1 Χωροθέτηση, σχεδιασµός και πολεοδοµική ένταξη των πανεπιστηµίων στις νεοελληνικές πόλεις. Οι περιπτώσεις του Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας και ΤΕΙ Καβάλας Κώστα Λαλένης (1), Λίλα Θεοδωρίδου (2) (1) Επίκουρος Καθηγητής τµήµατος Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας (2) Αναπληρώτρια Καθηγήτρια τµήµατος Γεωπληροφορικής και Τοπογραφίας ΤΕΙ Σερρών 1. Χωρικά µοντέλα «πανεπιστηµιουπόλεων». Η διεθνής εµπειρία Η χωρική ανάπτυξη των πανεπιστηµίων µπορεί να κατηγοριοποιηθεί σε δύο διαφορετικά µοντέλα. Το ένα µοντέλο αναπτύχθηκε στην Ευρώπη, όπου τα πρώτα πανεπιστήµια δηµιουργήθηκαν µέσα στον αστικό ιστό δυναµικών κατά το πλείστονπόλεων. Τα πανεπιστήµια αυτά επικεντρώνονταν σε επιστηµονικά αντικείµενα που εξασφάλιζαν στους γνώστες τους ισχύ και υψηλή κοινωνική θέση: νοµικά, ιατρική, και κυρίως θεολογία. Στην χωροθέτηση τους ήταν εµφανείς οι πολιτικές και κοινωνικές επιλογές, ώστε να διευκολύνεται η κυριαρχία τους στις κοινωνίες των πόλεων που τα φιλοξενούσαν. Τα πρώτα τέτοια πανεπιστήµια δηµιουργήθηκαν τον δωδέκατο αιώνα στην Μπολόνια, το Παρίσι και την Οξφόρδη, ενώ η τάση αυτή συνεχίστηκε και κατά την περίοδο της βιοµηχανικής επανάστασης µε την δηµιουργία λαµπρών νέων πανεπιστηµίων στα κέντρα πόλεων, που αναπτύχθηκαν σαν δυναµικά βιοµηχανικά κέντρα (Brockliss, 2000:148). Αφορούσε τόσο µεµονωµένα µνηµειακά κελύφη όσο και «αυτόνοµες» πανεπιστηµιουπόλεις, όπως του Cambridge, της Σαλαµάνκα και της Χαϊδελβέργης. Συνοψίζεται σε µια σειρά κτιρίων γύρω από µία κεντρική αυλή, που επεκτείνεται µε την προσθήκη οµοίων εσωστρεφών αυλών. Όµως ενώ οι µεσαιωνικές πανεπιστηµιακές συνοικίες στο Παρίσι ή την Bologna περικυκλώθηκαν από άλλες αστικές λειτουργίες και ενσωµατώθηκαν στον αστικό χώρο, χάνοντας έτσι τις δυνατότητες αυτόνοµης ανάπτυξης και επέκτασής τους, οι αυτόνοµες «πανεπιστηµιουπόλεις» διατηρήθηκαν, εµπλουτίστηκαν ή και µετασχηµατίστηκαν. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα στην Ευρώπη, η συγκέντρωση των πανεπιστηµιακών κτιρίων σε µια σαφώς διακεκριµένη ζώνη δεν αποτελούσε στοιχείο των πρώτων πολεοδοµικών σχεδίων. Έτσι για παράδειγµα στα πολεοδοµικά σχέδια της Βαρκελώνης (1904) και της Αµβέρσας (1910), που θεωρούνται σταθµοί στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής πολεοδοµίας, δεν περιέχονται ειδικές περιοχές πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων. Το άλλο µοντέλο αναπτύχθηκε στην Αµερική. Εκεί δηµιουργήθηκαν συµπλέγµατα πανεπιστηµιακών υποδοµών µε µεγαλύτερη λειτουργική αυτονοµία και χωροθετήθηκαν κοντά σε µικρές πόλεις. Η γειτνίαση αυτή βοηθούσε στο να καλύπτονται διάφορες λειτουργικές ανάγκες τους, ενώ σταδιακά η πόλη αποκτούσε εξάρτηση και «δορυφορική» σχέση µε το εκεί πανεπιστήµιο. Η πρώτη διατύπωση αυτής της ιδέας πρέπει βέβαια να αποδοθεί στον Thomas Jefferson, που έδωσε αυτή τη µορφή στο πανεπιστήµιο της Virginia, που έγινε δίπλα στην µικρή αγροτική πόλη Σάρλοτσβιλ, ήδη από το 1819. 1 Το όραµα του Jefferson ήταν η δηµιουργία ενός αυτόνοµου «ακαδηµαϊκού χωριού», όπου η ανθρώπινη κλίµακα και όχι το στυλ, η ευχαρίστηση και όχι η επιβολή και οι µεγάλες εκτάσεις πράσινου ήταν τα ζητούµενα.
2 Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αυτής της κατηγοριοποίησης είναι το Πανεπιστήµιο του Χάρβαρντ, που αναπτύχθηκε κοντά στην µικρή πόλη του Καίµπριτζ έξω από την Βοστώνη, σχολές καλών τεχνών που φτιάχτηκαν σε µικρές πόλεις της Νέας Αγγλίας κ.λπ. Σταδιακά, µεταξύ των δύο αυτών παραδοσιακών µοντέλων αναπτύχθηκαν και νέες, υβριδικές µορφές πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων, που έτειναν να γεφυρώσουν την απόσταση των δύο αρχικών µοντέλων, µε δηµιουργίες πανεπιστηµιουπόλεων στις περιφέρειες µεγάλων πόλεων. Τέτοια παραδείγµατα υπήρξαν πρώτα στην Αµερική (το πανεπιστήµιο Γέηλ στο Νιού Χέηβεν, της Πενσυλβάνια στην Φιλαδέλφεια, το Κολούµπια στην Νέα Υόρκη). Χαρακτηριστικό παράδειγµα της νέας αυτής τάσης χωροθέτησης και σχεδιασµού πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων είναι το πολυσυζητηµένο campus του Berkeley στο San Francisco, που προβλέφθηκε να σχεδιασθεί ως ένα γιγάντιο «ακαδηµαϊκό χωριό» (28 κτίρια σε 100 εκτάρια για 5000 φοιτητές). Για το σχεδιασµό του προκηρύχθηκε το 1897 διεθνής διαγωνισµός. Το µέγεθος του εγχειρήµατος εντυπωσίασε τον ευρωπαϊκό αρχιτεκτονικό τύπο, που το εξέλαβε ως καινοτοµία, µπροστά στην οποία έµοιαζαν ξεθωριασµένες οι υπερβολές των διαγωνισµών του Grand Prix de Rome. Το θέµα του διαγωνισµού θεωρήθηκε επίσης ως µια εξαιρετική ευκαιρία για τους αρχιτέκτονες, «αν όχι να κτίσουν, τουλάχιστον να σχεδιάσουν» (Βιτοπούλου κ.