ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ Χριστίνα Μπάνου (cbanou@ionio.gr) & Μάριος Πούλος (mpoulos@ionio.gr) Α εξάμηνο, Ακαδ. έτος 2016-2017 5 Ο ΜΑΘΗΜΑ

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 10-2

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons

Θεματική Περιγραφή Η έννοια: Σύνολο από διαφορετικές προσεγγίσεις με στόχο την εξασφάλιση της ολοκληρωμένης και αποτελεσματικής πρόσβασης του χρήστη στο υλικό μιας συλλογής (δημοσιευμάτων ή/και πληροφοριών) με βάση τις θεματικές του αναζητήσεις Η σημασία Διαρκής αύξηση της σημασίας ως αποτέλεσμα, κυρίως, της μεγάλης ανάπτυξης στην παραγωγή δημοσιευμάτων, της πραγματικής έκρηξης των πληροφοριών που χαρακτηρίζει τον 20ο αιώνα Υλοποιείται με μια ή περισσότερες από τις ακόλουθες εργασίες: Ταξινόμηση (κατάταξη του τεκμηρίου, έπειτα από τη θεματική του ανάλυση, στη θεματική κατηγορία στην οποία ανήκει και απόδοση σε αυτό ενός περιγραφέα συμβόλου προερχόμενου από το χρησιμοποιούμενο ταξινομικό σύστημα) Ευρετηρίαση (εντοπισμός των θεμάτων που πραγματεύεται το τεκμήριο ή των πληροφοριών που περιέχει. Λέξεις-κλειδιά, θεματικές επικεφαλίδες ) Περίληψη Εξαγωγή Δεδομένων (εξαγωγή πρωτογενών πληροφοριών) 4

Παραγωγή και χρήση Μεταδεδομένων Δημιουργός Υπηρεσίες Πληροφόρησης Προδεδομένα Διανοητικό υλικό του συγγραφέα + γνωστικό και πληροφοριακό υλικό Επεξεργασία Δεδομένα Ποικίλα τεκμήρια Ανάκτηση Επεξεργασία Μεταδεδομένα Βιβλιογραφική περιγραφή, Ταξινομικά σύμβολα, λέξεις κλειδιά, κλπ. Χρήστης της πληροφορίας Εντοπισμός 5

Θεματική Περιγραφή (2) Εργασία δυσχερής εξαιτίας ποικίλων παραγόντων, όπως: Το είδος και ο τύπος του δημοσιεύματος Το είδος και το επίπεδο επεξεργασίας ή παρουσίασης του περιεχομένου (π.χ. επιστημονικά ή εκλαϊκευτικά έργα κλπ.) Οι στόχοι που επιδιώκει, κατά την πραγμάτευση του θέματος ο συγγραφέας ή δημιουργός του έργου Ο τρόπος που ο χρήστης αντιλαμβάνεται και προσλαμβάνει την πληροφορία, πράγμα που είναι άμεση συνάρτηση της προσωπικής του γενικότερης υποδομής (παιδείας, πνευματικού επιπέδου, νοοτροπίας, πληροφοριακών αναγκών κλπ.) Η, κατ αρχήν, υποκειμενική δυνατότητα του 6 ευρετηριαστή να εντοπίσει το ή τα θέματα που φέρει το τεκμήριο

Διαδικασία (στάδια) θεματικής περιγραφής Γνωριμία Με το τεκμήριο Θεματική ανάλυση Επιλογή θεμάτων Διατύπωση όρων Επαλήθευση όρων Μετάφραση όρων 7

«Γλώσσες» θεματικής περιγραφής Η ανάγκη: Η ανάγκη της θεματικής περιγραφής να συμπυκνώσει το θεματικό περιεχόμενο ενός δημοσιεύματος και να το περιγράψει με όρους, λέξεις ή σύμβολα, ενός ελεγχόμενου συστήματος τέτοιων όρων Η έννοια: Ελεγχόμενο σύστημα όρων για την περιγραφή του θεματικού περιεχομένου των τεκμηρίων «Γλώσσα» γιατί: Χαρακτηρίζεται από «λεξιλόγιο», «γραμματική» και «συντακτικό» «Ελεγχόμενο» λεξιλόγιο: Έννοια και διαφορές από τη φυσική γλώσσα 8

