Παλιές συνταγές σε νέα χρήση: από τον Μαζικό στον Πολιτιστικό Τουρισμό

Δρ. Έφη Καρποδίνη-Δημητριάδη Παλιές συνταγές σε νέα χρήση: από τον Μαζικό στον Πολιτιστικό Τουρισμό Η Ελλάδα επιχειρώντας να εναρμονισθεί με τις θέσεις της ΕΕ σε ό,τι αφορά στις νέες τάσεις για την ανάπτυξη και την οικονομία, που αφορούν και στον πολιτιστικό τομέα (ενίσχυση ανταγωνιστικότητας, εξωστρέφεια, δημιουργική οικονομία), στρέφεται για μια ακόμη φορά στον σχεδιασμό υπηρεσιών, που ως κύριο χαρακτηριστικό θα έχουν την ποιότητα, που θα συνδέουν ουσιαστικά και αποτελεσματικά τον Πολιτισμό με τον Τουρισμό, ώστε να αναζητηθούν νέες πηγές ανάπτυξης (πράσινη & νέα οικονομία), που θα αποτελούν πηγή σταθερότητας και δεν θα στηρίζονται στη σύνδεση του τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς με τον μαζικό τουρισμό, σύνδεση που θεωρείται ότι δεν απέφερε τα αναμενόμενα έως σήμερα αποτελέσματα. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, που καταρτίζεται και θα είναι προσβάσιμος στο κοινό σε ένα μήνα περίπου, κατά τη Νέα Προγραμματική Περίοδο 2014-2020, η έμφαση θα δοθεί στον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό και στις πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες, αφού αυτές, όπως εκτιμάται και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, θα συμβάλλουν με τη σειρά τους σε νέες θέσεις απασχόλησης και ανάκαμψη της οικονομίας. Όλα τα παραπάνω σε επίπεδο αρχών και εξαγγελιών φαίνονται ενθαρρυντικά. Στην ουσία, όμως, δεν αποτυπώνουν κάτι νέο, καινοτόμο, ακόμη και στα σημεία εκείνα, που ευαγγελίζονται την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των νέων δημιουργών και την υποστήριξη, όσων ήδη δραστηριοποιούνται, εφόσον ενσωματώσουν καινοτόμες ιδέες και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών στις υπηρεσίες και στα παραγόμενα προϊόντά τους. Ο Πολιτισμός, ως τομέας επιχειρηματικής δραστηριότητας, ανακαλύπτεται ξανά, ως δυναμικός παράγοντας για την τουριστική ανάκαμψη και σε αυτόν συνεχίζουν οι ιθύνοντες να εναποθέτουν ελπίδες για ανάπτυξη, εκεί που άλλοι τομείς, έως τώρα απέτυχαν. Μπορεί όμως ο σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός να αποτελέσει δυναμική πηγή ανάπτυξης? Μπορεί να δώσει μια ηχηρή ποιοτική απάντηση στο μοντέλο του μαζικού τουρισμού και να ενισχύσει εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όπως ο πολιτιστικός? Καταρχήν ο Τουρισμός αποτελεί μια ανθρώπινη δραστηριότητα, που συνδέεται κατεξοχήν με τον ελεύθερο χρόνο και την επιθυμία για αναψυχή. Παρόλο που πρόκειται για μια παλαιά συνήθεια, εντούτοις με την μορφή που τον συναντάμε και στις μέρες μας, αναπτύχθηκε από τον 18οαι. κ.ε. ακολουθώντας την εξέλιξη της βιομηχανικής κοινωνίας. Οι τεχνολογικές εξελίξεις στους τομείς των μέσων μεταφοράς κα επικοινωνίας, η οικονομική ανάπτυξη, η άνοδος των εισοδημάτων, η μείωση του χρόνου εργασίας και η μαζικότητα στις μετακινήσεις ενίσχυσαν το φαινόμενο του τουρισμού, και δη του μαζικού τουρισμού, με αποτέλεσμα θεαματικές και συχνά δραματικές αλλαγές τόσο στον τομέα της απασχόλησης και της οικονομικής εξέλιξης, όσο και στον κοινωνικό τομέα, αλλά και με επιπτώσεις στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον. Οι αδυναμίες του μαζικού τουρισμού εντοπίστηκαν νωρίς, ιδιαίτερα στις χώρες της λεκάνης της Μεσογείου, γεγονός που οδήγησε στο να αναζητηθούν εναλλακτικές μορφές, μία από τις οποίες είναι και ο Πολιτιστικός Τουρισμός. 1