ά, 2002: 273-290). H ιδέα της δηµιουργίας µιας αυτόνοµης πανεπιστηµιακής «ζώνης», ως στοιχείο του πολεοδοµικού σχεδιασµού, εξαπλώνεται γρήγορα σ όλον τον κόσµο. Ο Walter B. Griffin, στο σχέδιο µε το οποίο κέρδισε το διεθνή διαγωνισµό (1911) για τη Canberra, τη νέα πρωτεύουσα της Αυστραλίας, πρότεινε ένα ευρύχωρο πανεπιστηµιακό campus, δίπλα ακριβώς στον πόλο των δηµοτικών λειτουργιών. Στο Παρίσι η συζήτηση για το θέµα αυτό αναπτύσσεται γύρω στα 1920, µε αφορµή το σχέδιο του Lusien Bechmann για την Cite Universitaire de Paris (που συγκεντρώνει πάντως µόνο διοικητικές εστίες και όχι διδακτικές λειτουργίες), η έµπνευση του οποίου αποδίδεται από τους ειδικούς στα αµερικάνικα πανεπιστήµια που είχε επισκεφθεί ο αρχιτέκτονας καθώς και στις βρετανικές παραδόσεις. Την ίδια εποχή (του µεσοπολέµου) ο σχεδιασµός των campus περνά στα χέρια περίφηµων αρχιτεκτόνων, όπως για παράδειγµα του Eliel Saarinen που σχεδίασε την Cranbrook Academy of Art στο Bloomfield Hills στο Michingan. Μετά τον β παγκόσµιο πόλεµο τόσο στην Αµερική, όσο και στην Ευρώπη, η ανάγκη ίδρυσης συγκροτηµάτων ικανών να φιλοξενούν µεγάλους αριθµούς σπουδαστών και διαφορετικά µεταξύ τους τµήµατα, έτσι ώστε να γίνεται δυνατή η κοινή χρήση χώρων µε µεγάλο λειτουργικό κόστος (εργαστήρια, βιβλιοθήκες, εστιατόρια, αθλητικές εγκαταστάσεις), οδήγησε στην ανάπτυξη πολλών παραλλαγών «αυτόνοµων» πανεπιστηµιουπόλεων (Hall, 1997: 301). Σχεδιάζονται campus είτε εντός, είτε εκτός του αστικού ιστού και εξετάζονται ζητήµατα ένταξης και γενικότερης σχέσης του πανεπιστηµίου µε την πόλη: είτε µε τη µορφή της (επανά)χρησης της υπάρχουσας κτιριακής υποδοµής στη βάση ενός οργανικού σχεδιασµού, είτε µε επεµβάσεις που προβλέπουν την ενσωµάτωση αστικών λειτουργιών στο εσωτερικό των πανεπιστηµιουπόλεων, ώστε να ενισχύονται οι δεσµοί µε την πόλη και να διαµορφώνεται ένα «κατά αναλογία» αστικό περιβάλλον στο εσωτερικό των πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων. Γνωστά παραδείγµατα αυτών των προσεγγίσεων αποτελούν τα συγκροτήµατα των Mies van de Rohe για το campus του Illinois Institute of Technology (Σικάγο, 1942-1956), των Γεωργίου Κανδύλη Josic Woods
3 για το Freie Universitat του Βερολίνου (1963-1979), των Bakema Van den Broek για το πανεπιστήµιο του Delft, του Giancarlo de Carlo για το Πανεπιστήµιο του Urbino, του J. Stirling για το Performing Arts Centre στο Cornell University, του P. Eisenman για το State University of Columbus στο Ohio (Wexner Centre for the Visual Arts) (1982-1989), του C. Moore, για το συγκρότηµα του Πανεπιστηµίου του Oregon (1990), κ.ά. 2. Λειτουργική κατηγοριοποίηση Μια διαρκώς εξελισσόµενη σύγχρονη τάση είναι η ώσµωση των πανεπιστηµιακών campus µε πόλους (ή ζώνες) καινοτοµίας, επιστηµονικά πάρκα, επιχειρηµατικές συστάδες (clusters) και τεχνοπόλεις. Αυτές οι «νέου τύπου» περιοχές έρευνας και καινοτοµίας συνεχίζουν την παράδοση των ακαδηµαϊκών campus εµφανίζοντας παρόµοια χωρικά χαρακτηριστικά. Η ιδέα της αυτόνοµης πόλης, της αφιερωµένης στην επιστήµη, που οραµατίστηκε ο Jefferson, αναβιώνει στον νεολογισµό techno polis και οι χωροθετήσεις, τα master plan, η αναζήτηση µια ισχυρής αρχιτεκτονικής έκφρασης επαναλαµβάνονται στο σχεδιασµό τους. Αν και το θέµα δεν µπορεί να αναπτυχθεί στα πλαίσια αυτής της παρουσίασης, αξίζει να παραθέσουµε ενδεικτικά ορισµένους τύπους αυτών των εξειδικευµένων campus µε βάση το λειτουργικό τους προσανατολισµό: οι «τεχνοπόλεις» (Ηightech campus), µε έµφαση στον τεχνικό χαρακτήρα της λειτουργίας τους και ιδιαίτερα στις τεχνολογικά ανεπτυγµένες εφαρµογές και στην καινοτοµία. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα του τύπου αυτού είναι τα πανεπιστήµια του Βερολίνου και του Espoo. Οι «πράσινες» πανεπιστηµιουπόλεις (Greenfield campus), µε έµφαση στην ανάπτυξη εφαρµογών οικολογικού περιεχοµένου στην ίδια την δοµή και λειτουργία του πανεπιστηµίου. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αποτελούν τα πανεπιστήµια του Delft και της Ζυρίχης. Οι «αστικές» πανεπιστηµιουπόλεις (Inner city campus), που βρίσκονται σε κεντρικές θέσεις του αστικού ιστού µεγαλουπόλεων, και η λειτουργία τους εντάσσεται στις αστικές λειτουργίες της πόλης και στον σχεδιασµό τους. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα είναι τα πανεπιστήµια της Κωνσταντινούπολης και του Massachusetts Institute of Technology (MIT) στη Βοστώνη. Ο «συνεταιριστικός» τύπος πανεπιστηµιουπόλεων (Corporate campus). Ο σχεδιασµός τους αναπλάθει το αστικό περιβάλλον, κυρίως µε την δηµιουργία και διαχείριση κοινόχρηστων και κοινωφελών χώρων, όπου καλούνται και ενθαρρύνονται να τους χρησιµοποιούν όχι µόνο οι έχοντες σχέση µε το πανεπιστήµιο, αλλά και το ευρύ κοινό της πόλης. Χαρακτηριστικά παραδείγµατα αυτού του τύπου είναι τα πανεπιστήµια της Βασιλείας (Basel) και το Vitra Campus στην Weil am Rhein (Ελβετία). H ιστορική και τυπολογική αναδροµή, που επιχειρήσαµε, µε αναφορά στη βιβλιογραφία και τη διεθνή εµπειρία, αναδεικνύει το πλούσιο υπόβαθρο ιδεών, συζητήσεων και υλοποιηµένων παραδειγµάτων σε σχέση µε τις χωρικές επιλογές και τα σχεδιαστικά µοντέλα των ευρωπαϊκών και αµερικάνικων «πανεπιστηµιουπόλεων». Ακολούθησε η ελληνική εµπειρία τους ίδιους δρόµους; Υπήρξαν επιρροές, οµοιότητες, παρεκκλίσεις, ιδιαιτερότητες; 3. Η ελληνική εµπειρία