«Γλώσσες» θεματικής περιγραφής: Συστατικά Λέξεις ή σύμβολα που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή του θεματικού περιεχομένου των τεκμηρίων. Λέξεις ή σύμβολα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την περιγραφή, αλλά, στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης γλώσσας θεματικής περιγραφής και για συγκεκριμένους λόγους, η χρήση τους δεν επιτρέπεται Σχέσεις μεταξύ των λέξεων ή συμβόλων, που συναποτελούν τη γλώσσα. Οι σχέσεις αυτές εκφράζουν ιεραρχικού χαρακτήρα (θεματική υπαγωγή ή παραλληλία όρων) ή άλλης μορφής σημασιολογικές συσχετίσεις μεταξύ όρων. Οι σχέσεις αυτές υποδηλώνονται, στα σχετικά δημοσιευμένα εργαλεία, με τα κατάλληλα σύμβολα Επεξηγηματικά κείμενα και σημειώσεις, σχετικά με τη χρήση των λέξεων ή των συμβόλων στο πλαίσιο της συγκεκριμένης γλώσσας θεματικής περιγραφής 9

Ταξινόμηση Η έννοια Γενικά: χρησιμοποιείται με τη σημασία του διαχωρισμού ή της κατάταξης και της ομαδοποίησης των ποικίλων αντικειμένων, που συγκροτούν το ανθρώπινο περιβάλλον ζωής και δράσης Αποτελεί μια γνωστική ιδιότητα της ανθρώπινης νόησης, νοητικό τρόπο ή βοήθημα ή εργαλείο, με το οποίο η ανθρώπινη νόηση μπορεί να υποτάξει και να κατανοήσει, να γνωρίσει, ένα κόσμο που χαρακτηρίζεται από εξαιρετική ποικιλία Η νοητική αυτή προσέγγιση στην κατανόηση και τον έλεγχο της πραγματικότητας, υλοποιείται και ως πρακτική δραστηριότητα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που θέτει ο καθημερινός βίος στις περιπτώσεις διαχείρισης συλλογών που χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποσότητα και ποικιλία Στην πράξη αποτελεί αντανάκλαση του τρόπου με τον οποίο ο άνθρωπος γνωρίζει και κατανοεί τα πράγματα. Αποτελεί, έτσι, το φυσικό τρόπο διαχείρισης της πολυπλοκότητας από την ανθρώπινη νόηση Αφορά και καλύπτει κάθε είδος αντικειμένου, συγκεκριμένου ή αφηρημένου 10

Η Ταξινόμηση στις Βιβλιοθήκες Έχει γίνει και γίνεται με κριτήρια: Τη φυσική μορφή του τεκμηρίου Τη μορφή παρουσίασης του περιεχομένου του (επιστημονική πραγματεία, μυθιστόρημα, ποίηση, βιβλιογραφία κλπ.) Το κοινό προς το οποίο απευθύνεται (ειδικοί επιστήμονες, ενήλικες, παιδιά κλπ.) Το θέμα του τεκμηρίου: Ευρύτατα χρησιμοποιούμενη και αποτελεσματική προσέγγιση γιατί: Επιτρέπει την οργανωμένη και απολύτως ελεγχόμενη ανάπτυξη μεγάλων συλλογών στο χώρο Υποστηρίζει, μέσα από αυτή ακριβώς την ανάπτυξη, τη θεματική αναζήτηση του χρήστη Η Θεματική ταξινόμηση υλοποιείται με τη χρήση εργαλείων που είναι γνωστά ως ταξινομικά συστήματα 11