Ο Πολιτισμός, ως κίνητρο για τουρισμό, δεν είναι κάτι το νέο. Ήδη από την αρχαιότητα οι ευκατάστατοι άρχοντες ταξίδευαν για μόρφωση και γνωριμία με τα αξιοθέατα i, ενώ ήδη τον 16 ο αι. το Μεγάλο Ταξίδι (Grand Tour) αποτελούσε μόδα για τους αριστοκράτες της εποχής, που ακολουθούσαν συγκεκριμένες διαδρομές για να γνωρίσουν τις κλασσικές και αναγεννησιακές αρχαιότητες. Στον 20 ο αι. η τάση για γνωριμία με τις τέχνες και την πολιτιστική κληρονομιά ενισχύθηκε και ενθαρρύνθηκε μέσα και από διάφορες πρωτοβουλίες των εθνικών και υπερεθνικών οργανισμών (Unesco, Συμβούλιο της Ευρώπης, Ε.Ε, κλπ). Στα τέλη της δεκαετίας του 1970 άρχισε να προβάλλεται ως «ένα διακριτό τουριστικό προϊόν» που θα απευθυνόταν σε συγκεκριμένους ανθρώπους, οι οποίοι ήθελαν να αποκομίσουν μια πολιτιστική εμπειρία γνωρίζοντας σε βάθος τον πολιτισμό και την πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής που επισκέπτονταν ii. Το 1976 το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων & Τοποθεσιών (ICOMOS) αποσκοπώντας να συμβάλλει στην αντιμετώπιση των αλλοιώσεων και καταστροφών στην πολιτιστική κληρονομιά και το περιβάλλον ενέκρινε τη χάρτα για τον Πολιτιστικό Τουρισμό (αναθεωρημένη έκδοση το 1999), που βρέθηκε στο προσκήνιο μελετών, αναλύσεων, κυρίως σε ό,τι αφορά και στον ορισμό, που διατυπώθηκε του όρου «Πολιτιστικός Τουρισμός» (ICOMOS 1976) iii. Το 1991 ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός ATLAS (The Association for Tourism and Leisure Education) ξεκίνησε ένα πρόγραμμα για τον προσδιορισμό της φυσιογνωμίας του Πολιτιστικού Τουρισμού στην Ευρώπη και των χαρακτηριστικών «των πολιτιστικών τουριστών». Συνοπτικά οι «πολιτιστικοί τουρίστες» έχουν υψηλό μορφωτικό επίπεδο, επαγγελματικά βρίσκονται σε υψηλές θέσεις, συνδυάζουν τις διακοπές με την πολιτιστική απόλαυση, έχουν τάση να προτιμούν αξιοθέατα, που έχουν σχέση με την πολιτιστική κληρονομιά (μουσεία, ιστορικές θέσεις, μνημεία,) και λιγότερο θέατρα ή φεστιβάλ, χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολογίες για να επιλέξουν και να οργανώσουν τις διακοπές τους, έχουν υψηλές απαιτήσεις σε ό,τι αφορά στις πολιτιστικές υπηρεσίες και ενισχύουν την τοπική οικονομία των περιοχών που επισκέπτονται, διότι έχουν την τάση να ξοδεύουν περισσότερο από τους τουρίστες του μαζικού τουρισμού ή αυτούς που έλκονται μόνον από το φυσικό περιβάλλον, αλλά και από τους ντόπιους επισκέπτες (Richards 2007) iv. Το ερευνητικό πρόγραμμα για τον Πολιτιστικό Τουρισμό του ATLAS συνεχίζεται 20 χρόνια v δημιουργώντας μια βάση δεδομένων με στοιχεία από 50.000 έρευνες επισκεπτών, σχετικά με την ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού σε όλο τον κόσμο. Οι κύριες δραστηριότητες του έργου έχουν επικεντρωθεί στη συλλογή στοιχείων σχετικά με τα κίνητρα και τη συμπεριφορά των πολιτιστικών τουριστών σε προορισμούς και πολιτιστικούς χώρους. Σύμφωνα με τα στοιχεία, το 2007 πρώτη σε προτιμήσεις πολιτιστικών τουριστών ήταν η Ρώμη και τέταρτη η Αθήνα vi. Ο Πολιτιστικός Τουρισμός είναι μία από τις μεγαλύτερες και ταχύτερα αναπτυσσόμενες παγκόσμιες τουριστικές αγορές. Οι Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες χρησιμοποιούνται ολοένα και περισσότερο για την προώθηση των τουριστικών προορισμών και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και της ελκυστικότητάς τους. Με βάση πρόσφατες μελέτες ο Πολιτισμός μπορεί να αποτελέσει κινητήρια δύναμη για την ενίσχυση της απόδοσης των ΜμΕ, την ανάπτυξη καινοτομικών δραστηριοτήτων και συνεργατικών σχηματισμών (networking). Αυτό προκύπτει και από τη μελέτη για τη συμβολή του Προγράμματος των Πολιτιστικών Διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης vii. Το Πρόγραμμα των Πολιτιστικών Διαδρομών αφορά σε 29 θεματικές, που συνολικά έχουν αναπτυχθεί σε 70 χώρες, με τη Γαλλία να διαθέτει το μεγαλύτερο ποσοστό σε υλοποίηση θεματικών. Από την έρευνα έγινε φανερό ότι οι Πολιτιστικές Διαδρομές όντως συμβάλλουν στην 2

ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας, συμπεριλαμβανομένης της καινοτομίας των ΜμΕ και της ανταγωνιστικότητας, ειδικότερα στις περιοχές εκείνες, που προωθούν νέες επιχειρήσεις για την παραγωγή και προώθηση τοπικών προϊόντων, πολιτιστικών γεγονότων δημιουργώντας και ευκαιρίες απασχόλησης μέσω αυτών των δραστηριοτήτων, καθώς και με την παραγωγή και την πώληση βιβλίων, οδηγών και άλλων εξειδικευμένων προϊόντων. Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα η τουριστική πολιτική, που εφαρμόστηκε έως τώρα, είχε ως κυρίαρχη προσέγγιση το ποσοτικό και όχι το ποιοτικό στοιχείο viii. Παρά τη συμμετοχή της χώρας στα προγράμματα των πολιτιστικών διαδρομών του Συμβουλίου της Ευρώπης, της Unesco (π.χ. Δρόμοι του Μεταξιού), αλλά και τα εθνικά προγράμματα που κατά καιρούς εκπονήθηκαν, (π.χ. Δρόμοι του Ορθόδοξου Μοναχισμού, κλπ), δεν έγινε κατορθωτό είτε να εξασφαλιστεί ικανοποιητική ανταπόκριση από το κοινό που ενδιαφέρεται γι αυτού του ειδικού τύπου τον τουρισμό, στις διάφορες θεματικές του (π.χ. πολιτιστικές διαδρομές με βάση συγκεκριμένη θεματική, πολιτιστικά οδοιπορικά, κλπ), είτε να ξεπεράσουν τα προτεινόμενα σχέδια το στάδιο του σχεδιασμού και να δοκιμαστούν με την υλοποίησή τους. Πολλά από τα προγράμματα έμειναν ασκήσεις επί χάρτου, ενώ άλλα ήταν βραχύβια ή δεν μπόρεσαν να προβληθούν διεθνώς, ώστε να προσελκύσουν και το κατάλληλο κοινό. Στη μειωμένη ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού έχουν συμβάλει ουσιαστικά μια σειρά από παράγοντες - ή μάλλον η έλλειψή τους. Καταρχήν οι περισσότεροι αρχαιολογικοί και λοιποί πολιτιστικοί χώροι εξακολουθούν να υστερούν σε υποδομές (προσβάσεις, οδικά και άλλα δίκτυα) και σε οργανωμένη προσφορά υπηρεσιών. Ακόμη και σε προβεβλημένους χώρους, όπως είναι η Ακρόπολη ή η Κνωσός, ο επισκέπτης δεν είναι βέβαιος ότι θα βρει τον χώρο ανοικτό και επισκέψιμο, δεν έχει τη δυνατότητα να κάνει εκ των προτέρων κράτηση ηλεκτρονικά, δεν υπάρχει διαχείριση του αριθμού των επισκεπτών, ώστε να μπορούν να απολαύσουν την πολιτιστική εμπειρία, με αποτέλεσμα αδιάφοροι τουρίστες, να φωτογραφίζονται στα αρχαία κατάλοιπα και να συνωστίζονται μαζί με σχολεία και ετερόκλητο πλήθος, που συχνά μόνον φωνασκεί, δημιουργώντας μια εικόνα σύγχυσης και ελλιπούς οργάνωσης. Ακόμη και τα μουσεία, που σήμερα όλο και περισσότερο ευαισθητοποιούνται στην αναβαθμισμένη προσφορά των υπηρεσιών τους, και τα περισσότερα από τα μεγάλα μουσεία (π.χ. Νέο Μουσείο Ακρόπολης) έχουν στρέψει την προσοχή τους στην προσέλκυση κοινού αξιοποιώντας μεθόδους του πολιτιστικού μάρκετινγκ/μάνατζμεντ, δεν αποφασίζουν εύκολα να οργανώσουν τις ώρες και τον τρόπο επίσκεψης, ώστε να διευκολύνουν, όσους θα ήθελαν να επισκεφθούν τις συλλογές τους, ούτε λαμβάνουν πάντοτε πρόνοια, ώστε ο επισκέπτης με τρόπο εύληπτο, κατανοητό και ευχάριστο να εξοικειώνεται με τα εκθέματα και να αντλεί τα κατάλληλα μηνύματα που θα τον βοηθήσουν να εκτιμήσει τα έργα και να κατανοήσει τον ιδιαίτερο χαρακτήρα ενός εκάστου. Επαρκής πληροφόρηση για το ξενόγλωσσο κοινό δεν υπάρχει σε όλες τις περιπτώσεις και επιπλέον δεν οργανώνονται εκθέσεις τους καλοκαιρινούς μήνες, που να απευθύνονται σε ξένους επισκέπτες με ειδικά ενδιαφέροντα. Η Ελλάδα εξακολουθεί να μην μπορεί να διαφοροποιηθεί στον τομέα του τουρισμού, παρά το πλήθος των πολιτιστικών πόρων που διαθέτει και υπερτερεί σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, ώστε να προσελκύσει επιλεκτικό κοινό. Εξακολουθεί να υπηρετεί γενικόλογες εξαγγελίες τουριστικής ανάπτυξης που απευθύνονται πρωτίστως και κατά κύριο λόγο σε μαζικό τουρισμό, στον οποίο και αποβλέπει. Η ποσοτική προσέγγιση εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη. 3

Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του OECD η Ελλάδα ix, βασίζει την τουριστική πολιτική της σε τρεις κυρίως άξονες, στην ενδυνάμωση των επενδύσεων, στην ανάπτυξη των μέσων μεταφοράς στο εσωτερικό (κυρίως των αεροπορικών) και στην αποτελεσματική εκστρατεία ενημέρωσης και προώθησης στο εξωτερικό μιας νέας ταυτότητας. Αντίθετα όμως με άλλες χώρες που βασίζουν τον σχεδιασμό της τουριστικής πολιτικής του σε έρευνα και ενδελεχή ανάλυση, η Ελλάδα δεν έχει κατορθώσει να δημιουργήσει μία αξιόπιστη βάση δεδομένων στην οποία και να καταγράφει τις προτιμήσεις των τουριστών σε σχέση με τον πολιτισμό. Στις περισσότερες περιοχές το βάρος δίνεται στην διοργάνωση εκδηλώσεων παραδοσιακού τύπου (π.χ. μουσικά, χορευτικά δρώμενα, θεατρικές παραστάσεις μόνον στην ελληνική γλώσσα, κλπ) που συχνά ενδιαφέρουν μόνον τον τοπικό πληθυσμό και δεν αποτελούν πολιτιστικά γεγονότα, που θα προσελκύσουν αλλοδαπούς τουρίστες. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εκδηλώσεις φέρουν τη σφραγίδα του διοργανωτή και των προτιμήσεων του (π.χ. πολιτιστικό κέντρο Δήμου, υπεύθυνος εκδηλώσεων) χωρίς να έχει γίνει έρευνα κοινού και αγοράς για τα ενδιαφέροντα και τις απαιτήσεις του κοινού, που θα τις παρακολουθήσει. Συχνά παραγνωρίζουν και το γεγονός ότι ο πολιτιστικός τομέας έχει και αυτός να ανταγωνιστεί μια «αγορά», που συντίθεται από διαφορετικές κατηγορίες «καταναλωτών», οι οποίοι με τη σειρά τους βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα μεγάλο αριθμό ποικιλόμορφων επιλογών. Όπως εύστοχα παρατηρεί ο Zigmunt Bauman η κοινωνία μας είναι μια καταναλωτική κοινωνία, στην οποία ο πολιτισμός, όπως συμβαίνει με όλα όσα βιώνουν οι καταναλωτές, εκδηλώνεται ως αποθετήριο αγαθών που προορίζονται για κατανάλωση, που όλα ανταγωνίζονται να αποσπάσουν την αφόρητα φευγαλέα και διστακτική προσοχή των δυνητικών πελατών, που δεν διαρκεί περισσότερο από όσο ένα απλό ανοιγοκλείσιμο του ματιού x. Για να μπορέσει ο Πολιτισμός να προωθήσει τις αξίες που εμπεριέχει, οφείλει να επιδιώξει την ανάπτυξη συνεργιών μεταξύ των δημιουργών και του κοινού. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της Σουηδικής πόλης Umea, που θα είναι Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 2014, στην οποία αντί να ανατεθεί ο σχεδιασμός των εκδηλώσεων σε ειδικούς, προτιμήθηκε η λύση της ανοικτής πλατφόρμας, με τους πολίτες να κάνουν προτάσεις για πολιτιστικές δραστηριότητες, που τους εξέφραζαν δημιουργώντας μιαν αμφίπλευρη συνεργασία, όπου το κοινό δεν είναι απλός καταναλωτής, αλλά και συνδημιουργός. Η επέκταση αυτής της διαδικασίας σε διεθνές επίπεδο οδηγεί στη δημιουργία ενός νέου τύπου τουρισμού, του «δημιουργικού τουρισμού», που βρίσκει την καλύτερη έκφραση του στην πόλη της Βαρκελώνης xi. Όπως αναφέρεται στην τελευταία έκθεση του OECD xii όλες οι χώρες αναγνωρίζουν τη σημασία της συνεχούς αξιολόγησης των τουριστικών και πολιτιστικών πολιτικών που σχεδιάζουν/εφαρμόζουν και επιδιώκουν την εμπλοκή και τη συνεχή συμμετοχή όλων των ενδιαφερομένων μερών στη διαδικασία χάραξής τους. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η Τσεχία για παράδειγμα χρησιμοποιώντας τη μέθοδο SWOT για την περίοδο 2007-2013 καθόρισε πέντε περιοχές προτεραιότητας με πρώτη τον Αστικό και Πολιτιστικό Τουρισμό. Η Φινλανδία έχει εκπονήσει από το 2011 ένα εθνικό πρόγραμμα για τον Πολιτιστικό Τουρισμό. Ο στόχος του προγράμματος είναι να δημιουργήσει μεγαλύτερη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων φορέων στους τομείς του πολιτισμού και του τουρισμού, καθώς και τη δημιουργία ενός λειτουργικού εθνικού δικτύου για τον πολιτιστικό τουρισμό, για να προωθηθεί η ανάπτυξη του ποιοτικού τουρισμού με προϊόντα και υπηρεσίες, που να βασίζονται στο φινλανδικό πολιτισμό και την τέχνη, με τη σύγχρονη ενίσχυση και της διεθνούς κάλυψης του φινλανδικού πολιτισμού. Ο σχεδιασμός ευθυγραμμίζεται με το Στρατηγικό 4

Πρόγραμμα Δράσης για τον Τουρισμό (Tourism Strategy: Action Programme 2009-11) και την Πολιτιστική Στρατηγική Τουριστικής Ανάπτυξης για τις ξένες αγορές 2009-13 (Cultural Tourism Development Strategy for Foreign Markets 2009-13). Αντίστοιχες προσπάθειες καταβάλλονται και από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα από την Ισπανία και την Πολωνία. Όπως προκύπτει από διαπιστώσεις των διεθνών οργανισμών (π.χ. Unesco) ο πολιτιστικός τουρισμός αποτελεί «τον πιο ταχέως αναπτυσσόμενο διεθνή τομέα της τουριστικής βιομηχανίας». Τα περισσότερα στοιχεία, βεβαίως, για το θέμα αυτό προέρχονται πριν την οικονομική κρίση, η οποία έχει επηρεάσει και την πολιτιστική παραγωγή παραδοσιακών φορέων της πολιτιστικής εμπειρίας, όπως είναι τα μουσεία, και σχεδόν όλους τους πολιτιστικούς οργανισμούς, που προσπαθούν να αναζητήσουν νέους τρόπους «ανάπτυξης του ακροατηρίου τους» και νέους πόρους υποστήριξης των δραστηριοτήτων τους xiii. Ανάμεσα στον Πολιτισμό και τον Τουρισμό δημιουργείται μια νέα δυναμική σχέση xiv που αποσκοπεί να κινητοποιήσει όλο το πολιτιστικό και δημιουργικό δυναμικό, ώστε να καταστούν οι τουριστικοί προορισμοί ελκυστικοί και ανταγωνιστικοί. Οι δημιουργικές βιομηχανίες, αυτές δηλαδή που συνδέονται με το ατομικό ταλέντο και εκφράζονται με τις Δημιουργικές Τέχνες xv επιστρατεύονται μαζί με τα υλικά και άυλα πολιτιστικά στοιχεία ως συγκριτικό πλεονέκτημα σε μια διογκούμενη ανταγωνιστικά τουριστική αγορά δημιουργώντας και προβάλλοντας το τοπικό στοιχείο της διαφορετικότητας απέναντι στην παγκοσμιοποίηση. Παρόλο που οι μελέτες συμφωνούν ότι ο πολιτιστικός τουρισμός εμφανίζει συνεχή άνοδο και ότι περισσότερο από το 50% των τουριστών στην Ευρώπη ως κίνητρο έχουν την πολιτιστική κληρονομιά xvi, εντούτοις είναι γενικώς παραδεκτό ότι ο πολιτισμός σε όλες του τις εκφάνσεις χρησιμοποιείται για την προώθηση και προβολή του πολιτιστικού προϊόντος «ακόμη και σε εκείνες τις περιοχές που παραδοσιακά βασίζονται στους φυσικούς τους πόρους, όπως είναι ο ήλιος και η θάλασσα ή τα ορεινά τοπία, για να ελκύσουν τουρίστες» xvii. Στην προσπάθεια αυτή επιστρατεύονται όλοι οι πόροι (π.χ. πολιτιστικές εκδηλώσεις που συνδέονται με τη Γαστρονομία και την προώθηση τοπικών προϊόντων) ή προστίθενται και νέοι (π.χ. δημιουργία νέων Μουσείων) ή δημιουργούνται συνεργασίες μεταξύ κρατικών, τοπικών φορέων, πολιτιστικών οργανισμών και περιφερειακής αυτοδιοίκησης. Τέτοιες προσπάθειες αναπτύσσονται και στην Ελλάδα (πρβλ. την έκθεση τις εκδηλώσεις του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων «Θεσμοφόρια 2013» που έγιναν στην αίθουσα περιοδικών εκθέσεων του Νέου Μουσείου της Ακρόπολης από 24 έως 26 Μαΐου 2013). Οι περισσότερες όμως μένουν ατελέσφορες στην προσέλκυση νέων τουριστών, εφόσον αυτό θεωρείται ως ζητούμενο. Συχνά η επισκέψιμότητά τους περιορίζεται σε ντόπιους, φίλους και μέλη σωματείων ή/και