4 Η µακρά πορεία του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου από τη στέγασή του στην οικία Γ. Βλαχούτση το 1836, στη συνέχεια στο συγκρότηµα Αβέρωφ στην οδό Πατησίων και πρόσφατα στη σηµερινή Πολυτεχνειούπολη Ζωγράφου, της οποίας το «ρυθµιστικό» σχέδιο εκπονείται στα 70 και ολοκληρώνεται στις ηµέρες µας, αποτελεί ένα παράδειγµα των αλλεπάλληλων µεταλλαγών στις ιδέες και πρακτικές ανάπτυξης ενός ελληνικού πανεπιστηµιακού οργανισµού. Την ίδια πορεία διέγραψε και το Πανεπιστήµιο Αθηνών από το επιβλητικό κτίριο-µνηµείο στο κέντρο της Αθήνας στις εγκαταστάσεις στο Γουδί. Το θέµα των πανεπιστηµιουπόλεων απασχολεί για πρώτη φορά συστηµατικά στην Ελλάδα την κυβέρνηση και τους ειδικούς κατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου, εστιαζόµενο κυρίως στην ίδρυση και λειτουργία του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης. Είναι αξιοσηµείωτο ότι ήδη από το πρώτο πολεοδοµικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης του E. Hebrard το 1917, υπήρξε πρόβλεψη για µια οργανωµένη περιοχή εγκατάστασης του Πανεπιστηµίου σ ένα δίπλα στο ιστορικό κέντρο της πόλης. Το σχέδιο της πανεπιστηµιούπολης Θεσσαλονίκης υπήρξε µια καινοτοµία για την Ελλάδα. Ακόµη και η ίδια η λέξη «πανεπιστηµιούπολις» υπήρξε για την εποχή του µεσοπολέµου ένας νεολογισµός (Γερόλυµπου, 2002:90). To campus της Θεσσαλονίκης αξίζει να σχολιαστεί κυρίως για την επιλογή της χωροθέτησης του συγκροτήµατος, σε σχέση µε τη συνολική ανάπτυξη της πόλης, καθώς και την ένταξή του στο σύστηµα ζωνών πρασίνου του νέου σχεδίου, παρά γι αυτήν καθ αυτήν την οργάνωση του πανεπιστηµιακού χώρου που προτείνει. Κατ αρχήν η πρόταση χωροθέτησης διευκολύνθηκε από την παρουσία µεγάλων αδόµητων εκτάσεων στο συγκεκριµένο τµήµα της Θεσσαλονίκης (εβραϊκό νεκροταφείο). 2 Το σχέδιο χαράσσει έναν µεγάλο κεντρικό άξονα κάθετο προς την ακτογραµµή συµµετρικά προς τον οποίο οργανώνεται ένας ελεύθερος χώρος πρασίνου που φέρει δηµόσιες χρήσεις. Ο άξονας καταλήγει σε ένα κεντρικό, εντυπωσιακό κτίριο σχήµατος Π (αυτό σηµειώνεται στο σχέδιο ως πανεπιστήµιο), που συγκεντρώνει τις βασικές σχολές. Η όλη σύνθεση της «πανεπιστηµιούπολης», η είσοδος της οποίας σηµατοδοτείται από έναν πύργο οργανώνεται µε µια σχετική ελευθερία γύρω από µια ορθογώνια κεντρική πλατεία. Ένα δεύτερο σχέδιο εκπονήθηκε πάλι από τον Ε. Hebrard στο τέλος του 1929 στη ίδια περίπου θέση. Σε αντίθεση µε τη δυναµική χάραξη της κεντρικής λεωφόρου στο πρώτο σχέδιο, εδώ ο κεντρικός άξονας αποδυναµώνεται σταδιακά µε την τοποθέτηση ενός αθλητικού κέντρου πάνω στον άξονα, τη διαµόρφωση µιας εισόδου-πλατείας καθώς και την ανάπτυξη της κεντρικής πλατείας κάθετα σ αυτόν. Καθώς η σηµασία του άξονα υποβαθµίζεται ο πανεπιστηµιακός χώρος αποµονώνεται περισσότερο από την πόλη διατηρώντας την αυτοτέλεια της ειδικής χρήσης του. Με τη χάραξη του οδικού δικτύου η ευρύτερη περιοχή υποδιαιρείται σε επιµέρους οικοδοµικές νησίδες, όπου τοποθετούνται οι διάφορες σχολές διαφυλάσσοντας µε τον τρόπο αυτό την εσωτερική αυτοτέλεια και εσωτερική οργάνωση της κάθε σχολής. Και το δεύτερο σχέδιο δεν εφαρµόστηκε, εντούτοις αρκετές από τις βασικές αρχές οργάνωσης και προγραµµατισµού, όπως ο άξονας συµµετρίας, οι λειτουργικές υπο-ενότητες, οι προβλέψεις µελλοντικών επεκτάσεων και χώρων συλλογικών δραστηριοτήτων επηρέασαν σαφώς το µεταγενέστερο (µεταπολεµικό) σχέδιο. Κατά το µεσοπόλεµο συζητήσεις έχουµε και στην Αθήνα για τη δηµιουργία πανεπιστηµιούπολης στο Γουδί (1927). Βασικός παράγοντας για την προώθησή της
5 πρότασης ήταν ο γνωστός από τη δράση του για τις «ευθυνές κατοικίες» Σπήλιος Αγαπητός, αλλά η πρόταση είχε και πολλούς υποστηρικτές στο χώρο των τεχνικών και πανεπιστηµιακών. Ο αντίλογος υποστήριζε να παραµείνει και να ενδυναµωθεί ο υπάρχων πόλος στο κέντρο της πόλης γύρω από το κεντρικό κτίριο της οδού Πανεπιστηµίου. Η τότε κυβέρνηση αποφάσισε τελικά της ανέγερση µιας «στρατιωτικής πόλης» στο Γουδί (ώστε να αποµακρυνθούν από διάφορες περιοχές της Αθήνας οι στρατιωτικέ εγκαταστάσεις) παραχωρώντας µια πολύ µειωµένη έκταση στον ίδιο χώρο για την «πανεπιστηµιούπολη». Τα έργα για την ανέγερση της πανεπιστηµιούπολης προχώρησαν εξαιρετικά αργά και άλλαξαν πολλές φορές προτού εφαρµοστούν, σε αντίθεση µ αυτά της «στρατιωτικής πόλης» που µέχρι το 1936 είχε ήδη απλωθεί µέχρι τις υπώρειες του Υµηττού (Γερόλυµπου, 2002: 90). Συνοψίζοντας θα λέγαµε ότι στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια του µεσοπολέµου, γίνονται οι πρώτες προσπάθειες να οργανωθούν αυτοτελείς πανεπιστηµιακοί πόλοι, µε προεξάρχουσα την σχεδίαση του Α.Π.Θ., που αποτελεί µια µοναδική ευκαιρία για πειραµατισµό και συστοίχιση µε τα ευρωπαϊκά παραδείγµατα της εποχής. 4. Ελληνικές πανεπιστηµιουπόλεις µετά τον β παγκόσµιο πόλεµο Τελικά το campus του Α.Π.