφόρων βασικών εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής. Από την άποψη αυτή τα συνταγματικά δικαιώματα είναι βασικά ή θεμελιώδη δικαιώματα ( Grundrechte ) 2. Mε την συνταγματική κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων παρέχονται καταρχήν εξουσίες σε αυτά τα ίδια τα άτομα. Πρόκειται κυρίως για εξουσίες του ανθρώπου πάνω στον εαυτό του, για ικανότητα αυτοεξουσιασμού του ανθρώπου, για κατοχύρωση της ικανότητας δράσης στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και συμμετοχής στην κοινωνική, πολιτική και οικονομική ζωή. Παράλληλα, θέτουν τα όρια της συμπεριφοράς του φορέα τους προς τους άλλους φορείς και αντίστροφα. Ιδιαίτερα προσδιορίζουν τη συμπεριφορά του Κράτους, από την οποία εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό η δυνατότητα άσκησης των θεμελιωδών δικαιωμάτων 3. 1 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος ΙΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, Ι έκδοση, Αθήνα 2004, σελ. 5 2 Οι όροι «ανθρώπινα δικαιώματα», «θεμελιώδη δικαιώματα», «ατομικά δικαιώματα» είναι ορθοί, καθόσον τονίζουν ορισμένες πτυχές των συνταγματικών δικαιωμάτων. Εφόσον όμως πρόκειται για συνολική, γενική αναφορά, ορθότερος είναι ο όρος «συνταγματικά δικαιώματα». 3 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., ό.π., σελ. 6 6

2.2. Συνοπτική παρουσίαση της σύγχρονης θεωρίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων 2.2.1. Η μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων (Wandlung der Grundrechte) Η κλασική νομική θεωρία των «ατομι(κιστι)κών δικαιωμάτων δεν μπορεί να εξηγήσει την φύση και τη λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στη σύγχρονη έννομη τάξη, αφού το κριτήριο της διάκρισης των συνταγματικών δικαιωμάτων σε ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά είναι τουλάχιστον ανεπαρκές. Στη σύγχρονη νομική επιστήμη, η διαπίστωση για τη μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων (Wandlung der Grundrechte) αποτελεί γενικότερη πεποίθηση. Η έννοια της μεταβολής των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι πολυσήμαντη. Τα συνταγματικά δικαιώματα δεν είναι μόνο δικαιώματα στην κυριολεξία του όρου (δίκαιο εξ υποκειμένου) αλλά και αντικειμενικοί κανόνες δικαίου 4. Στη σύγχρονη ενιαία και αντικειμενική έννομη τάξη, οι αναφερόμενες στα συνταγματικά δικαιώματα συνταγματικές διατάξεις περιέχουν αντικειμενικές αρχές, που ισχύουν σε κάθε μερικότερη δικαιϊκή περιοχή. Τα συνταγματικά δικαιώματα, ως «αντικειμενικό δίκαιο» είναι βασικά αξιώματα της συνολικής έννομης τάξης. Από τις αντικειμενικές αυτές αρχές, απορρέουν τα υποκειμενικά δίκαια (δικαιώματα) του κάθε φορέα θεμελιώδους δικαιώματος, π.χ. από την προστασία του περιβάλλοντος προκύπτει το δικαίωμα του κάθε πολίτη, να ζει σε περιβάλλον ανταποκρινόμενο στην ανθρώπινη αξία 5. Μεταβολή των θεμελιωδών δικαιωμάτων σημαίνει και μεταβολή της κατεύθυνσής τους. Τα συνταγματικά αμυντικά δικαιώματα δεν στρέφονται μόνο ενάντια στην κρατική αλλά και σε οποιαδήποτε εξουσία. Μεταβλήθηκε, έτσι, και η θέση τους στην έννομη τάξη αλλά και ο νομικός τους χαρακτήρας. Δεν είναι πλέον, απλά και μόνο, κανόνες δημοσίου δικαίου αλλά βασικά αξιώματα της σύνολης έννομης τάξης. Η μεταβολή των συνταγματικών δικαιωμάτων είναι, επίσης, μεταβολή των διαστάσεων του εσωτερικού τους περιεχομένου. Τα σύγχρονα συνταγματικά δικαιώματα δεν έχουν μόνον αρνητική αμυντική διάσταση αλλά και προστατευτική, όπως επίσης και εξασφαλιστική διεκδικητική. Η μεταβολή των συνταγματικών δικαιωμάτων αναφέρεται, τέλος, στη διεύρυνσή τους. Συνταγματικά δικαιώματα δεν είναι μόνο τα «ατομικά δικαιώματα» του κλασικού καταλόγου αλλά και τα πολιτικά και τα «κοινωνικά». Προστατευτικό αντικείμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν είναι μόνο η ελευθερία του ανθρώπου αλλά ιδιαίτερη σημασία έχει αποκτήσει η προστασία της υπόστασης του ανθρώπου, όπως και άλλες πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας 6. 4 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., ό.π., σελ. 26 5 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις...,σ.30 6 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις...,σ.27 7

2.2.2. «Προγραμματική φύση» και δεσμευτικότητα των θεμελιωδών δικαιωμάτων Στη θεωρία υποστηρίχθηκε, κυρίως αναφορικά προς τα λεγόμενα «κοινωνικά» δικαιώματα, η άποψη ότι ορισμένα θεμελιώδη δικαιώματα δεν αποτελούν «ισχύον δίκαιο», αλλά προγραμματικές αρχές 7. Το ζήτημα αυτό συνδέεται, επίσης, άμεσα με το θέμα της διαπροσωπικής εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Πράγματι, εάν ορισμένα από τα θεμελιώδη δικαιώματα είναι «προγραμματικές προτάσεις» χωρίς νομική δύναμη και δε δεσμεύουν την κρατική εξουσία, τότε ασφαλώς δε δεσμεύουν και την ιδιωτική εξουσία. Η θεωρία της προγραμματικής φύσης αποτελεί τον έσχατο υποβιβασμό του Συντάγματος και τη μετατροπή του από θεμελιώδη νόμο του κράτους σε νομικό κείμενο, χωρίς νομική δύναμη, όσον αφορά ασφαλώς τις χαρακτηριζόμενες ως προγραμματικές διατάξεις 8. Η δεσμευτικότητα των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν έχει στην σύγχρονη έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού την μορφή, που είχε στην παλαιά ατομικιστική έννομη τάξη. Στην έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού, η συνταγματική υποχρέωση του κράτους αφαίρεσε από τα θεμελιώδη δικαιώματα την «προγραμματική «φύση τους. Το άρθρ.2 παρ.1 Συντ. δεν αφήνει περιθώρια για την υποστήριξη αυτής της γνώμης. Τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν «ισχύον δίκαιο». Εντούτοις, η ένταση της δεσμευτικότητας των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν είναι η ίδια, όσον αφορά τις μερικότερες μορφές του περιεχομένου τους, δηλαδή το αμυντικό, το προστατευτικό και το διεκδικητικό. Ο βαθμός της έντασης της δεσμευτικότητας ποικίλλει, ανάλογα με το περιεχόμενο της συνταγματικής δέσμευσης της κρατικής εξουσίας. Έτσι, λ.χ. η δεσμευτικότητα εμφανίζει μεγαλύτερη ένταση, όσον αφορά το αμυντικό και το προστατευτικό περιεχόμενο, ενώ έχει πολύ ασθενέστερο χαρακτήρα στην περιοχή του εξασφαλιστικού περιεχομένου, καθόσον το Σύνταγμα δεν περιέχει μια γενική υποχρέωση εξασφάλισης της ανθρώπινης αξίας 9. 2.2.3. Περιεχόμενο των συνταγματικών δικαιωμάτων Το περιεχόμενο των σύγχρονων θεμελιωδών δικαιωμάτων διακρίνεται σε αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό 10. Πρόκειται, κατά κυριολεξία, για τις τρεις μερικότερες διαστάσεις κάθε συνταγματικού δικαιώματος. 7 ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., Τα κοινωνικά δικαιώματα του πολίτη, ΤοΣ 1976, σ.158 επ., ΤΡΑΥΛΟΣ ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ Δ., Το δικαίωμα εργασίας στο πεδίο έντασης μεταξύ Συντάγματος και κοινωνικής πραγματικότητας, ΤοΣ 1975, σ.779 επ. 8 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις...σ.32, υποσ. 36 9 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σ.33 10 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και ανθρώπινα δικαιώματα, σ.1656, 1845 στ.3, Τα αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου και η μεταβολή της έννομης τάξης, σ.20 επ., 129 επ. 8