τους ίδιους τους δημιουργούς. Ακόμη και στις περιπτώσεις εκείνες που είναι εμφανής η πρόθεση για αξιοποίηση του πολιτιστικού πλούτου με την έκδοση ενημερωτικών φυλλαδίων για τη διευκόλυνση των επισκεπτών να γνωρίσουν ιστορικά μνημεία και θέσεις μιας περιοχής μέσω καθοδηγούμενων πολιτιστικών διαδρομών, η πληροφορία δεν φθάνει στον τελικό «καταναλωτή», ενώ συχνά σχεδιάζονται πολιτιστικές διαδρομές που είτε παραμένουν σχέδια επί χάρτου (Διαδρομές Ηρακλή στην περιοχή ανατολικής και δυτικής Πελοποννήσου) ή αποτελούν ένα ετερόκλητο πλήθος εκδηλώσεων που «περιβάλλεται» από μία «υποτιθέμενη» θεματική (π.χ. εκδηλώσεις με επίκεντρο τον εορτασμό του Αγίου Παύλου). Σε κάθε περίπτωση, με ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν πρόκειται για συντονισμένες προσπάθειες και σχεδιασμό με βάση στρατηγική, παρά τη φιλότιμη προσπάθεια των αιρετών. Το πρόβλημα παρόλο που εντοπίστηκε νωρίς δεν έχει βρει ακόμη τη λύση του. 5

Η ελληνική τουριστική πολιτική και στρατηγική για την προώθηση του «πολιτιστικού προϊόντος» αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην προώθηση της πολιτιστικής κληρονομιάς και της σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας xviii. Δεν έχει ακόμη απενοχοποιηθεί από πολιτιστικά σύνδρομα του παρελθόντος με αποτέλεσμα να παραγνωρίζει πλεονεκτήματα που διαθέτει (μνημεία, αρχαιολογικοί και ιστορικοί χώροι, μουσεία) και να στρέφεται σε νέα μορφές με αμφίβολο αποτέλεσμα. Η προσπάθεια στροφής στην προβολή της σύγχρονης δημιουργίας ως έκφραση της πολιτιστικής ταυτότητας της σύγχρονης Ελλάδας δεν είναι νέα προσπάθεια. Ηδη το 1996 ξεκίνησε με την καθιέρωση του Εθνικού Πολιτιστικού Δικτύου Πόλεων (ΕΠΔΠ) με θεσμούς και πολιτιστικές δραστηριότητες στην περιφέρεια (εκτός Αττικής & Θεσσαλονίκης), που θα συνέβαλαν στην ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού και θα είχαν σταθερή χρονική διάρκεια και εμβέλεια εκτός εθνικών συνόρων. Το εγχείρημα, παρά τον προσεκτικό σχεδιασμό και τα κίνητρα που παρείχε, δεν μπόρεσε να αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα (με μία ή δύο εξαιρέσεις, όπως το Διεθνές Κέντρο Χορού Καλαμάτας ή το Διεθνές Φεστιβάλ Ταινιών μικρού Μήκους της Δράμας), αφού εξελίχθηκε σταδιακά σε ένα δίκτυο διαφορετικών ταχυτήτων με βραχύβια βιωσιμότητα. Ακόμη και θεσμοί, όπως τα Δημοτικά περιφερειακά Θέατρα (ΔΗΠΕΘΕ) δεν κατόρθωσαν να ανταποκριθούν στον αρχικό οραματισμό και συχνά εγκλωβίστηκαν στις επιλογές της τοπικής αυτοδιοίκησης ή/και τις «εμμονές» των τοπικών αρχόντων. Το θέμα της αξιοποίησης του σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού μέσω του σχεδιασμού μιας νέας κρατικής πολιτιστικής πολιτικής επανήλθε στο προσκήνιο το 2011, όταν ο τότε Υπουργός Πολιτισμού & Τουρισμού, ανέθεσε σε ομάδα εργασίας τη «σύνταξη μιας λευκής βίβλου» για την κρατική πολιτική στο πεδίο του σύγχρονου πολιτισμού με το σκεπτικό ότι «ο τομέας αυτός δεν έχει αποτελέσει αντικείμενο συγκροτημένης και συνολικής αντιμετώπισης από την Πολιτεία» xix. Αποτέλεσμα των εργασιών υπήρξε η «πρόταση για μια νέα πολιτιστική πολιτική», που ανέδειξε τα σημαντικότερα σημεία που χρήζουν ρυθμίσεων τονίζοντας τη σημασία που απαιτείται να δοθεί στην ανάπτυξη συνεργειών μεταξύ της πολιτιστικής κληρονομιάς και της σύγχρονης πολιτιστικής δημιουργίας, καθώς και συντονισμό των πολιτικών με αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών για τη διάδοση των πολιτιστικών εκφάνσεων, αλλά και με συμμετοχή των πολιτιστικών δημιουργών στη σύγχρονη πολιτιστική ζωή. Οι αλλαγές και η νέα ενοποίηση του Υπουργείου Πολιτισμού με