Θ. οργανώνεται στη σηµερινή του µορφή αµέσως µετά το τέλος του εµφυλίου πολέµου (1949). Με συµπληρωµατικές παραχωρήσεις απαλλοτριώσεις και αγορές εξασφαλίζεται η γη, που προβλεπόταν από το σχέδιο Hebrard. Το επίσηµο σχέδιο τροποποιείται για να περιλάβει νέα δεδοµένα, είναι προσανατολισµένο σχεδιαστικά στις αρχές του µοντέρνου κινήµατος (σαφής οριοθέτηση της ζώνης ειδικής λειτουργίας µε τις περιµετρικές αρτηρίες, ελευθέρα χαραγµένο σύστηµα εσωτερικής κυκλοφορίας, ελεύθερη διάταξη κτιρίων µέσα σε χώρους πράσινου). Την επόµενη περίοδο, τη δεκαετία του 1960, µε τη µεγάλη εκπαιδευτική µεταρρύθµιση Γ. Παπανδρέου ιδρύονται δύο νέα περιφερειακά πανεπιστήµια, τα Πανεπιστήµιο Πατρών και Ιωαννίνων. Και εδώ, ιδρύονται δύο µεγάλες πανεπιστηµιουπόλεις, η µία µάλιστα, αυτή της Πάτρας, στην περιοχή του Ρίου 12 χιλιόµετρα από το κέντρο της Πάτρας σε έκταση αρχικά 2500 περίπου στρεµµάτων (σήµερα 4.500 στρέµµατα) µε τη σφραγίδα του πολεοδόµου Κωνσταντίνου οξιάδη (1972-73). Η πανεπιστηµιούπολη Ιωαννίνων σχεδιάστηκε ως µια αυτόνοµη «πόλη» κατ αναλογία προς την φυσική πόλη. Ο χώρος ανάπτυξης ήταν µια έκταση 3.500 στρεµµάτων στην περιοχή ουρούτη σε απόσταση 5 χλµ. από τα όρια της πόλης. Το «ρυθµιστικό σχέδιο» του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων εκπονήθηκε αρχές της δεκαετίας του 1980 σ ένα σταυροειδές σύστηµα µε δυο κύριους άξονες ανάπτυξης: τον κάθετο στις κλίσεις άξονα του κέντρου και τον οριζόντιο άξονα που ένωνε τις πλατείες των δύο πρώτων Σχολών (Φιλοσοφικής και Φυσικοµαθηµατικής). Στον πυρήνα τοποθετούνται και «πυκνώνουν» το χώρο τα κτίρια της Βιβλιοθήκης, του συνεδριακού κέντρου κ.λπ. Το ρυθµιστικό τροποποιήθηκε αισθητά κατά την εφαρµογή του. Κατά τη δεκαετία του 1970 -µε την ανάπτυξη του ηµοκριτείου Πανεπιστήµιο της Θράκης- κάνει την εµφάνισή του ένα νέο µοντέλο: το πανεπιστήµιο-δίκτυο, το οποίο διασπείρεται σε γειτονικές πόλεις. Το συγκεκριµένο πανεπιστήµιο έµελλε να απλωθεί σε όλες τις µεγάλες πόλεις της Θράκης. Σήµερα οι δύο σχολές του, τα 18 τµήµατα και οι 13.000 φοιτητές βρίσκονται, στην Κοµοτηνή, τη Ξάνθη, την Αλεξανδρούπολη και την Ορεστιάδα. Το ρυθµιστικό σχέδιο του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης στην Ξάνθη εκπονήθηκε το 1993 από το γραφείο οξιάδη. Κεντρική ιδέα του
6 σχεδίου είναι η οργάνωση αυτοτελών κτιριακών ενοτήτων («νησίδων») που χαρακτηρίζονται από διαφορετική τυπολογική αφετηρία και κτιριακή οργάνωση, σε εξάρτηση από δύο άξονες που ορίζουν µεταξύ τους ένα χώρο διαµορφωµένου πράσινου. Στο χώρο αυτό τοποθετούνται η κεντρική πλατεία µε τα κτίρια που στεγάζουν τις κοινόχρηστες λειτουργίες. Από τη δεκαετία του 1980 αρχίζει η περιφερειακή πανεπιστηµιακή έκρηξη. Η Ελλάδα προσπαθεί να ακολουθήσει εκείνη την περίοδο την διεθνή πραγµατικότητα. Μαζικοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης και δηµιουργία Α.Ε.Ι. στην επαρχία. Η διασπορά σηµαδεύει πλέον τους σχεδιασµούς των Α.Ε.Ι. Το Πανεπιστήµιο και το Πολυτεχνείο Κρήτης σε Ηράκλειο και Χανιά αντίστοιχα. Το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας µε κέντρο το Βόλο, αποκτά νέους πόλους το διάστηµα 1994-1998 στη Λάρισα, τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης εξακτινώνεται στη Φλώρινα, την Κοζάνη και Βέροια ακριβώς την ίδια περίοδο, όπως και το Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων στο Αγρίνιο. Το Πανεπιστήµιο του Αιγαίου, όπου η νησιωτική ιδιοµορφία το καθιστά το πλέον σύνθετο ως προς τη µορφή και τη διοίκηση, ιδρύεται το 1984 και αναπτύσσεται ως τα σήµερα, στη Μυτιλήνη, τη Χίο, τη Ρόδο, το Καρλόβασι της Σάµου και στην Ερµούπολη Σύρου. Σε νησιά που στις περισσότερες περιπτώσεις, ούτε ανά δύο δεν επικοινωνούν µεταξύ τους, παρά µόνο µέσω Πειραιά. Τέλος το Πανεπιστήµιο Πελοποννήσου διασπείρεται σε Κόρινθο, Τρίπολη, Ναύπλιο, Σπάρτη και Καλαµάτα. Για την τελευταία αυτή κατηγορία πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων και την οργάνωση τους σε ενιαία οικοπεδική έκταση µετά από περιπλάνηση και διάχυση εντός του πολεοδοµικού ιστού των αντιστοίχων πόλεων εκπονήθηκαν µια σειρά ρυθµιστικών σχεδίων. Αξίζει στο σηµείο αυτό να σηµειώσουµε ότι η χρήση του όρου «ρυθµιστικό σχέδιο πανεπιστηµιούπολης», χρησιµοποιείται καταχρηστικά, στην ουσία πρόκειται για το σχέδιο γενικής διάταξης του πανεπιστηµιακού χώρου (master plan). ικαιολογείται όµως από την επικρατούσα πρόσληψη του πανεπιστηµιακού χώρου ως «αυτόνοµης πόλης», για την οποία εκπονείται «ρυθµιστικό σχέδιο». Τα χαρακτηριστικότερα ρυθµιστικά σχέδια των δύο τελευταίων δεκαετιών αφορούν το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας και το Πολυτεχνείο Κρήτης. Το ρυθµιστικό σχέδιο του Πολυτεχνείου Κρήτης εκπονήθηκε σε διάφορες φάσεις στο διάστηµα από το 1989 ως το 1996 και αφορούσε τόσο το τµήµα του Πολυτεχνείου στον αστικό ιστό της πόλης των Χανίων, όσο και την πανεπιστηµιούπολη του Ακρωτηρίου. Το σχέδιο στην περίπτωση της αυτόνοµης πανεπιστηµιούπολης του Ακρωτηρίου (µελετητές: Α. Κωτσιόπουλος σε συνεργασία µε την Τεχνική Υπηρεσία του Πολυτεχνείου) προέβλεπε τη λειτουργία νησίδων ώστε να µη δηµιουργούνται προβλήµατα από τη σταδιακή κατασκευή. 3 Το µοντέλο των νησίδων επιτρέπει τη λειτουργική και µορφολογική αποσύνδεσή τους και την ενδεχόµενη εφαρµογή διαφορετικών κατά τµήµα ή Σχολή αρχιτεκτονικών αντιλήψεων. Επιτρέπει επίσης την καλύτερη αξιοποίηση του συνολικού οικοπεδικού χώρου δηµιουργώντας τοπικές συµπυκνώσεις και ατµόσφαιρα αστικού χώρου Αν και δεν αναφέρεται σε µια εξ υπ αρχής ρύθµιση δεν πρέπει να παραλείψουµε το νέο ρυθµιστικό σχέδιο του Α.Π.Θ., που εκπονείται το διάστηµα 1989-1993. Ακολουθείται µια µέθοδος συρραφής και διορθωτικών συµπληρώσεων. Με δεδοµένη την αντίληψη της πανεπιστηµιούπολης ως αυτόνοµου campus επιλέγεται η ανασύνταξη του κεντρικού διαµήκους άξονα µέσω της συµβίωσης τεχνητού και υπαίθριου χώρου. Ο πανεπιστηµιακός εγκάρσιος πεζόδροµος πλαισιώνει από