Ταξινομικά Συστήματα Ένα ταξινομικό σύστημα περιλαμβάνει: Μια γενική κατανομή του χώρου της γνώσης σε μεγάλες κατηγορίες ή τάξεις Λεπτομερειακούς πίνακες των εξειδικευμένων θεμάτων που εντάσσονται στις κατηγορίες αυτές, μαζί με τη σημειογραφία που χρησιμοποιείται για τη συμβολική απόδοσή τους Ένα ευρετήριο για την προσέγγιση των εξειδικευμένων αυτών θεμάτων από το χρήστη του εργαλείου Κανόνες για την επιλογή, σύνθεση και απόδοση της σημειογραφίας, καθώς και, γενικότερα, για τη χρήση και εφαρμογή του συστήματος Είδη ταξινομικών συστημάτων Γενικά Ειδικά 12

Δεκαδική Ταξινόμηση Dewey (Dewey Decimal Classification, DDC) Αναπτύχθηκε, περισσότερο από ένα αιώνα πριν, στα 1873, από τον Αμερικανό Melvil Dewey για τη μικρή βιβλιοθήκη του Κολεγίου Amherst. Δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά τρία χρόνια αργότερα, το 1876, με τη μορφή ενός μικρού εντύπου, που απαρτιζόταν από 12 σελίδες με πίνακες των θεμάτων και 18 σελίδες αλφαβητικό ευρετήριο στα θέματα αυτά Το σύστημα βρίσκεται σήμερα στην 23η έκδοσή του (2012) και είναι διαθέσιμο τόσο σε έντυπη (4 τόμοι), όσο και σε ηλεκτρονική μορφή. Για τις κατηγορίες, βλ. για παράδειγμα http://www.library.illinois.edu/ugl/about/dewey.html Έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 γλώσσες Ελληνική μετάφραση από τη συντομευμένη 13 η έκδοση 13

Δεκαδική Ταξινόμηση Dewey (Dewey Decimal Classification, DDC) [2] Το πρώτο σύγχρονο ταξινομικό σύστημα Απλότητα σημειογραφίας και χρήσης Υιοθέτηση δεκαδικού συστήματος για την ανάπτυξη της σημειογραφίας Το σύστημα αναπτύσσεται από ειδικό Γραφείο που εδρεύει στη Διεύθυνση Δεκαδικής Ταξινόμησης της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου Τις αναθεωρήσεις και επεκτάσεις των πινάκων που προτείνει το Γραφείο εγκρίνει δεκαμελής διεθνής επιτροπή, η Decimal Classification Editorial Policy Committee (EPC) 14

Παράδειγμα, DDC The 700s 700 The arts 701 Philosophy & theory 702 Miscellany 703 Dictionaries & encyclopedias 704 Special topics 705 Serial publications 706 Organizations & management 707 Education, research, related topics 708 Galleries, museums, private collections 709 Historical, areas, persons treatment 710 Civic & landscape art 711 Area planning (Civic art) 712 Landscape architecture 713 Landscape architecture of trafficways 714 Water features 715 Woody plants 716 Herbaceous plants 717 Structures 718 Landscape design of cemeteries 719 Natural landscapes 720 Architecture 721 Architectural structure 722 Architecture to ca. 300 723 Architecture from ca. 300 to 1399 724 Architecture from 1400 725 Public structures 726 Buildings for religious purposes 727 Buildings for education & research 728 Residential & related buildings 729 Design & decoration 730 Plastic arts Sculpture 731 Processes, forms, subjects of sculpture 732 Sculpture to ca. 500 733 Greek, Etruscan, Roman sculpture 734 Sculpture from ca. 500 to 1399 735 Sculpture from 1400 736 Carving & carvings 737 Numismatics & sigillography 738 Ceramic arts 739 Art metalwork 740 Drawing & decorative arts 741 Drawing & drawings 742 Perspective 743 Drawing & drawings by subject 744 Not assigned or no longer used 745 Decorative arts 746 Textile arts 747 Interior decoration 748 Glass 749 Furniture & accessories 750 Painting & paintings 751 Techniques, equipment, forms 752 Color 753 Symbolism, allegory, mythology, legend 754 Genre paintings 755 Religion & religious symbolism 756 Not assigned or no longer used 757 Human figures & their parts