2.2.3.1. Το αμυντικό περιεχόμενο 11 Το αμυντικό περιεχόμενο ανάγεται στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Ο όρος αμυντικά δικαιώματα, στη σύγχρονη διάστασή του, αναφέρεται σε όλα τα συνταγματικά δικαιώματα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκριση. Και τούτο γιατί αμυντικό περιεχόμενο, αμυντική διάσταση, έχουν όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα, όχι μόνο τα κλασικά ατομικά δικαιώματα αλλά και τα λεγόμενα πολιτικά και τα κοινωνικά. Ο όρος αμυντικά δικαιώματα δεν εκφράζει μια κατηγορία δικαιωμάτων αλλά μια συγκεκριμένη διάσταση του περιεχομένου οποιουδήποτε θεμελιώδους δικαιώματος. Το αμυντικό περιεχόμενο προκύπτει από τη συνταγματική αρχή του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που την εξειδικεύουν. Στη σύγχρονη ελληνική έννομη τάξη, αναγνωρίζεται η αμυντική διαπροσωπική ενέργεια, όχι όμως και η προστατευτική ή η διεκδικητική. Οι ιδιώτες υποχρεούνται από το Σύνταγμα να σέβονται, δηλαδή να μην παραβιάζουν, τα θεμελιώδη δικαιώματα των άλλων, όχι όμως και να τα προστατεύουν. Η πραγμάτωση του προστατευτικού ή διεκδικητικού περιεχομένου της διαπροσωπικής ενέργειας είναι δυνατή μόνο με ειδική συνταγματική ή νομική πρόβλεψη και όχι ως αποτέλεσμα γενικού κανόνα. Η αμυντική ενέργεια, η αμυντική διάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων περιέχει καταρχήν αξίωση προς παράλειψη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να περιέχει και αξίωση προς πράξη. Έτσι, λ.χ. η οφειλόμενη σε φυλετικούς λόγους άρνηση εστιάτορα να εξυπηρετήσει αλλοδαπό ή έγχρωμο πελάτη, είναι επιθετική ενέργεια εκδηλούμενη με παράλειψη. Τα αμυντικά δικαιώματα είναι δικαιώματα απόλυτα (erga omnes). Τα αμυντικά δικαιώματα στρέφονται και κατά της κρατικής και κατά της ιδιωτικής εξουσίας. 2.2.3.2. Το προστατευτικό περιεχόμενο 12 Το προστατευτικό περιεχόμενο περιέχει αξίωση για προστασία από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Όπως το αμυντικό, έτσι και το προστατευτικό περιεχόμενο ανάγεται στην πρώτη πηγή κινδύνων, στη διαφύλαξη του ανθρώπου από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. Η αρχή της προστασίας, που επιβάλλει την παροχή βοήθειας στον αμυνόμενο για την απόκρουση της επίθεσης και την αποκατάσταση της βλάβης, κατοχυρώνεται στα άρθρ.2 παρ.1 και άρθρ.25 παρ. 1-2 Συντ. 1975/86, ως βασικός γενικός κανόνας αναφερόμενος στο κράτος, όχι όμως ως θεμελιώδες αξίωμα απευθυνόμενο και στους άλλους παράγοντες της έννομης τάξης. Προστατευτική υποχρέωση των ιδιωτών δεν προκύπτει ως γενικός κανόνας από τις διατάξεις του ισχύοντος 11 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σ.52 επ. 12 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σελ.53 επ. 9

Συντάγματος. Ενώ η κρατική εξουσία υποχρεούται από το Σύνταγμα και να σέβεται και να προστατεύει την ανθρώπινη αξία, η «ιδιωτική εξουσία» υποχρεούται συνταγματικά μόνο να τη σέβεται. Εντούτοις, το κράτος μπορεί, βασιζόμενο στη διάταξη του άρθρ.25 παρ.4. Συντ, σύμφωνα με την οποία το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωση του χρέους της κοινωνικής και εθνικής αλληλεγγύης, να διευρύνει νομοθετικά την προστατευτική υποχρέωση και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Όπως οι αμυντικές, έτσι και οι προστατευτικές αξιώσεις ενυπάρχουν σε κάθε θεμελιώδες δικαίωμα, δηλαδή σε όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε διάκρισή τους. Σε αντίθεση προς τα αμυντικά δικαιώματα, που είναι απόλυτα (erga omnes), τα προστατευτικά δικαιώματα είναι σχετικά. Στα προστατευτικά δικαιώματα αντιστοιχεί υποχρέωση του κράτους να παρέχει προστασία. Τα προστατευτικά δικαιώματα στρέφονται προς το κράτος. 2.2.3.3. Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό) περιεχόμενο 13 Το διασφαλιστικό (διεκδικητικό / εξασφαλιστικό) περιεχόμενο παρέχει αξίωση διαφύλαξης από κινδύνους άλλους, εκτός δηλαδή από τις ανθρώπινες ενέργειες, και αξιώσεις για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου. Η διακριση του εξασφαλιστικού από το διεκδικητικό περιεχόμενο προϋποθέτει την συνταγματική κατοχύρωση της εξασφάλισης, (ως ήδη υπάρχουσας διασφάλισης από κοινωνικοοικονομικές αιτίες), έτσι ώστε να μπορεί να διακρίνεται η συνταγματική διεκδίκηση ως διασφάλιση, που δεν έχει ήδη πραγματοποιηθεί. Η αρχή της διασφάλισης αναλύεται στις μερικότερες αρχές της εξασφάλισης και της διεκδίκησης. Η αρχή της διασφάλισης δεν συνταγματοποιείται κατά τον ίδιο τρόπο με την αρχή της διεκδίκησης. Συγκεκριμένα, το Σύνταγμα δεν αναγνωρίζει την εξασφάλιση ως γενική συνταγματική αρχή, αναγνωρίζει όμως την αρχή της διεκδίκησης. Η αρχή της εξασφάλισης επιβάλλει την εξασφάλιση των μέσων, που είναι απαραίτητα για την ακώλυτη άσκηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Το Σύνταγμα δεν προβλέπει την αρχή της εξασφάλισης, ως γενικό αξίωμα, αλλά ούτε και ως γενικό κανόνα, αναφερόμενο στο κράτος. Εξαιρετικά και ειδικά, προβλέπεται μια συγκεκριμένη περίπτωση της εξασφάλισης, αναφορικά προς την εξασφάλιση των μέσων της παιδείας (άρθρ.16 παρ.2 Συντ.). Η εξασφαλιστική διάσταση των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι νέα διάσταση και διαμορφώνεται παράλληλα προς την εξέλιξη του κοινωνικού προστατευτικού κράτους σε κοινωνικό εξασφαλιστικό κράτος. Τα εξασφαλιστικά δικαιώματα δεν στρέφονται διότι δεν αναγνωρίζονται συνταγματικά ούτε προς το κράτος ούτε προς τους ιδιώτες. Ενώ το Σύνταγμα δεν κατοχυρώνει την εξασφάλιση, αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι η 13 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σελ.54 επ 10