7 πετυχηµένες επεµβάσεις, όπως η υπόγεια επέκταση της Φιλοσοφικής και της Κεντρικής Βιβλιοθήκης. Γίνονται διορθωτικές κινήσεις σε διάφορα σηµεία κυρίως της περιµέτρου µε στόχο της δηµιουργία αστικών ορίων της πανεπιστηµιούπολης. 5. Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας και Τ.Ε.Ι. Καβάλας. Οι πανεπιστηµιουπόλεις στο Βόλο και την Καβάλα, που αναπτύσσουµε στη συνέχεια, δείχνουν ξεκάθαρα την µεταφορά στην πράξη των δύο βασικών θεωρητικών επιλογών. Αναλύεται το διάχυτο στον αστικό ιστό πανεπιστήµιο του Βόλου σε αντιδιαστολή µε το αποµονωµένο, αυτόνοµο campus της Καβάλας. Το µεν πρώτο αποτελεί ένα αστικό οργανισµό που συνεχώς µεταβάλλεται και αναµορφώνεται, το δε δεύτερο είναι ένα προϊόν της λογικής του zoning και της εσωστρέφειας. 5.1 Η πανεπιστηµιούπολη του Βόλου Το Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας αποτελεί ένα σύµπλεγµα ακαδηµαϊκών τµηµάτων στις πρωτεύουσες τεσσάρων θεσσαλικών νοµών: τον Βόλο, τη Λάρισα, τα Τρίκαλα και την Καρδίτσα. Στην Καρδίτσα λειτουργεί τµήµα Κτηνιατρικής, στο συγκρότηµα της πρώην σχολής νηπιαγωγών (επιφάνεια περίπου 5,5 στρέµµατα), που παραχώρησε το ΥπΕΠΘ, ενώ σε χώρο 20 στρεµµάτων που παραχώρησε ο ήµος Καρδίτσας λειτουργούν τα εργαστήρια και η κοινότητα Καρποχωρίου παραχώρησε στο Πανεπιστήµιο 520 στρέµµατα αγροτικής έκτασης για τη δηµιουργία αγροκτήµατος. Στα Τρίκαλα λειτουργεί το τµήµα Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού σε έκταση που παραχωρήθηκε από το ήµο Τρικκαίων στη συνοικία Καρυές. Στη Λάρισα λειτουργούν το τµήµα Ιατρικής στεγάζεται στην πρώην κλινική Κατσίγρα, κτίριο που αγοράστηκε από το πανεπιστήµιο το 1987, ενώ στο κτίριο της πρώην παιδαγωγικής ακαδηµίας Λάρισας και σε µισθωµένα κτίρια σε διάφορα σηµεία της πόλης το τµήµα Βιοτεχνολογίας. Στη θέση Μεσούρλα δίπλα στο Περιφερειακό Πανεπισηµιακό Νοσοκοµείο σε έκταση 90 στρεµµάτων που παραχώρησε ο ήµος Λάρισας, κτίστηκε πρόσφατα νέο συγκρότηµα της Σχολής των Επιστηµών Υγείας. Ο ισχυρότερος όµως πόλος του πανεπιστηµίου παραµένουν οι εγκαταστάσεις του στο Βόλο, που ακολούθησαν ένα συγκροτηµένο σχέδιο διάχυτης αστικής χωροθέτησης. Το ρυθµιστικό σχέδιο εκπονήθηκε αρχικά το 1986 και τροποποιήθηκε το 1992 σε συνεργασία µε το Α.Π.Θ., το δήµο Βόλου και το Τ.Ε.Ε. Μαγνησίας. Προωθήθηκε ένα πολυκεντρικό σχήµα οργάνωσης µε κύριο χαρακτηριστικό έναν πυρήνα πανεπιστηµιακών εγκαταστάσεων στον κεντρικό ιστό της πόλης και τις υπόλοιπες στην περίµετρό της. Η οργανική διαπλοκή των πανεπιστηµιακών µε τις αστικές λειτουργίες γίνεται µε τέτοιο τρόπο ώστε να υπάρχουν περιοχές όπου κυριαρχούν οι πανεπιστηµιακές λειτουργίες και άλλες όπου υπολείπονται. Το µοντέλο της διάχυτης αστικής χωροθέτησης που επιλέχθηκε στην περίπτωση του Πανεπιστηµίου στο Βόλο συνήθως συνδυάζεται µε την επανάχρηση ιστορικών κτιρίων ή περιοχών που έχουν χάσει την αρχική λειτουργία τους. Με τον τρόπο αυτό αφενός η νέα εγκατάσταση αποκτά εκ µεταφοράς ιστορία και παρελθόν και αφετέρου µετατρέπεται σ ένα µηχανισµό ανάπλασης της περιβάλλουσας περιοχής. Στην συγκεκριµένη περίπτωση η επανάχρηση του διατηρητέου κτιρίου της καπνοβιοµηχανίας Παπαστράτου στην παραλία του Βόλου (πρυτανεία και διοικητικές υπηρεσίες) και του χώρου, όπου εγκαταστάθηκε η Βιβλιοθήκη, λειτούργησαν ακριβώς µε αυτόν τον τρόπο. Η Πολυτεχνική Σχολή του
8 Πανεπιστηµίου Θεσσαλίας στεγάστηκε µε την ίδια λογική στην περιοχή Πεδίον του Άρεως, σε έκταση 66 στρεµµάτων στις εγκαταστάσεις µιας πρώην µεταλλουργικής βιοµηχανίας και σε χερσαία έκταση που παραχωρήθηκε από το Λιµενικό Ταµείο Βόλου. Σε µισθωµένα κτίρια στο κέντρο του Βόλου στεγάζονται εργαστήρια και γραφεία του τµήµατος µηχανικών Η/Υ και της Σχολής Επιστηµών του Ανθρώπου. Η ιδιαίτερη ευαισθησία του πανεπιστηµίου στο Βόλο για την επανάχρηση παλαιών και ιστορικών κελυφών φαίνεται από το ότι του ανήκουν το παλιό καπνεργοστάσιο Ματσάγγου, το νεοκλασικό αρχοντικό της οικογένειας Τσικρίκη, το Μουσείο Κίτσου Μακρή, η πρώην κλινική Λητώ (στεγάζει τη φοιτητική εστία και τη φοιτητική Λέσχη) κ.