Διεθνής Δεκαδική Ταξινόμηση (Universal Decimal Classification, UDC) Προκύπτει από προσπάθεια των Paul Otlet και Henri-Marie La Fontaine, να διασκευάσουν το DDC, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί για τη συστηματική κατάταξη μιας ογκώδους παγκόσμιας βιβλιογραφίας Το διασκευασμένο σύστημα δημοσιεύεται για πρώτη φορά, στα γαλλικά, το 1905, με τον τίτλο Manuel du Répertoire Bibliographique Universel Διατηρεί τη δεκαδική λογική, αλλά διαφέρει σε αρκετά σημεία, όπως, για παράδειγμα, η επέκταση της χρήσης βοηθητικών πινάκων, η εισαγωγή του συμβόλου (:) για τη σύνδεση δύο ή περισσοτέρων συμβόλων UDC, προκειμένου να υποδηλωθεί η συσχέτισή τους κλπ. Μεταφράσθηκε, επίσης, σε πολλές γλώσσες και έχει αρκετές επανεκδόσεις Χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στην Ευρώπη από βιβλιοθήκες και κέντρα τεκμηρίωσης με ιδιαίτερη έμφαση στην επιστημονική φιλολογία Την ευθύνη ενημέρωσης και εξέλιξης του συστήματος έχει η Διεθνής Ομοσπονδία για την Πληροφόρηση και την Τεκμηρίωση (Fédération Internationale d Information et de Documentation, FID) 16

Διεθνής Δεκαδική Ταξινόμηση (Universal Decimal Classification, UDC) [2] 17

Ταξινόμηση Της Βιβλιοθήκης Του Κογκρέσου (Library Of Congress Classification, LC) Το αρχικό διάγραμμα οφείλεται στον Herbert Putnam και διαμορφώθηκε στα 1897, αφού προηγουμένως η Βιβλιοθήκη εξέτασε και απέρριψε τη δυνατότητα υιοθέτησης του DDC Το σύστημα αποτελείται από ξεχωριστές ενότητες (πίνακες και ευρετήριο) για την κάθε θεματική κατηγορία, η ανάπτυξη των οποίων υπήρξε το έργο ειδικών σε κάθε τομέα επιστημόνων Η σημειογραφία του συστήματος είναι μεικτού τύπου, αποτελούμενη από κεφαλαία λατινικά γράμματα (ένα ή δύο) για τις κύριες τάξεις, ακολουθούμενα από αραβικούς αριθμούς, μέχρι 4 ψηφία, για τις υποδιαιρέσεις των τάξεων Τόσο το διάγραμμα, όσο και η όλη σύλληψη του ταξινομικού αυτού σχήματος αντανακλά τον τεχνητό τρόπο διαμόρφωσής του, μια και δεν υλοποιεί κάποιες θεωρητικές αρχές ταξινόμησης 18

Ταξινόμηση Της Βιβλιοθήκης Του Κογκρέσου (Library Of Congress Classification, LC) [2] 19

Βιβλιογραφική Ταξινόμηση (Bibliographic Classification, BC) Δημιούργημα του σημαντικότερου από τους αμερικανούς θεωρητικούς της ταξινόμησης Henry E. Bliss Δημοσιεύθηκε το 1935 με τον τίτλο A system of Bibliographic Classification Δομημένο σε 26 κύριες τάξεις, προσδιορισμένες, σε επίπεδο σημειογραφίας, από τα κεφαλαία λατινικά γράμματα A-Z, καθώς και σε 9 αριθμητικές (1-9) για υποδιαιρέσεις μορφής Αν και υπήρξε, την εποχή που δημοσιεύθηκε, ένα σημαντικά πιο επεξεργασμένο, ως προς τη δομή και τη σημειογραφία του, εργαλείο, η αποδοχή και διάδοσή του υπήρξε περιορισμένη Ευρύτερη είναι η χρήση του σε βρεταννικές βιβλιοθήκες 20