πορεία προς την εξασφάλιση πρέπει να πραγματοποιηθεί και κατοχυρώνει την ελευθερία της διεκδίκησης, την αξίωση, δηλαδή, για τη διεκδίκηση του εξασφαλιστικού περιεχομένου των θεμελιωδών δικαιωμάτων, που δεν έχουν πραγματοποιηθεί. Διεκδικητικά δικαιώματα είναι εκείνα που παρέχουν αξίωση για τη βελτίωση της θέσης του ανθρώπου, για την πραγματοποίηση ή εξέλιξη του εξασφαλιστικού περιεχομένου των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Διεκδικητικά δικαιώματα ενυπάρχουν και περιέχονται σε όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα, αναφερόμενα στην υλοποίηση του εξασφαλιστικού περιεχομένου τους, που δεν έχει πραγματοποιηθεί. Η διεκδικητική αυτή διάσταση σημαίνει συνταγματική αναγνώριση της αξίωσης για βελτίωση της κατάστασης του ανθρώπου και συνταγματική κατοχύρωση των απαραίτητων διαδικασιών. Τα συνταγματικά διεκδικητικά δικαιώματα είναι δικαιώματα στην κυριολεξία του νομικού όρου. Δεν είναι, βέβαια, δυνατή η ικανοποίησή τους με την δικαστηριακή διαδικασία, είναι όμως δυνατή με την εξίσου νομική και την εξίσου ή περισσότερο αποτελεσματική συνταγματική διεκδικητική διαδικασία, στο πλαίσιο της οποίας ιδιαίτερη θέση κατέχει η εκλογική διαδικασία, ως διαδικασία επιλογής ανάμεσα σε περισσότερα πολιτικά προγράμματα. Η διεκδικητική ενέργεια είναι ενέργεια γενικής διεκδικητικής φύσης και είναι βασικά αδιάφορη η διάκριση, προς το κράτος ή προς τους ιδιώτες. Έτσι, λ.χ. η απεργία κατά του ιδιώτη εργοδότη στρέφεται ταυτόχρονα και κατά του κράτους και το αντίστροφο. Η εφαρμογή των διεκδικητικών δικαιωμάτων εξαντλείται με την άσκηση της διεκδίκησης, την προβολή και την αξίωση της ικανοποίησης του αιτητικού περιεχομένου τους. Η ικανοποίηση, όμως, της διεκδικητικής αξίωσης μετατρέπει το διεκδικητικό δικαίωμα σε εξασφαλιστικό δικαίωμα. Δεν πρόκειται για εφαρμογή του ουσιαστικού περιεχομένου τους στο παρόν, αλλά για τη διεκδίκηση της εφαρμογής τους στο μέλλον. 2.2.4. Η «τριτενέργεια» και η διαπροσωπική ενέργεια των συνταγματικών δικαιωμάτων 2.2.4.1. Η «τριτενέργεια» των θεμελιωδών δικαιωμάτων Σύμφωνα με την παραδοσιακή νομική θεωρία και έννομη τάξη, οι συνταγματικοί κανόνες και τα ατομικά δικαιώματα εφαρμόζονται μόνο στο δημόσιο και όχι στο ιδιωτικό δίκαιο. Το ζήτημα της εφαρμογής των συνταγματικών δικαιωμάτων στο ιδιωτικό δίκαιο, «πολιτογραφήθηκε» στην επιστήμη του συνταγματικού δικαίου με τον όρο «τριτενέργεια». Η έννοια της τριτενέργειας προϋποθέτει δυαδιστική νομική λογική. Κατά την ορθή, όμως, τοποθέτηση του θέματος, όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα ως προς την αμυντική τους διάσταση εφαρμόζονται, ως συνταγματικά 11

δικαιώματα, στο κοινό, δημόσιο και ιδιωτικό δίκαιο. Με τον αδόκιμο όρο «τριτενέργεια» νοείται η προς τα πρόσωπα κατευθυνόμενη και κυρίως από την κρατική εξουσία πραγματοποιούμενη αμυντική νομική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων, η οποία εξασφαλίζει την ακώλυτη άσκησή τους, εξαναγκάζοντας τις απειλητικές αντικοινωνικές δυνάμεις να απέχουν από κάθε προσβολή της ανθρώπινης αξίας 14. Ως άμεση νοείται η τριτενέργεια στις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες ο ιδιώτης επικαλείται απευθείας μια συνταγματική διάταξη, που κατοχυρώνει ανθρώπινα δικαιώματα, για να θεμελιώσει ένα δικαίωμα ή μια υποχρέωση, τα οποία δεν προβλέπονται στο ιδιωτικό δίκαιο. Στην άμεση τριτενέργεια τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται ως αυτοτελείς κανόνες δικαίου. Ως έμμεση νοείται η τριτενέργεια στις περιπτώσεις εκείνες, στις οποίες τα συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται στις ιδιωτικές σχέσεις έμμεσα, υπό τη μορφή της χρησιμοποίησής τους για την πλήρωση και ερμηνεία των γενικών ρητρών και αορίστων νομικών εννοιών του ιδιωτικού δικαίου 15. 2.2.4.2. Κριτική στη θεωρία της τριτενέργειας Η διαπροσωπική ενέργεια των θεμελιωδών δικαιωμάτων 16 Οι συνταγματικοί κανόνες είναι τυπικά ανώτεροι από τους κανόνες του κοινού δικαίου. Από αυτή την ίδια την ιεραρχία των κανόνων της έννομης τάξης, την τυπική ανωτερότητα του Συντάγματος προκύπτει, ότι όλοι χωρίς διάκριση οι συνταγματικοί κανόνες, επομένως και τα θεμελιώδη δικαιώματα, υπερτερούν όλων χωρίς διάκριση των κανόνων του κοινού δικαίου, επομένως και του ιδιωτικού και εφαρμόζονται στις μερικότερες βιοτικές περιοχές. Οι συνταγματικοί κανόνες ipso jure, όχι μόνο στρέφονται προς το κράτος αλλά αναπτύσσουν και διαπροσωπική ενέργεια. Σύμφωνα με τα παραπάνω, τα θεμελιώδη δικαιώματα, ως συνταγματικοί κανόνες, εφαρμόζονται όχι μόνο στο δημόσιο αλλά και στο ιδιωτικό δίκαιο. Στη σύγχρονη έννομη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισμού το πρόβλημα της τριτενέργειας εξαφανίζεται. Η τριτενέργεια δεν απασχολεί ως πρόβλημα, καθόσον προκύπτει αναγκαία από τη δομή και τη λειτουργία της έννομης τάξης. Το πρόβλημα της τριτενέργειας γεννάται μόνο στο πλαίσιο της παραδοσιακής δυαδιστικής έννομης τάξης, που διακρίνει αυστηρά το δημόσιο από το ιδιωτικό δίκαιο. Η διαπροσωπική εφαρμογή του αμυντικού περιεχομένου των θεμελιωδών δικαιωμάτων αποτελεί στοιχείο της δομής και αποτέλεσμα της λειτουργίας της σύγχρονης ενιαίας ανθρωπιστικής έννομης τάξης. 14 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σελ.35 επ. 15 ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΤΡΑΓΓΑ ΤΖ., Η τριτενέργεια των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, 1990, σ.49 επ. 16 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., ό.π., σ.34 επ. 12