ά. Αυτή η πολιτική προσκτήσεων και διασποράς στον ευρύτερο αστικό ιστό, όπως και η προσπάθεια ανέγερσης εντυπωσιακών κτιρίων (όπως το κτίριο ελµούζου) ή ανακαινίσεων (όπως το κτίριο της Βιβλιοθήκης) αποτελεί µια συνειδητή επιλογή της διοίκησης του πανεπιστηµίου και δεν θα πρέπει να υποτιµηθεί η συµβολή του επιστηµονικού δυναµικού των τµηµάτων Χωροταξίας, Πολεοδοµίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης και Αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για µια αντίληψη που αντιλαµβάνεται την ανάπτυξη ενός πανεπιστηµίου ως µια ευκαιρία για αστική ανάπλαση (Mundt, 1998). Θα πρέπει να τονιστούν πάντως, οι σηµαντικές αδυναµίες λειτουργικές κυρίως- που υπάρχουν ακόµα, όπως ο χαµηλός βαθµός επικοινωνίας και συλλειτουργίας των διαφόρων σχολών του Π.Θ., τόσο µεταξύ αυτών που βρίσκονται σε διαφορετικές πόλεις, όσο και µεταξύ αυτών που βρίσκονται στον Βόλο. Οι υπάρχουσες σχολές δεν συνδέονται µεταξύ τους ούτε µε κάποιο ειδικό δίκτυο συγκοινωνίας (π.χ. µικρά λεωφορεία για εξυπηρέτηση των φοιτητών, ποδηλατόδροµοι, δίκτυο πεζοδρόµων κ.λπ.), αλλά ούτε και µε το υπάρχον δίκτυο αστικής συγκοινωνίας Βόλου και Νέας Ιωνίας. Ειδικότερα, το κτίριο Παπαστράτου, παρά τον ειδικό ρόλο του ως έδρα της Πρυτανείας και των διοικητικών υπηρεσιών του Π.Θ., παρουσιάζει δυσκολίες επισκεψιµότητας που επικεντρώνονται κυρίως στην παντελή έλλειψη δυνατοτήτων στάθµευσης των επισκεπτών, αλλά και των εργαζοµένων, στην πρόσβασή του µόνο από την οδό Ιάσωνος που αποτελεί κεντρική οδό µε ιδιαίτερα έντονη κυκλοφοριακή συµφόρηση κατά το µεγαλύτερο µέρος της ηµέρας, και την έλλειψη δικτύου εναλλακτικών µεταφορών (πεζόδροµοι, ποδηλατόδροµοι). Αντίθετα, ιδιαίτερα ευνοηµένες στον τοµέα συγκοινωνιών και προσβασιµότητας είναι οι Πολυτεχνικές Σχολές (χωροθετηµένες στο Πεδίο Άρεως, στην δυτική είσοδο της πόλης, µε γειτνίαση µε τους τερµατικούς σταθµούς αστικών και υπεραστικών συγκοινωνιών και καλή προσβασιµότητα από τον σταθµό του τραίνου) και η Γεωπονική σχολή (µε προσβασιµότητα από τον περιφερειακό άξονα Βόλου και καλές συνδέσεις µε το εσωτερικό οδικό δίκτυο της πόλης). Γενικότερα, το Πανεπιστήµιο και η λειτουργία του σαν ξεχωριστή ενότητα, αλλά και σαν στοιχείο των αστικών λειτουργιών του Βόλου, δεν έχει αντιµετωπιστεί επαρκώς από τον υφιστάµενο πολεοδοµικό σχεδιασµό. Βελτιώσεις αναµένονται, πάντως, από το νέο Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο Βόλου, που είναι υπό εκπόνηση. Πάντως τo µοντέλο της διάχυτης αστικής χωροθέτησης της πανεπιστηµιούπολης του Βόλου έχει εκτιµηθεί θετικά από την ελληνική επιστηµονική κοινότητα, θεωρήθηκε συµβατό µε την ελληνική κουλτούρα και τις συνθήκες ζωής και προτείνεται και σε άλλες περιπτώσεις, π.χ. πρόσφατα για το Τεχνολογικό Πανεπιστήµιο Λεµεσού (βλ. προκαταρτική µελέτη χωροθέτησης του καθ. Γ. Πολύζου/ 2006). 5.2 Το campus του Τ.Ε.Ι. Καβάλας Παράλληλα µε τις πανεπιστηµιουπόλεις των Α.Ε.Ι, αναπτύσσονται τις τελευταίες τρεις δεκαετίες και τα campus των νεοϊδρυθέντων Τ.Ε.Ι της χώρας: Το µοντέλο του
Τ.Ε.Ι Θεσσαλονίκης στη Σίνδο έχει κριτικαριστεί αρνητικά, γιατί χωροθετήθηκε σε µεγάλη απόσταση από τη πόλη της Θεσσαλονίκης. Στην Καβάλα, Κοζάνη και Σέρρες αναπτύχθηκαν αυτοτελή συγκροτήµατα στις παρυφές της πόλης, σε µορφή πλέγµατος (βλ. σηµ. 2) τα δύο πρώτα και σε γραµµικό µοντέλο στις Σέρρες. Το Τ.Ε.Ι Ιονίων Νήσων έχει εξακτινωθεί στο Ζάκυνθο, Λευκάδα και Κεφαλλονιά, το ΤΕΙ Ηπείρου σε Άρτα, Πρέβεζα και Ηγουµενίτσα. Αδικαιολόγητες τάσεις εξακτίνωσης εµφανίζουν τελευταία το Τ.Ε.Ι Καβάλας στην Ορεστιάδα και Πετρούσα ( ήµος Προσοτσάνης), το Τ.Ε.Ι. υτικής Μακεδονίας (µε έδρα την Κοζάνη) στην Πτολεµαϊδα και Γρεβενά, το Τ.Ε.Ι. Κρήτης στον Άγιο Νικόλαο, το Τ.Ε.Ι. Πάτρας στην Αµαλιάδα, το Τ.Ε.Ι. Λάρισας στην Καρδίτσα και Τρίκαλα κ.ά. Επιλέξαµε να αναφερθούµε εκτενέστερα στο campus του Τ.Ε.Ι. Καβάλας, γιατί αποτελεί µία ευανάγνωστη περίπτωση πολιτικής χωροθέτησης ενός ελληνικού campus της δεκαετίας του 80. Το campus αναπτύσσεται στην κορυφή ενός εξάρµατος, µε υψόµετρο και θέα προς την θάλασσα, στα όρια της πόλης σε έκταση 132 στρεµµάτων, µε κάλυψη περίπου 36.000m 2, από τα οποία 6.000m 2 σε αίθουσες διδασκαλίας και 11.500m 2 σε εργαστήρια. Η δυσκολία πρόσβασης (σχεδόν αθέατο από το δρόµο) σε συνδυασµό µε την αυστηρή οριοθέτησή του µε ψηλό τοίχο αντιστήριξης, λειτούργησε εκ των πραγµάτων προβληµατικά, ιδιαίτερα γιατί στέρησε από την ακαδηµαϊκή κοινότητα τη συνέχεια και την πολυπλοκότητα της αστικής ζωής. Η πρόσβαση γίνεται µε αστική συγκοινωνία και Ι.Χ. και είναι αποκοµµένο από την περιβάλλουσα οικιστική ενότητα. Η εξυπηρέτηση από το δίκτυο αστικής συγκοινωνίας δεν είναι επαρκής (µικρή συχνότητα δροµολογίων), ενώ δεν υπάρχουν δίκτυα εναλλακτικών µετακινήσεων (ποδηλατόδροµοι, πεζόδροµοι). Η προσβασιµότητα του Τ.Ε.Ι. Καβάλας αναµένεται να αυξηθεί µε την κατασκευή και λειτουργία της περιµετρικής οδού της πόλης, και ιδιαίτερα του δυτικού της τµήµατος. Η σύνδεση, πάντως, του Τ.Ε.Ι. µε την υπόλοιπη πόλη και ιδιαίτερα µε το κέντρο της, παρουσιάζεται σήµερα δύσκολη και δεν αναµένεται να βελτιωθεί σηµαντικά στο προσεχές, τουλάχιστον, µέλλον. Ο βαθµός αποµόνωσης του Τ.Ε.