Βιβλιογραφική Ταξινόμηση (Bibliographic Classification, BC) 21

Colon Classification (CC) Δημιούργημα του ινδού μαθηματικού και βιβλιοθηκονόμου S. R. Ranganathan, δημοσιεύεται για πρώτη φορά το 1933 Δεν στηρίζεται στην αναλυτική απαρίθμηση κατηγοριών θεμάτων και στη διαμόρφωση, κατά συνέπεια, εκτεταμένων πινάκων, οι οποίοι παραθέτουν και τα πιο εξειδικευμένα θέματα με την αντίστοιχη σημειογραφία παραθέτει περισσότερο γενικά χαρακτηριστικά και ιδιότητες ή όψεις (facets) των θεμάτων, ο συνδυασμός της σημειογραφίας των οποίων μπορεί να εκφράσει με ακρίβεια το οποιοδήποτε θέμα Η σύνδεση των επιμέρους σημειογραφικών κωδικών με το σύμβολο (:) έδωσε στο σχήμα και το όνομά του η θεωρητική προσέγγιση του σχήματος αυτού στο πρόβλημα της ταξινόμησης επηρέασε σημαντικά τα λοιπά συστήματα, που δημιουργήθηκαν ή αναθεωρήθηκαν στη συνέχεια, καθώς και, γενικότερα, την όλη θεωρία της ταξινόμησης 22

Η Θεματική Ευρετηρίαση Ευρετήριο και ευρετηρίαση: Η ανάγκη και η λειτουργία Ευρετήριο: Η δομή Μονάδα ευρετηρίασης Παραπομπή Ευρετήρια στις βιβλιοθήκες και στη Βιβλιοθηκονομία Θεματική ευρετηρίαση: Το έργο Να δημιουργήσει θεματικά ευρετήρια του υλικού μιας συλλογής τεκμηρίων Κατά τη θεματική ευρετηρίαση: Για κάθε τεκμήριο, έπειτα από προσεκτική θεματική ανάλυση, εντοπίζονται το ή τα θέματα, τα οποία διαπραγματεύεται. Τα θέματα που έχουν εντοπισθεί διατυπώνονται, κατ αρχήν, από τον ευρετηριαστή σε όρους φυσικής γλώσσας. Τα θέματα που έχουν εντοπισθεί και διατυπωθεί σε όρους φυσικής γλώσσας μετατρέπονται από τον ευρετηριαστή σε όρους της χρησιμοποιούμενης από το σύστημα γλώσσας ευρετηρίασης. Οι όροι αυτοί ή θεματικές επικεφαλίδες ή λέξεις-κλειδιά αποδίδουν το περιεχόμενο του τεκμηρίου και χρησιμοποιούνται ως κλειδιά ένταξης του τεκμηρίου στο θεματικό ευρετήριο και ως σημεία θεματικής πρόσβασης του χρήστη του ευρετηρίου στο τεκμήριο αυτό 23

Θησαυροί Η έννοια: Τα οργανωμένα ελεγχόμενα λεξιλόγια που χρησιμοποιούνται για την ευρετηρίαση και την καθοδήγηση της αναζήτησης στο πλαίσιο των υστεροσυνδυασμένων συστημάτων Από λειτουργική άποψη ο θησαυρός αποτελεί το μηχανισμό και το εργαλείο μετάφρασης των όρων θεματικής περιγραφής ενός τεκμηρίου από τη φυσική γλώσσα σε μια ελεγχόμενη γλώσσα ευρετηρίασης. Από τεχνική άποψη είναι ένα ελεγχόμενο λεξιλόγιο όρων σε φυσική γλώσσα, σχεδιασμένο να χρησιμοποιηθεί σε συστήματα υστεροσυνδυασμένης ευρετηρίασης. 24