Στη σύγχρονη έννομη τάξη δεν υπάρχει ζήτημα «τριτενέργειας». Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν υπάρχει και ζήτημα «έκτασης της τριτενέργειας». Στις διαπροσωπικές σχέσεις και για την άρση των διαπροσωπικών αντιθέσεων, εφαρμόζονται όλα τα θεμελιώδη δικαιώματα, δηλαδή εφαρμόζεται το αμυντικό περιεχόμενό τους. Ολα τα θεμελιώδη συνταγματικά δικαιώματα εφαρμόζονται στο κοινό δίκαιο ως αμυντικά δικαιώματα. Η σύγχρονη έννομη τάξη δεν αναγνωρίζει προστατευτικά δικαιώματα κατά ιδιωτών ούτε εξασφαλιστικά δικαιώματα με τη νομικοτεχνική χρονική έννοια του όρου. Η διαπροσωπική ενέργεια της αμυντικής λειτουργίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων επιβεβαιώθηκε και από τη συνταγματική Αναθεώρηση του 2001. Στο άρθρ.25 παρ.1 εδ.γ, ορίζεται πλέον ότι τα «δικαιώματα αυτά (τα θεμελιώδη δικαιώματα) ισχύουν και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών στις οποίες προσιδιάζουν». 3. ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 3.1. Η παραδοσιακή τριπλή διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων: ατομικά, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα Τα θεμελιώδη δικαιώματα διακρίνονται στις ακόλουθες τρεις κατηγορίες : α) τα ατομικά (status negativus), β) τα πολιτικά (status activus) και γ) τα κοινωνικά (status socialis). Η διάκριση αυτή των συνταγματικών δικαιωμάτων έγινε από τον επιφανή Γερμανό νομικό G. Jellinek (1851 1911) στις αρχές του περασμένου αιώνα 17. Κριτήριο της ως άνω κατηγοριοποίησης αποτελεί το περιεχόμενο της πράξης (θετικής πράξης ή παράλειψης) του αποδέκτη της ενέργειας του συνταγματικού δικαιώματος, δηλαδή της κρατικής εξουσίας 18. Τα κριτήρια της θεωρίας του status είναι ποιοτικά και όχι απλά συστηματικά. Συγκεκριμένα: 3.1.1. Τα ατομικά δικαιώματα Τα δικαιώματα της κατηγορίας αυτής συνάγονται από την αρνητική κατάσταση ή την κατάσταση της ελευθερίας (status negativus ή status libertatis, negativer Status), υπό την έννοια της διδασκαλίας του Jellinek. Mε άλλες λέξεις, το περιεχόμενο των δικαιωμάτων αυτών είναι αρνητικό : η αξίωση, την οποία θεμελιώνουν, συνίσταται στην αποχή (nec facere) της κρατικής εξουσίας από επεμβάσεις σε μια ορισμένη 17 ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.Δ., Συνταγματικό Δίκαιο, Ατομικά Δικαιώματα Α, σελ.53 επ., όπου αναφέρεται, ότι η διάκριση αυτή έχει την πηγή της στον οικονομικό - πολιτικό φιλελευθερισμό του 19 ου αιώνα. 18 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος ΙΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, σελ. 43 13

σφαίρα, μέσα στην οποία τα άτομα μπορούν να δρουν ελεύθερα («staatsfreie Sphäre»). Ετσι, τα εν λόγω δικαιώματα είναι αμυντικά δικαιώματα (Αbwehrrechte), δηλαδή δικαιώματα άμυνας των ατόμων κατά των επεμβάσεων του Κράτους στη σφαίρα της ελεύθερης δράσης αυτών 19. 3.1.2. Τα πολιτικά δικαιώματα Τα δικαιώματα της κατηγορίας αυτής απορρέουν από την ενεργητική κατάσταση (status activus, aktiver Status ή Status der aktiven Zivität). Το περιεχόμενό τους είναι ενεργητικό : είναι τα δικαιώματα συμμετοχής των ατόμων στην άσκηση της κρατικής εξουσίας. Τα πολιτικά δικαιώματα κατακτήθηκαν μαζί με τα ατομικά δικαιώματα. Πράγματι, τα δικαιώματα και των δυο αυτών κατηγοριών διακηρύχθηκαν συγχρόνως από την Αμερικανική και τη Γαλλική Επανάσταση. Τα πρώτα διακηρύχθηκαν για κάθε άνθρωπο (δικαιώματα του ανθρώπου), ενώ τα δεύτερα διακηρύχθηκαν μόνο για τον πολίτη (δικαιώματα του πολίτη) 20. Ο πολίτης δεν αρκείται στον ρόλο του παραλήπτη κρατικών παροχών, αλλά ζητάει να συμπροσδιορίζει και συνδιαμορφώνει, άμεσα ή έμμεσα, την κρατική λειτουργία, τους φορείς και την πορεία της. Τα πολιτικά δικαιώματα αποτελούν έκφραση της δημοκρατικής αρχής 21. 3.1.3. Τα κοινωνικά δικαιώματα Τα κοινωνικά δικαιώματα ανήκουν στην κατηγορία των δικαιωμάτων της θετικής κατάστασης ( status positivus, positiver Status ). Το περιεχόμενό τους είναι θετικό : οι φορείς τους απαιτούν από το Κράτος ορισμένες παροχές, ιδιαίτερα οικονομικής φύσεως (status socialis positivus, soziale Grundrechte). Tα κοινωνικά δικαιώματα εξαναγκάζουν το Κράτος σε θετική πράξη, πράξη στην κυριολεξία του όρου και διαμορφώνουν τη «θετική κατάσταση» του ατόμου 22. Το αγαθό, το οποίο υπηρετούν τα δικαιώματα αυτά, είναι κυρίως η κοινωνική δικαιοσύνη αποτελούν κατά τούτο έκφραση του κοινωνικού κράτους 23. 19 ΡΑ'Ι'ΚΟΣ ΑΘ., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος Β, Τα Θεμελιώδη Δικαιώματα, τεύχος Α, σελ.16 20 ΡΑ'Ι'ΚΟΣ ΑΘ.,ό.π., σελ.18 21 ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.Δ., ό.π., σελ.58 22 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., ό.π., σελ. 43 23 ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.Δ., ό.π., σελ. 56, MANΕΣΗΣ ΑΡ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ατομικές Ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, γ έκδ., σελ. 20 14