το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων επέδρασαν έως ένα σημείο στην αδρανοποίηση εφαρμογής μιας νέας κρατικής πολιτιστικής πολιτικής. Στο ίδιο πεδίο επιχειρείται εκ νέου παρέμβαση για τη Νέα Προγραμματική περίοδο 2014-2020, εκτιμώντας ότι η ενίσχυση των σύγχρονων πολιτιστικών δημιουργών θα δώσει απάντηση στο μαζικό τουρισμό, εκεί που δεν μπόρεσε να επιτύχει η προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς, ενώ μέτρα θα ληφθούν ώστε οι επιχειρήσεις του τουρισμού να προβάλλουν τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό. Ο εκσυγχρονισμός των προϊόντων των δημιουργικών και πολιτιστικών βιομηχανιών, αλλά και η ενίσχυση νέων, εκτιμάται ότι θα προκύψει με αξιοποίηση της ψηφιακής τεχνολογίας και των νέων μέσων πληροφορικής και επικοινωνίας, που θέτουν και σε νέες βάσεις την πολιτιστική δημιουργία. Η Οικονομική κρίση που βιώνουμε ως χώρα, έχει δημιουργήσει πρόσθετους κινδύνους για τη βιωσιμότητα του πολιτιστικού πεδίου, ποσοτικά αλλά και ποιοτικά, κυρίως λόγω έλλειψης πόρων, επισφάλειας θέσεων απασχόλησης, χαμηλού επιπέδου αμοιβών, μικρής συμμετοχής του εθελοντικού τομέα. Οι πολιτιστικοί οργανισμοί, παρά τον αριθμό τους σε ορισμένους τομείς 6

πολύ μεγάλο συγκριτικά με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως για παράδειγμα στον τομέα του Θεάτρου-, εξακολουθούν να χαρακτηρίζονται περισσότερο από εσωστρέφεια παρά από εξωστρέφεια, μειωμένη συμμετοχή σε ευρωπαϊκά και διεθνή δίκτυα και χωρίς σταθερή διεθνή παρουσία. Ο σφικτός εναγκαλισμός που, έως σήμερα επικρατούσε, από τις κρατικές επιχορηγήσεις, συνέδραμε στον τρόπο σχεδιασμού και υλοποίησης των πολιτιστικών παραγωγών και στα δίκτυα προώθησης και διανομής. Οι λίγες εξαιρέσεις επιβεβαιώνουν παρά αναιρούν τον κανόνα. Είναι προφανές ότι υπάρχει επιτακτική ανάγκη να γίνει επανεξέταση των πολιτικών και επανασχεδιασμός των πολιτιστικών δραστηριοτήτων, με αξιολόγηση των προσφερομένων πολιτιστικών υπηρεσιών τους και ενδελεχή έρευνα κοινού, που θα βοηθήσει και στην «Ανάπτυξη Ακροατηρίου», όρος, που με εξαίρεση τη Μεγάλη Βρετανία xx, αρχίζει μόλις τώρα να αποκτά σημασία σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι μια απαραίτητη στρατηγική διαδικασία που αποσκοπεί όχι μόνον να καταστήσει τις τέχνες και τα προϊόντα του πολιτισμού προσιτά και προσβάσιμα, αλλά και να δημιουργήσει και να καθιερώσει στρατηγικές, δυναμικές και βιώσιμες συνέργειες, προκειμένου τα άτομα, αλλά και οι κοινότητες να βιώσουν την εμπειρία και την απόλαυση των τεχνών προσελκύοντας νέο κοινό, αλλά και κατοχυρώνοντας το ήδη υπάρχον. Ο σύγχρονος ελληνικός πολιτισμός (Θέατρο, Εικαστικά, Χορός, Μουσική, Κινηματογράφος, Οπτικοακουστικά, Βιβλίο κλπ), εφόσον επιδιώκει να προσελκύσει διεθνές κοινό, έχει ανάγκη να δείξει ποιοτική παραγωγή, που να προσανατολίζεται στην εξωστρέφεια. Φέρνοντας σε επαφή δημιουργικές, πολιτιστικές και κοινότητες τουρισμού, κυρίως, από περιοχές της περιφέρειας, προφανώς συνεπάγεται παραγωγή, αλλά και οργάνωση υψηλής ποιότητας. Για να δημιουργηθούν δίκτυα και να παραμείνουν σε λειτουργία, η επαγγελματική διαχείριση είναι απαραίτητη. Η σύζευξη πολιτιστικού και δημιουργικού τομέα μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη καινοτομίας και να παρέχει ένα γόνιμο έδαφος για νέες καινοτόμες ιδέες στον τομέα του τουρισμού μέσω σύζευξης με τον πολιτισμό, με τα δημιουργικά επαγγέλματα και με τη χρήση των τεχνολογιών της πληροφορίας, εφόσον συνδυαστεί με την πολιτιστική κληρονομιά σε μια ολιστική προσέγγιση. Η εποχή μας απαιτεί συνεργασίες και συνέργειες και στον