Θησαυροί: Οι στόχοι Μετάφραση της χρησιμοποιούμενης από συγγραφείς, ευρετηριαστές και χρήστες φυσικής γλώσσας σε όρους του ελεγχόμενου λεξιλογίου, που χρησιμοποιείται για την ευρετηρίαση και την ανάκτηση πληροφοριών. Εξασφάλιση συνέπειας στην απόδοση των όρων ευρετηρίασης. Υποδήλωση των σημασιολογικών και άλλων σχέσεων, μεταξύ των όρων. Λειτουργία ως εργαλείου αναζήτησης κατά την ανάκτηση τεκμηρίων 25

Θησαυροί: Η δομή Όροι που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή των ποικίλων θεμάτων, και οι οποίοι είναι γνωστοί ως περιγραφείς. Όροι που δεν χρησιμοποιούνται για περιγραφή θεμάτων, αλλά από τους οποίους γίνεται παραπομπή προς τους χρησιμοποιούμενους όρους. Σημασιολογικές και ιεραρχικές (γένους - είδους) σχέσεις μεταξύ των περιεχομένων όρων. 26

Διαφορές Θησαυρών και Καταλόγων Θεματικών Επικεφαλίδων Οι θησαυροί περιέχουν, συνήθως, πιο εξειδικευμένους όρους. Οι θησαυροί καλύπτουν, συνήθως, ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο, σε αντίθεση με τους καταλόγους θεματικών επικεφαλίδων, που παρέχουν μια γενικότερη κάλυψη. Η ανάπτυξη και εμφάνιση των σχέσεων μεταξύ των όρων είναι πιο εκτεταμένη και πιο αυστηρά δομημένη και ελεγχόμενη 27

Η έννοια Περιλήψεις Σύντομη, αυτάρκης, περιεκτική και ακριβής απόδοση των περιεχομένων ενός δημοσιεύματος Ο στόχος να βοηθήσει τον ερευνητή στην αξιολόγηση του βαθμού σχετικότητας και ενδιαφέροντος που παρουσιάζει για τις αναζητήσεις του το συγκεκριμένο δημοσίευμα Οι αρχές Το κείμενο μιας τέτοιας περίληψης δεν περιέχει, με κανένα τρόπο, κριτική του πρωτοτύπου έργου. Αποτελεί απολύτως ουδέτερη παρουσίαση του περιεχομένου του. Η περίληψη πρέπει να ακολουθεί τη διάταξη και μέθοδο παρουσίασης του περιεχομένου του πρωτοτύπου δημοσιεύματος και, οπωσδήποτε, να περιλαμβάνει τα κύρια σημεία του (απόψεις, συμπεράσματα, προτάσεις) Abstract και Summary: Οι διαφορές 28

Περιλήψεις: Τα είδη Πληροφοριακή περίληψη. Επιδιώκει να παρουσιάσει όσο περισσότερο είναι δυνατό από το ποσοτικό και ποιοτικό πληροφοριακό περιεχόμενο του πρωτογενούς δημοσιεύματος. Είναι ο ιδανικός τύπος περίληψης και εκείνος που είναι περισσότερο κατάλληλος για δημοσιεύματα που περιγράφουν πειραματική εργασία ή είναι αφιερωμένα σ ένα μοναδικό θέμα. Ενδεικτική περίληψη. Πρόκειται για ένα ενδεικτικό ή περιγραφικό οδηγό του τύπου του τεκμηρίου, του είδους του περιεχομένου του και των θεμάτων που διαπραγματεύεται. Υποχρεωτική επιλογή, όταν το πρωτογενές δημοσίευμα είναι ιδιαίτερα μεγάλο σε έκταση (π.χ. ένα βιβλίο) ή καλύπτει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Πληροφοριακή-ενδεικτική περίληψη. Συνδυασμός των δύο παραπάνω προσεγγίσεων, που, στην πράξη, σημαίνει πληροφοριακή προσέγγιση των βασικών στοιχείων του τεκμηρίου και ενδεικτική κάλυψη των υπολοίπων. 29