3.2. Κριτική στην τριπλή διάκριση των συνταγματικών δικαιωμάτων 3.2.1. Παραπληρωματικότητα και αλληλεξάρτηση των συνταγματικών δικαιωμάτων Status mixtus Η κριτική και η διαπίστωση της ανεπάρκειας της παραδοσιακής τριμερούς διάκρισης αποτελεί κοινό τόπο της σύγχρονης νομικής επιστήμης 24. Η τριπλή διάκριση του Jellinek δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη πραγματικότητα της κοινωνίας και της εξουσίας 25 : Τα κοινωνικά δικαιώματα δεν είναι «στεγανά» : ούτε κατά θεωρίαν μπορεί να νοηθούν ούτε στην πράξη μπορούν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά, χωρίς την παράλληλη λυσιτελή προστασία των ατομικών και των πολιτικών δικαιωμάτων. Οπως και, αντίστροφα, τα θεμελιώδη δικαιώματα του κλασικού καταλόγου κινδυνεύουν να μην έχουν ουσιαστικό αντίκρυσμα, αν δεν συνοδεύονται από την παράλληλη διασφάλιση και κοινωνικών δικαιωμάτων. Εδώ έγκειται η λεγόμενη παραπληρωματικότητα των θεμελιωδών δικαιωμάτων 26. Επίσης, με την αναγωγή της ανθρώπινης αξίας σε προστατευτική υποχρέωση του Κράτους, όλα κατά κανόνα τα θεμελιώδη δικαιώματα περιέχουν αμυντικές κατά του Κράτους, όπως επίσης προστατευτικές και διεκδικητικές προς το Κράτος αξιώσεις 27. Ανάμεσα στις τρεις κατηγορίες, αποθετικών, θετικών και ενεργητικών δικαιωμάτων, υπάρχει στενή αλληλεξάρτηση 28.Η προστατευτική λειτουργία των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι σύνθετη και στοιχειοθετεί τον status mixtus 29. Κάθε συνταγματικό δικαίωμα απέκτησε εκτός από το κατά την κλασική διάκριση «φυσικό» του περιεχόμενο και περιεχόμενο, που προσιδιάζει στις άλλες κατηγορίες συνταγματικών δικαιωμάτων. Κάθε ατομικό δικαίωμα περιέχει όχι μόνον αρνητικές αλλά και θετικές αξιώσεις ή αξιώσεις συμμετοχής. Κάθε κοινωνικό δικαίωμα περιέχει όχι μόνο θετικές αλλά και αρνητικές και συμμετοχικές αξιώσεις. Ανάλογα ισχύουν και για τα πολιτικά δικαιώματα. Δεν είναι κατά συνέπεια δυνατή η κατάταξη των συνταγματικών δικαιωμάτων στις τρεις κλασικές κατηγορίες. 24 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Τα αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου, σελ. 114 επ., ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα Ι, Γενικό μέρος, σελ. 216 επ., ΜΑΝΕΣΗΣ ΑΡ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ατομικές Ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, γ έκδ., σελ. 23 επ., ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., Τα κοινωνικά δικαιώματα του πολίτη, ΤοΣ 1976, σελ. 121-186 25 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα Ι, Γενικό μέρος, σελ. 216, βλ. και ΚΟΝΤΙΑΔΗ Ξ.Ι., Κράτος Πρόνοιας και Κοινωνικά Δικαιώματα, σελ. 185 επ. 26 ΜΑΝΕΣΗΣ ΑΡ., Η προβληματική της προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων στον ευρωπαϊκό χώρο in : Aspects of the protection of individual and social rights, Marangopoulos Foundation for human rights, edited by Stavroula Vassilouni, σ.169 27 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις Συνταγματικού Δικαίου, τόμος ΙΙΙ, Συνταγματικά Δικαιώματα, σελ. 43 28 ΔΑΓΤΟΓΛΟΥ Π.Δ., ό.π., σελ. 58 29 TΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., ό.π., σελ. 216 15

3.2.2 Προτεινόμενη διάκριση του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων: αμυντική, προστατευτική και εξασφαλιστική διάσταση Αντί της κλασικής τριμερούς διάκρισης, η οποία δεν ανταποκρίνεται στις σύγχρονες συνθήκες, προτείνεται η διάκριση του περιεχομένου των συνταγματικών δικαιωμάτων σε αμυντικό, προστατευτικό και διεκδικητικό / εξασφαλιστικό, όπως επίσης και η χρήσιμη από άποψη κατάταξης διάκριση σε πολιτικά, κοινωνικά (δικαιώματα του ευρύτερου κοινωνικού χώρου ) και οικονομικά συνταγματικά δικαιώματα. Η πρώτη διάκριση γίνεται με βάση την πηγή των κινδύνων που απειλούν τον άνθρωπο 30. Αναφέρεται δε στο περιεχόμενο όλων των συνταγματικών δικαιωμάτων. Πρόκειται, κατά κυριολεξία, για τις τρεις μερικότερες διαστάσεις κάθε συνταγματικού δικαιώματος. Δεν συνιστά επομένως κριτήριο κατηγοριοποίησης των συνταγματικών δικαιωμάτων. Η δεύτερη διάκριση αναφέρεται σε τρεις κατηγορίες συνταγματικών δικαιωμάτων με κριτήριο το ουσιαστικό περιεχόμενο της ρυθμιζόμενης από αυτά ύλης. 31 4. ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 4.1. Γένεση των κοινωνικών δικαιωμάτων : μετάβαση από το φιλελεύθερο αστικό κράτος στο κοινωνικό κράτος δικαίου Τα κοινωνικά δικαιώματα γεννήθηκαν μαζί με το κοινωνικό κράτος. Στο φιλελεύθερο κράτος του 19 ου αι. δεν υπήρχαν αλλά ούτε και ήταν δυνατό να υπάρχουν κοινωνικά δικαιώματα. Ύψιστος σκοπός του φιλελεύθερου κράτους, σύμφωνα με τις λιμπεραλιστικές αντιλήψεις της εποχής, ήταν η εξασφάλιση της ελευθερίας του ανθρώπου από τον απολυταρχισμό. Η προσπάθεια δε για τη νομική κατοχύρωση της ελευθερίας του ανθρώπου γέννησε την έννοια του κράτους δικαίου. Το μεγάλο, όμως, βήμα του φιλελεύθερου κράτους δικαίου για την κατοχύρωση της ατομικής ελευθερίας ήταν η δημιουργία των ατομικών δικαιωμάτων. Στόχος των ατομικών δικαιωμάτων ήταν η δημιουργία μιας σφαίρας, ενός χώρου δράσης των ανθρώπων ελεύθερου από κάθε κρατική παρέμβαση. Το φιλελεύθερο κράτος δικαίου στηρίζεται ακριβώς στην αντίθεση κράτους κοινωνίας, αφού βασικό χαρακτηριστικό του είναι η αποχή του κράτους από κάθε επέμβαση στην κοινωνικοοικονομική διαδικασία 32. Ήδη, όμως, από τις πρώτες δεκαετίες του 19 ου αι., απεδείχθη ότι το όραμα του φιλελεύθερου κράτους δικαίου ήταν μια καθαρή ουτοπία. Η βαθμιαία συσσώρευση 30 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Τα αμυντικά δικαιώματα του ανθρώπου, σελ. 20 επ., 129 επ. 31 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σελ. 44 επ. 32 ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., Τα κοινωνικά δικαιώματα, ΤοΣ 1976, σ.123 επ. 16

κεφαλαίου και το μονοπώλιο του οικονομικού ανταγωνισμού μετέβαλαν τη νομική ισότητα των ατόμων σε ανισότητα ευκαιριών με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση οικονομικής, και κατά προέκταση, κοινωνικοπολιτικής δύναμης, μεταξύ των λίγων και σε βάρος των πολλών. Η ανεπάρκεια του φιλελεύθερου κράτους δικαίου έγινε περισσότερο προφανής στο χώρο της εξαρτημένης εργασίας. Ο οικονομικός ανταγωνισμός και η επιταχυνόμενη συσσώρευση κεφαλαίου οδήγησε στην ολοκληρωτική εξουθένωση και υποταγή των εργαζομένων μισθωτών στο έλεος του οικονομικά υπέρτερου εργοδότη. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, είναι ευνόητο ότι η ατομική ελευθερία και η ισότητα είναι για τον εργαζόμενο μισθωτό έννοιες κενές περιεχομένου. Το κοινωνικό κράτος προέκυψε, λοιπόν, από την ανάγκη η τυπική ελευθερία και ισότητα μεταξύ των ανθρώπων να μεταβληθεί σε ουσιαστική. Στόχος του κοινωνικού κράτους ήταν να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις εκείνες, που είναι απαραίτητες, ώστε όλοι οι πολίτες, όχι μόνο θεωρητικά να κατέχουν ατομικά δικαιώματα, αλλά και ουσιαστικά να μπορούν να τα ασκούν. Το φιλελεύθερο κράτος δικαίου μεταβάλλεται σε κοινωνικό κράτος δικαίου, το οποίο στοχεύει να καταστήσει ουσιαστικά, και όχι μόνο θεωρητικά, δυνατή την ισότιμη συμμετοχή όλων των πολιτών στην οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτιστική ζωή, την πλήρη, επομένως, ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου. Στο κοινωνικό κράτος δικαίου η διάκριση και αντίθεση μεταξύ κράτους και κοινωνίας εξαφανίζεται 33. Οι έννοιες κοινωνικό κράτος (sozialer Staat) και κράτος δικαίου (Rechtsstaat) ευρίσκονται, κατά πολλούς, σε σχέση αντίθεσης μεταξύ τους και επομένως ο υπερτονισμός του κοινωνικού κράτους οδηγεί αναγκαστικά σε υποχώρηση των εγγυήσεων του κράτους δικαίου. Η αντίληψη για τη σύγκρουση κράτους δικαίου κοινωνικού κράτους κατάγεται από την εποχή του «δυϊσμού» κράτους και κοινωνίας 34. Αντιθέτως, επιδίωξη του Συντάγματος κάτω από τις σημερινές συνθήκες μερικής ταύτισης κράτους κοινωνίας πρέπει να είναι η σύνδεση της κρατικής εξουσίας και της κοινωνικής πραγματικότητας, η όσο το δυνατόν ευρύτερη κοινωνικοποίηση της κρατικής εξουσίας 35. Κάτω από αυτό το πρίσμα, η αρχή του κράτους δικαίου δεν συγκρούεται με την αρχή του κοινωνικού κράτους αλλά αντίθετα, οι δύο αρχές αλληλοσυμπληρώνονται. Η υποτιθέμενη αντίθεση μεταξύ ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων είναι ανύπαρκτη. Η ασφάλεια (Sicherheit : υπονοούνται εδώ τα κοινωνικά δικαιώματα) δεν αντιβαίνει ούτε περιορίζει την ελευθερία (Freiheit : υπονοούνται εδώ τα ατομικά δικαιώματα). Πολύ περισσότερο, η ασφάλεια οδηγεί προς την ελευθερία. Γι αυτό στο κοινωνικό κράτος δικαίου ιδανικό του ανθρώπου δεν είναι η φορμαλιστική ή τυπική ελευθερία αλλά η 33 ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., ό.π., σ.128 34 ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., ό.π., σ.129 επ. 35 ΤΡΑΥΛΟΣ ΤΖΑΝΕΤΑΤΟΣ Δ., Το δικαίωμα εργασίας στο πεδίο μεταξύ Συντάγματος και κοινωνικής πραγματικότητας, ΤοΣ 1975, σ.738 επ. 17