τομέα αυτό η ελληνική τουριστική και πολιτιστική πολιτική έχει μακρύ δρόμο να διανύσει ακόμη. i M. Derruau, Ανθρωπογεωγραφία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1987 ii Bob MacKercher, Hilary du Cros, Cultural Τourism: Τhe Partnership Between Tourism and Cultural Heritage Management, Routledge 2001 iii ICOMOS, Χάρτα για τον Πολιτιστικό Τουρισμό 1976, όπου αναφέρεται ότι ο Πολιτιστικός Τουρισμός είναι «ένα εξειδικευµένο είδος τουρισµού, το οποίο αποσκοπεί, µεταξύ άλλων, στην ανακάλυψη- αποκάλυψη µνηµείων - πολιτιστικών αξιοθέατων και στην ταυτόχρονη προστασία και διατήρησή τους». iv Greg Richards, ATLAS Cultural Tourism Survey, Summary Report 2007 www.tram-research.com./atlas v www.tram-research.com/atlas 7

vi Μια πρόσφατη έρευνα από τον ταξιδιωτικό οργανισμό TripAdvisor (http://www.tripadvisor.com/travelerschoice-destinations) κατατάσσει την Αθήνα στην 18η θέση των προτιμήσεων, όσων χρησιμοποιούν τον εν λόγω οργανισμό για να οργανώσουν τα ταξίδιά τους για το 2013. vii Council of Europe, Impact of European Cultural Routes on SMEs innovation and competitiveness, που παρουσιάστηκε στο ειδικό θεματικό εργαστήρι Innovation and competitiveness within the European Cultural Routes projects: analysis, opinions and perspectives workshop, Luxembourg, 28 and 29 March 2011. viii Για τη σημασία της ποιότητας στον Πολιτιστικό Τουρισμό βλ. Pr. Boniface, Managing Quality Cultural Tourism, Routledge 1995 (1 st.ed.) ix OECD, Tourism Trends and Policies 2012, OECD Publishing, http://dx.doi.org/10.1787/tour-2012-en x Zygmunt Bauman, Culture in Modern Liquid Times, Polity Press, 2001 xi Βλ. www.barcelonacreativa.info, όπως παρατίθεται από τον Greg Richards στο Tourism development trajectories-from culture to creativity? Paper presented to the Asia-Pacific Creativity Forum on Culture and Tourism, Jeju island Republic of Korea, 3-5 June 2009 xii OECD 2012 xiii Βλ. σχετικά New trends in the museums in the 21st century, http://www.lemproject.eu/ xiv OECD, The Impact of Culture on Tourism, January 2009 xv Η ιδέα των δημιουργικών βιομηχανιών επιζητεί να περιγράψει την εννοιολογική και πρακτική σύγκλιση των Δημιουργικών Τεχνών (ατομικό ταλέντο) με τις Πολιτιστικές Βιομηχανίες (μαζική κλίμακα), στο πλαίσιο των Τεχνολογιών Νέων Μέσων (ICTs) στη Νέα Οικονομία Γνώσης, προς χρήση των προσφάτως αλληλοεπιδρούντων Πολιτών Καταναλωτών στο John Hartley (ed) Creative Industries, Backwell Publishing 2005, σ.5 xvi Urošević N., Cultural identity and cultural tourism- Between the local and the Global (A case study of Pula, Croatia), Singidunum journal 2012, 9 (1): 67-76 xvii Richards, G., The Impact of Culture on Tourism, OECD 2009 xviii Βλ. σχετικά και Effie Karpodini-Dimitriadi, Developing Cultural Tourism in Greece, στο M. Robinson and P. Boniface (eds), Tourism and cultural Conflicts, CABI Publishing 1999 xix Βλ. Πρόταση για μια νέα πολιτιστική πολιτική, ΥΠΟΤ 2012 xx Σύμφωνα με το Arts Council of England ο όρος ανάπτυξη ακροατηρίου (audience development) περιγράφει τη δραστηριότητα, η οποία αναλαμβάνεται για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των υφιστάμενων και δυνητικών ακροατηρίων και να βοηθηθούν οι τέχνες [και οι πολιτιστικοί] οργανισμοί να αναπτύξουν μία εν εξελίξει σχέση με το κοινό τους. Μπορεί να περιλαμβάνει πτυχές του Marketing, του προγραμματισμού, της εκπαίδευσης, της εξυπηρέτησης πελατών και της διανομής. Βλ. σχετικά και Anne Bamford and Michael Wimmer, Audience building and the future Creative Europe Programme, EENC Short Report, January 2012 8