Ι. από την υπόλοιπη πόλη, περαιτέρω επιτείνεται και από το γεγονός λειτουργίας µέσα στις εγκαταστάσεις του και τριών κτιρίων διαµονής σπουδαστών /φοιτητικές εστίες (για 450 σπουδαστές, από το σύνολο των 10.000 εγγεγραµµένων). Έτσι, λόγω και των δυσκολιών σύνδεσης του Τ.Ε.Ι. µε την πόλη, η επισκεψιµότητα σπουδαστών στην υπόλοιπη Καβάλα περιορίζεται περισσότερο, ενώ εντείνονται οι τάσεις «αυτοτροφοδότησης» και «εσωτερικής κατανάλωσης» του Τ.Ε.Ι. σε πιθανές δράσεις πολιτιστικού ή κοινωνικού περιεχοµένου. Η µελέτη γενικής διάταξης (master plan) του συγκροτήµατος εκπονήθηκε από τη ιεύθυνση Εφαρµογής Εκπαιδευτικών Σχεδίων ( ΙΕΦΕΣ) και η αρχιτεκτονική έκφραση της πλειονότητας των κτιρίων είναι οµοιογενής. Το εσωτερικό δίκτυο κυκλοφορίας περιλαµβάνει µια σειρά από στεγασµένους και ανοικτούς διαδρόµους που γεφυρώνουν τις έντονες υψοµετρικές διαφορές του εδάφους και υπάρχουν χώροι στάθµευσης στο χαµηλότερο και ψηλότερο σηµείο. Από έρευνα που διεξήχθη στα πλαίσια του Ιδρύµατος σχετικά µε τις αντιλήψεις και προσδοκίες των σπουδαστών του Τ.Ε.Ι. Καβάλας, διαφαίνεται η δυσκολία εξοικείωσης µε το campus (λόγω δυσκολίας πρόσβασης) και ο χαµηλός βαθµός εµπλοκής αστικών δραστηριοτήτων στα αυστηρά οριοθετηµένο χώρο του. Η αίσθηση ενός κλειστού «οριοθετηµένου» και ελέγξιµου οργανισµού είναι παρούσα στο campus του Τ.Ε.Ι. Καβάλας, δηµιουργώντας ένα στεγανό υπόκεντρο εξουσίας, που συνδιαλέγεται µε τις αρχές της πόλης και της τοπικής κοινωνίας από µια απόσταση (τόσο φυσικά, όσο και ιδεατά) ασφαλείας. Αυτό έγινε ιδιαίτερα αισθητό κατά την πρόσφατη διαδικασία διαβούλευσης για την εκπόνηση της αναθεώρησης του νέου Γενικού Πολεοδοµικού Σχεδίου Καβάλας, όπου ούτε το Τ.Ε.Ι. 9
10 δια των παραγόντων του (διοίκηση, φοιτητικός σύλλογος κ.λπ.) έκανε αισθητή της παρουσία του, αλλά ούτε και οι υπόλοιποι φορείς και οµάδες κοινού της πόλης έδειξαν να εκτιµούν την δυνατότητα προσφοράς του Τ.Ε.Ι. στην πόλη ή να επιθυµούν να αναπτύξουν σε µεγαλύτερο βαθµό τις σχέσεις Τ.Ε.Ι πόλης της Καβάλας. Σηµειώνουµε ότι στο παραπάνω Γενικό Πολεοδοµικό Σχέδιο της Καβάλας (2008), το ζήτηµα της υψηλής χωρικής συγκέντρωσης προβλέπεται να λυθεί µε επέκταση του campus του Τ.Ε.Ι. Καβάλας σε όµορη περιοχή και τη δηµιουργία δεύτερου κόµβου πρόσβασης του από την περιµετρική οδό. 6. Αντί επιλόγου Η ανάπτυξη του ζητήµατος της χωροθέτησης και συγκρότησης των πανεπιστηµιακών πόλων στη χώρα µας και η συγκέντρωση των πανεπιστηµιακών κτιρίων σε µια σαφώς διακεκριµένη ζώνη αποτέλεσε αντικείµενο διερεύνησης του παρόντος άρθρου. Η επισκόπηση της διεθνούς και εγχώριας βιβλιογραφίας και ο σχολιασµός της παρούσας κατάστασης ανέδειξαν ένα πλούσιο υπόβαθρο ιδεών και πρακτικών. ιακρίνουµε µία πρώτη (χρονολογικά) περίοδο, κατά την οποία ανεγείρονται τα πανεπιστηµιακά κτίρια-µνηµεία: το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το Πανεπιστήµιο Αθηνών. Σε µία δεύτερη περίοδο, την οποία µπορούµε λίγο αφαιρετικά να ταυτίσουµε µε την εποχή του Βενιζέλου, ιδρύεται η πανεπιστηµιούπολη του Α.Π.Θ. και ανασυγκροτείται το Ε.Μ.Π. Η τρίτη περίοδος ταυτίζεται µε τη µεταρρύθµιση Παπανδρέου της δεκαετίας του 60, την ίδρυση δύο ισχυρών περιφερειακών πόλων, στην Πάτρα και τα Γιάννενα και τη δροµολόγηση - σύµφωνα µε τις µεταπολεµικές αντιλήψεις περί πανεπιστηµιουπόλεωνσυγκροτηµάτων στις παρυφές ή και σε απόσταση από τις πόλεις. Όσον αφορά τα σχεδιαστικά µοντέλα οργάνωσης, η ελληνική εµπειρία δεν διακρίνεται για την προτίµηση σ ένα συγκεκριµένο µοντέλο. Είναι φανερό ότι οι επιλογές σε κάθε αστικό κέντρο κατευθύνονται από τις συγκεκριµένες συνθήκες της διαθέσιµης γης ή του κτιριακού αποθέµατος. Ειδικότερα στο χωρικό µοντέλο του πανεπιστήµιου-δικτύου των τελευταίων δεκαετιών αποτυπώνονται οι εγγενείς δυσκολίες και παλινδροµήσεις µιας µικρής χώρας. Το ζήτηµα άλλωστε της υπεροχής του αυτόνοµου πανεπιστηµιακού πόλου (campus) σε σχέση µ έναν οργανισµό που διαχέεται στην πόλη ή το αντίστροφο δεν έχει βρει µια τελική θεωρητική υποστήριξη και οι επιλογές διεθνώς είναι αποτέλεσµα κάθε φορά του πνεύµατος της εποχής ή πολύ πιο πρακτικά των συγκεκριµένων δυνατοτήτων. Πάντως από την cite culturelle του Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων, στην λογική των «νησίδων» του ρυθµιστικού σχεδίου της Ξάνθης και από την πολυκεντρική οργάνωση της πανεπιστηµιούπολης του Βόλου, στο διάσπαρτο στο αρχιπέλαγος Πανεπιστήµιο του Αιγαίου διανύθηκε ήδη µακρύς δρόµος. Τελικά η δηµιουργία αυτόνοµων πανεπιστηµιουπόλεων στις παρυφές ή και σε απόσταση από τις πόλεις και το πανεπιστήµιο-δίκτυο ή πανεπιστήµιο της διασποράς των τελευταίων δεκαετιών αποδυναµώνει το «κλασικό» χωρικό µοντέλο της πανεπιστηµιούπολης των µεσοπολεµικών δεκαετιών και η κριτική του δείχνει ότι βρισκόµαστε ήδη σε νέους «δρόµους». Το ιδεολόγηµα ότι οι πανεπιστηµιουπόλεις (όρος που επιµένει ακόµη και σήµερα εκσυγχρονισµένος ως: university complex) αποτελούν µια οντότητα αυτοδύναµη και αυτάρκη µε το δικό της τελετουργικό και ιεραρχήσεις, µια άλλη αυτόνοµη, ιδεατή «πόλη» δίπλα, ή στην άκρη της «πραγµατικής» πόλης, δέχεται σήµερα κριτική αµφισβήτηση.