κοινωνική ισότητα (ισότητα ευκαιριών), η οποία οδηγεί στην ουσιαστική ελευθερία 36. Η αρχή του κοινωνικού κράτους εκσυγχρονίζει, αναδιαμορφώνει και εμπλουτίζει την αρχή του κράτους δικαίου, αυξάνοντας ουσιαστικά τα πλαίσια νομιμοποίησης του φιλελεύθερου κράτους 37. Με την Αναθεώρηση του 2001, η αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, κατοχυρώθηκε πλέον ρητά στο άρθρ.25 παρ.1 Συντ, αίροντας έτσι τις όποιες αμφισβητήσεις ως προς την συνταγματική κατοχύρωσή της υπό το καθεστώς του Συντάγματος του1975 / 86 38. Σήμερα, αναγνωρίζεται ότι η ρήτρα του κοινωνικού κράτους έχει ενεργητικό κανονιστικό περιεχόμενο, το οποίο θέτει όχι μόνο ερμηνευτικό κανόνα, αλλά ταυτόχρονα αποτελεί την βάση για τη δημιουργία αξιώσεων κοινωνικών παροχών και θέτει κατευθυντήριες οδηγίες για τον κοινό νομοθέτη, Η ρήτρα του κοινωνικού κράτους αντιτίθεται στην ατομικιστική εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων και λειτουργεί ως βάση της νομοθετικής δραστηριότητας για την προστασία των κοινωνικά αδυνάτων 39. 4.2. Τα κοινωνικά δικαιώματα σε ελληνικά συντάγματα και διεθνή κείμενα 4.2.1. Τα κοινωνικά δικαιώματα στην ελληνική συνταγματική ιστορία Στην ελληνική συνταγματική ιστορία, η πρώτη αναφορά στην κοινωνική δέσμευση της Πολιτείας γίνεται στη «Νέα Πολιτική Διοίκηση» του Ρήγα Φερραίου - Βελεστινλή. Στο άρθρ.21 του Συνταγματικού Σχεδιάσματος, γνωστού και ως Πολιτεύματος του Ρήγα, διακηρύσσεται ότι : «Αι δημόσιαι συνδρομαί και ανταμοιβαί είναι ιερόν χρέος της πατρίδος. Το κοινόν χρεωστεί μίαν βοήθειαν εις τους δυστυχείς εγκατοίκους, τόσον εις το να τους προμηθεύει να έχουν ίνα εργάζωνται, όσον και να δώση τρόπον ζωής εις εκείνους, όπου δεν ημπορούν πλέον να δουλεύσουν...» 40. Ωστόσο, στα Συντάγματα του 19 ου αιώνα και των αρχών του 20 ου το ζητούμενο υπήρξε η διασφάλιση των καταστατικών αρχών της φιλελεύθερης, δημοκρατικής και δικαιοκρατικής πολιτείας. Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του ελληνικού συνταγματισμού του 19 ου αι. αντανακλά το φιλελεύθερο πνεύμα, που επικρατούσε στην Ευρώπη και την αναγκαιότητα κατοχύρωσης και σταθεροποίησης του αστικού συνταγματικού κράτους. Εξαίρεση αποτελεί, ωστόσο, η πρωτοποριακή σε ευρωπαϊκό επίπεδο συνταγματική κατοχύρωση της δημόσιας και δωρεάν 36 ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., ό.π., σ.145 37 ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Α., Η συνταγματική κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους, Ε.Δ.Κ.Α. 1995, σ.70 38 Βλ. αναλυτικά ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟΥ Γ.Σ., Οι λειτουργίες της αρχής του κοινωνικού κράτους στο Σύνταγμα του 1975/86, Ε.Δ.Κ.Α. 1996, σ.657 επ. 39 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Κοινωνικός Ανθρωπισμός και Ανθρώπινα Δικαιώματα, σ.152 40 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα Ι, Γενικό μέρος, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1988, σ.202, ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗΣ Η., Τα κοινωνικά δικαιώματα εις τα Ελληνικά Συντάγματα, Ε.Δ.Κ.Α. 1979, τεύχ.1/241, σ.2 18

εκπαίδευσης στα Συντάγματα του 1844, του 1864 και του 1911, που ωστόσο εντάσσεται στη λογική του φιλελευθερισμού, νοούμενη όχι τόσο ως εξισορροπιστικός παράγοντας των κοινωνικών διαφορών αλλά ως προϋπόθεση για την ανάπτυξη της ατομικής ελευθερίας 41. Οι πρώτοι κατάλογοι κοινωνικών δικαιωμάτων περιλαμβάνονται στα επηρεασμένα από το Σύνταγμα της Βαϊμάρης ελληνικά συνταγματικά κείμενα του 1925 / 26 και του 1927, όπου κατοχυρώνεται η κρατική υποχρέωση προαγωγής της τέχνης, της επιστήμης και της εκπαίδευσης και θεμελιώνεται η μέριμνα για την οικογένεια, το γάμο, τη μητρότητα 42. Οι διατάξεις αυτές αντιμετωπίσθηκαν ως κατευθυντήριες προγραμματικές, χωρίς άμεσες νομικές συνέπειες, αποτέλεσαν όμως τη συνταγματική υποδοχή της εκτεταμένης κοινωνικής πολιτικής της περιόδου 43. Αντίθετα, το Σύνταγμα του 1952 εμφανίζεται συντηρητικότερο, τόσο σε σχέση με τα προϊσχύσαντα ελληνικά συντάγματα, όσο και σε σχέση με τα σύγχρονά του ευρωπαϊκά, αφού δεν περιλαμβάνει κοινωνικά δικαιώματα ή κοινωνικές δεσμεύσεις 44. Ωστόσο, η θεωρία επεσήμανε το κενό αυτό στο συνταγματικό κείμενο και επεχείρησε να θεμελιώσει την κοινωνική και οικονομική δράση του κράτους με βάση τις διατάξεις των άρθρ. 3 και 4 Συντάγματος 1952 περί ισότητας και ελευθερίας και τη διάταξη του άρθρ. 13 που προστάτευε τη ζωή, καταδεικνύοντας την ανάγκη να καταγραφούν στο σύνταγμα οι λειτουργίες του κοινωνικού κράτους 45. Αναμφίβολα, το Σύνταγμα του 1952 απετέλεσε οπισθοδρόμηση, σε σχέση με τα προϊσχύσαντα Συντάγματα, στον τομέα της κοινωνικής προστασίας 46. Τα «Συντάγματα» της απριλιανής Δικτατορίας κατοχύρωσαν μια σειρά διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου 47, επιβεβαιώνοντας την ιδιαίτερη μέριμνα που υποδεικνύουν τα αυταρχικά καθεστώτα στην εξαγγελία μέτρων αναβάθμισης της κοινωνικής προστασίας και αποδεικνύοντας, ότι «είναι συχνή η υποχώρηση ή πλήρης εξαφάνιση του κράτους δικαίου, χωρίς διόλου να ανακόπτεται η πρόοδος του κοινωνικού κράτους 48». Οι διατάξεις αυτές διακρίνονται σε εκείνες που αναφέρονται στην προστασία επιμέρους πληθυσμιακών ομάδων και σε εκείνες που 41 Βλ.άρθρ. 11 Συντάγματος 1844, άρθρ. 16 Συντάγματος 1864 και άρθρ.16 Συντάγματος 1911 στο ΜΑΥΡΙΑΣ Κ. / ΠΑΝΤΕΛΗΣ Α., Συνταγματικά Κείμενα, Ελληνικά και ξένα, Αθήνα Κομοτηνή 1990 42 Βλ.άρθρ.20 έως 23 Συντάγματος 1925 /26 και άρθρ.21 έως 24 Συντάγματος 1927, ΑΛΙΒΙΖΑΤΟΣ Ν., Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία, σ.143 επ., ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., Συνταγματικό Δίκαιο, τόμος Γ, Θεμελιώδη Δικαιώματα Ι, Γενικό μέρος, εκδ. Αντ.Ν.Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1988, σ.103 επ. 43 ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Ξ.Ι., Κράτος Πρόνοιας και Κοινωνικά Δικαιώματα, εκδ.αντ.ν.σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή 1997, σ.179 44 ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗΣ Η., Τα κοινωνικά δικαιώματα εις τα Ελληνικά Συντάγματα, Ε.Δ.Κ.Α. 1979, σ.1 επ. 45 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., ό.π.,σ.202 επ. 46 ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Ξ.Ι., ό.π.,σ.180, Ο ΓΛΥΚΟΦΡΥΔΗΣ Η., ό.π., σ.3, χαρακτηρίζει το Σύνταγμα του 1952 «μνημείον οπισθοδρομικότητος», όσον αφορά τα κοινωνικά δικαιώματα. 47 Βλ.σχετικά άρθρ. 26 έως 29 του «Συντάγματος» της 15.12.1968, που επαναλήφθησαν αυτούσια στο «Σύνταγμα» του 1973. 48 ΜΑΝΕΣΗΣ ΑΡ., Συνταγματικά Δικαιώματα, Ατομικές Ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, γ έκδ., εκδ.οίκος Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1981, σ.21 19

αποσκοπούν στην κάλυψη κοινωνικών κινδύνων σε σχέση με την υγεία, την κοινωνική ασφάλεια και την κατοικία. Με τις διατάξεις κοινωνικού περιεχομένου των «Συνταγμάτων» της Δικτατορίας επιχειρήθηκε η προώθηση της νομιμοποίησης της στρατιωτικής εξουσίας, χωρίς να αποτελούν αφετηριακές ρυθμίσεις για την ανάπτυξη ενός συγκροτημένου συστήματος κοινωνικής προστασίας 49. Το Σύνταγμα του 1975 απορρίπτει την ατομοκεντρική αντίληψη, την οποία εκφράζει το Σύνταγμα του 1952, υπέρ μιας ανθρωποκεντρικής και κοινωνικής αντίληψης του δικαίου και του κράτους 50. Μια σειρά διατάξεων δεσμεύουν κοινωνικά την άσκηση της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας και προσδιορίζουν τους κύριους άξονες, σύμφωνα με τους οποίους το κράτος θα χαράξει την κοινωνική του πολιτική. Οι διατάξεις αυτές μπορούν να διακριθούν grosso modo σε τρεις κατηγορίες : πρώτον, εκείνες που κατοχυρώνουν με γενικό (άρθρ.25 Συντ.) ή ειδικό τρόπο (άρθρ.17 παρ.1 και άρθρ.18 Συντ.) την κοινωνική δέσμευση των θεμελιωδών δικαιωμάτων. Δεύτερον, εκείνες που περιλαμβάνουν μια σειρά εν ευρεία εννοία κοινωνικών δικαιωμάτων (άρθρ.16 παρ.2 και 4, άρθρ.21, 22, 23 και 24 Συντ.). Τρίτον, εκείνες που προβλέπουν την κρατική παρέμβαση στη σφαίρα της οικονομίας και θεσμοποιούν το σχεδιασμό της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής (άρθρ.79 παρ.8 και άρθρ.106 Συντ.) 51. Από τις διατάξεις αυτές, ένα μέρος της θεωρίας συνήγαγε την κατοχύρωση της αρχής του κοινωνικού κράτους ήδη στο Σύνταγμα του 1975 /86 52, ενώ υπήρξε και αντίθετη άποψη, που στηρίχθηκε κατά βάση στην ιστορική ερμηνεία 53 και υποστήριξε, ότι «είναι νομικά επισφαλές και πολιτικά επικίνδυνο να αναζητείται στο Σύνταγμα κάποια κοινωνική αρχή με σκληρό και προσδιορισμένο κανονιστικό πυρήνα» 54. Είναι αξιοσημείωτο, ότι η διατύπωση των διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου με τρόπο αόριστο και συχνά ενισχυτικό της θέσης, πως το Σύνταγμα του 1975 δεν κατοχυρώνει αγώγιμα, ή πάντως, νομικά δεσμευτικά κοινωνικά δικαιώματα, συνάντησε την αντίδραση μερίδας της επιστημονικής κοινότητας 55. Παρ όλα αυτά, η τυποποίηση ενός εκτενούς καταλόγου διατάξεων κοινωνικού περιεχομένου απετέλεσε θεμέλιο για την αναγνώριση του κοινωνικού σκοπού του κράτους, ως 49 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., ό.π.,σ.108 50 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., ό.π.,σ.120 επ. 51 ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Ξ.Ι., ό.π., σ.181, υποσ. 41 52 ΤΣΑΤΣΟΣ Δ.Θ., ό.π., σ.159 επ., ΛΕΒΕΝΤΗΣ Γ., Τα κοινωνικά δικαιώματα του πολίτη, ΤοΣ 1976,σ.121 επ., ΚΑΤΡΟΥΓΚΑΛΟΣ Γ., Οι λειτουργίες της αρχής του κοινωνικού κράτους στο Σύνταγμα του 1975/ 86, Ε.Δ.Κ.Α. 1996, σ.657 επ. 53 Απόρριψη προταθείσας τροπολογίας του Πα.Σο.Κ., κατά την οποία το άρθρ.1 παρ.1 διατυπώνονταν ως εξής : «Η Ελλάδα είναι δημοκρατικό και κοινωνικό κράτος δικαίου» (Βουλή των Ελλήνων Ε Αναθεωρητική, Σύνταγμα 1975. Διατάξεις κατ άρθρον, Αθήνα 1976, σ.11) in ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Ξ. ό.π., σ.182, υποσ. 43 54 ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ Α., Κράτος Δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας, Ι,εκδ.Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη,σ.267 55 ΠΕΤΡΟΓΛΟΥ Α., Η συνταγματή προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, Ε.Δ.Κ.Α. 1975, σ.67 επ. 20

ερμηνευτικού εργαλείου, κατά την εφαρμογή των θεσπισμένων κανόνων δικαίου, 56 και ταυτόχρονα, υπήρξε αφορμή για την έναρξη διαλόγου σχετικά με το κανονιστικό περιεχόμενο των κοινωνικών δικαιωμάτων 57. Με την Αναθεώρηση του 2001, οι αρχές του κράτους δικαίου και του κοινωνικού κράτους, συνδυασμένες σε μια ενιαία αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου, εισήχθησαν για πρώτη φορά ρητά στο Σύνταγμα. Συγκεκριμένα, το άρθρ.25 παρ.1 Συντ. πρόσθεσε στα αντικείμενα της «εγγυήσεως του κράτους», πλάι στα «δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου», την «αρχή του κοινωνικού κράτους δικαίου». Καθίσταται, έτσι, σαφές πλέον, ότι η υποχρέωση του κράτους προς κάλυψη των θεμελιωδών αναγκών του ανθρώπου στη σύγχρονη κοινωνία δεν εξαντλείται και δεν περιορίζεται μόνο στα συγκεκριμένα κοινωνικά δικαιώματα, τα οποία θεσπίζουν οι κατ ιδίαν διατάξεις του Συντάγματος 58. 4.2.2. Τα κοινωνικά δικαιώματα σε διεθνή κείμενα Αντίθετα προς ό,τι συνέβη στις εσωτερικές, τις εθνικές έννομες τάξεις των κρατών, στο διεθνές επίπεδο η καθιέρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων προηγήθηκε της προστασίας των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων, για τα οποία τα συναφή διεθνή κείμενα χρονολογούνται ιδίως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Διεθνή κείμενα, τα οποία εξαγγέλλουν, διατυπώνουν και εγγυώνται με ειδικούς θεσμούς και μηχανισμούς ελέγχου την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων σε υπερεθνικό επίπεδο, με παραλλαγές πάντως και διαβαθμίσεις, ως προς την έκταση και την κανονιστική δραστικότητα και αποτελεσματικότητα της προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων, είναι τα ακόλουθα 59 : Η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Ο.Η.Ε 60 (1948) κάνει απλώς λόγο στο προοίμιό της για κοινωνική πρόοδο και για δημιουργία καλύτερων συνθηκών ζωής στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ελευθερίας. Δεν πρόκειται για νομικά δεσμευτικό κείμενο αλλά για διακήρυξη με μεγάλη πολιτική αξία. Η Ε.Σ.Δ.Α : βάσει της ως άνω Διακήρυξης, το Συμβούλιο της Ευρώπης 56 ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ Α., ό.π., σ.268 επ 57 ΚΟΝΤΙΑΔΗΣ Ξ.Ι., ό.π., σ.183 επ. 58 ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Α.Γ., Παραδόσεις..., σ.47 59 ΜΑΝΕΣΗΣ ΑΡ. Η προβληματική της προστασίας των κοινωνικών δικαιωμάτων στον ευρωπαϊκό χώρο in : Όψεις της προστασίας των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων, Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, επιμέλεια Βασιλούνη Σταυρούλα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1995 (περιέχει κείμενα στα ελληνικά, αγγλικά, γερμανικά) / Aspects of the protection of individual and social rights, Marangopoulos Foundation for human rights, edited by Stavroula Vassilouni, Hestia Publishers & Booksellers, Athens 1995, σ.180 επ. 60 Αναλυτικά, βλ.πετρογλου Α., Η κοινωνική ασφάλεια και η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, Ε.Δ.Κ.Α. έτος 1989, τεύχος 1/361, σ.1 επ., επίσης ΠΕΤΡΟΓΛΟΥ ΑΝΤ.Ι., Η συνταγματική προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, Ε.Δ.Κ.Α., 1975, αριθμ.τευχ. 2/194, σ.65 επ 21

ανέλαβε την πρωτοβουλία σύναψης της από 4.11.1950 Συμβάσεως της Ρώμης περί προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των θεμελιωδών ελευθεριών (όπως και του από 20.3.1952 Πρόσθετου Πρωτοκόλλου των Παρισίων), που κυρώθηκε από την Ελλάδα με το ν.2329/ 1953 και το ν.δ. 53/20.9.1974 και περιέχει και διατάξεις κοινωνικού περιεχομένου. Ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, που συνήφθη στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, υπεγράφη στο Τορίνο στις 18 Οκτωβρίου 1961 και αποτελεί σταθμό στην διεθνή προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων. Έχει κυρωθεί από την Ελλάδα με το ν.1426 / 1984 και έχει υπερνομοθετική ισχύ βάσει του άρθρ.28 παρ.1 Συντ. Το «Σύμφωνο (Covenant) για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα», που ψηφίσθηκε ομόφωνα από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. το 1966, τέθηκε δε σε ισχύ το 1976. Στη χώρα μας, αποτελεί εσωτερικό δίκαιο με υπερνομοθετική ισχύ, βάσει του άρθρ.28 παρ.1 Συντ., από το 1985, οπότε κυρώθηκε με το ν.1532 / 1985. Ο Κοινοτικός Χάρτης των Θεμελιωδών Κοινωνικών Δικαιωμάτων των Εργαζομένων, τον οποίον εξέδωσε το 1989 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο (οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Κοινότητας) 61. Ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ένωσης, ο οποίος εκπονήθηκε το 2000 από την πρώτη Συνέλευση στην ιστορία της Ένωσης και υιοθετήθηκε ως διακήρυξη από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Νίκαιας το Δεκέμβριο του 2000. Ο Χάρτης ενσωματώθηκε στο κείμενο του Ευρωπαϊκού Συντάγματος, μαζί με το οποίο θα πρέπει να κυρωθεί από τα κράτη μέλη 62. 4.3. Κανονιστική ισχύς των κοινωνικών δικαιωμάτων Η νομική διάπλαση των κοινωνικών δικαιωμάτων είναι από τα πλέον αμφισβητούμενα νομικά θέματα. Παρά το όνομά τους, τα κοινωνικά δικαιώματα δεν αντιμετωπίζονται, συνήθως, στη θεωρία ως γνήσια δικαιώματα, δηλαδή ως αγώγιμες αξιώσεις, αλλά αντ αυτού εφευρίσκονται άλλες νομικές μορφές για τη νομική τους διάπλαση, π.χ. οι θεσμικές εγγυήσεις, συνταγματικές εντολές ή τέλος προγραμματικές αρχές του Συντάγματος. Με τον τρόπο αυτό, μειώνεται σημαντικά η πρακτική αξία της αποδοχής στο Σύνταγμα κοινωνικών δικαιωμάτων και μεταβάλλονται τα κοινωνικά δικαιώματα στα χέρια των αντιδημοκρατικών καθεστώτων σε μέσο προπαγάνδας. Δεν είναι τυχαίο, ότι όλα τα φασιστικά «Συντάγματα» περιέχουν λεπτομερείς διακηρύξεις κοινωνικών δικαιωμάτων (βλ. 61 Αναλυτικά, βλ.παπαρρηγοπουλου Π.Β., Ο Κοινοτικός Χάρτης των Θεμελιωδών Κοινωνικών Δικαιωμάτων των Εργαζομένων, Ε.Δ.Κ.Α. 1991,σ.409 επ. 62 Ένθετο στην εφημερίδα Το Βήμα της 20.06.04 με τίτλο «Το Σύνταγμα της Ευρώπης» (επιστημονική επιμέλεια Γιώργος Παπαδημητρίου),σ.12 22