11 Καθώς η γνώση παγκοσµιοποιείται, υποχρεωτικά αποχωρικοποιείται, ξεφεύγει, δηλαδή, από τις δεσµεύσεις του γεωγραφικού χώρου. Έτσι, βρίσκεται σε µια διαρκή κίνηση µέσα στις πληροφοριακές ροές, που διασχίζοντας τον κόσµο συρρικνώνουν και συµπιέζουν το χώρο και το χρόνο (Castells, 1996). Βέβαια, δεν µπορεί να µην αναγνωρισθεί το γεγονός ότι η πληροφοριακή αυτή κινητικότητα σε ειδικές περιπτώσεις έχει θετικό κι ευεργετικό χαρακτήρα (αποµακρυσµένες περιοχές, άτοµα µε ειδικές ανάγκες κ.λπ.). Το πρόβληµα όµως αυτού του «κινητού» ή «ανοικτού» πανεπιστήµιου (virtual campus) είναι στο πόσο αποδεκτή και αφοµοιώσιµη είναι η κοινωνική κριτική για τη βελτίωση του ρόλου του. Άραγε σήµερα που η διαδικτυοκεντρική γνώση έχει ξεπεράσει χωρικά όρια και φραγµούς ήλθε η ώρα να διαχυθούν οι ελληνικές πανεπιστηµιουπόλεις στους αστικούς ιστούς των πόλεων που τις φιλοξενούν ή να περιχαρακωθούν ακόµη περισσότερο στα όρια µια εύκολα αντιληπτής «οντότητας»; Αν εύκολες απαντήσεις δεν µπορούµε να δώσουµε, µπορούµε τουλάχιστον να δούµε µια «άλλη» τυπολογία απέναντι στις δύο πολυσυζητηµένες: διάχυση ή περιχαράκωση. Έναν «τρίτο δρόµο», που αρχίζει στις µέρες µας να προβάλλεται στη διεθνή βιβλιογραφία και θα µπoρούσε να συνοψισθεί στη φράση: a new university and a new town. Πρόκειται για τον ταυτόχρονο σχεδιασµό ενός campus σε σχέση µε µια περιβάλλουσα οικιστική ενότητα. Ως παράδειγµα θα µπορούσε να αναφερθεί το πανεπιστήµιο Louvain la Neuve, όπου σε έκταση 650 Ha, σχεδιάστηκαν ταυτόχρονα ένα νέο πανεπιστήµιο και µια νέα πόλη (Brockliss, 2000, 169). Είναι άραγε καιρός να το συζητήσουµε και στη σηµερινή νεοελληνική πολεοδοµική πρακτική; Σηµειώσεις 1 Σύµφωνα µε το Oxford English Dictionary η πρώτη καταγεγραµµένη χρήση της λέξης campus συναντάται το 1774 σε σχέση µε το Princeton University. 2 Όσον αφορά τις τυπολογίες των σχεδίων γενικής διάταξης των πανεπιστηµιουπόλεων (master plan) συναντάµε πολλές παραλλαγές, που µπορούν να οµαδοποιηθούν σύµφωνα µε τον Γ. Πολυδωρίδη (Πολυδωρίδης κ.ά., 1971: 153-154) σε τέσσερις γενικούς τύπους: 1) τον τύπο της οργάνωσης των επί µέρους σχολών, µε δικές τους εγκαταστάσεις σε ανεξάρτητες «νησίδες». Με βάση ένα γενικό σχέδιο χρήσεων γης, η συνολική έκταση χωρίζεται σε «οικόπεδα», ένα για κάθε σχολή και για κάθε λειτουργία. Η προσπάθεια απλά επικεντρώνεται στην λειτουργική κατανοµή της έκτασης και την επίλυση κυκλοφοριακών ζητηµάτων, 2) την ελεύθερη συνεχή διάταξη, που αποτελεί εξέλιξη του προηγούµενου συστήµατος. Η ανεξαρτησία των σχολών εξακολουθεί να υπάρχει. Περιορίζεται όµως η µεταξύ τους απόσταση και δηµιουργείται ένα ενιαίο σύνολο. Εµφανίζεται η ιδέα του κέντρου ως χώρου κοινής ζωής των φοιτητών, που συγκεντρώνει τις κοινωνικές και ψυχαγωγικές λειτουργίες σε υποτυπώδη µορφή, 3) το σύστηµα της γραµµικής διάταξης, λύνει το πρόβληµα οργάνωσης µε διαφορετικό τρόπο. Το βασικό στοιχείο είναι το γραµµικό κέντρο που αποτελεί και τη σπονδυλική του στήλη. Στο γραµµικό αυτό κέντρο συγκεντρώνονται όλες οι κοινωνικές, ψυχαγωγικές λειτουργίες και διοικητικές υπηρεσίες. Με βάση τον άξονα του γραµµικού κέντρου οι διάφορες σχολές αναπτύσσονται σε δευτερεύοντες κάθετους άξονες. Έχουν πλήρη επαφή µαζί του και συγχρόνως είναι ελεύθερες να επεκταθούν, 4) τέλος, ο τύπος του πλέγµατος αντιµετωπίζει εντελώς διαφορετικά το θέµα. Η έννοια της ανεξάρτητης σχολής εξαφανίζεται και τη θέση της παίρνει η έδρα ή το εργαστήριο. Το συγκρότηµα λειτουργικά και κατασκευαστικά αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο, στο οποίο κάθε λειτουργία βρίσκεται στην κατάλληλη θέση. Στο πλέγµα των λειτουργιών δίνει ζωή ένα κατάλληλα µελετηµένο δίκτυο ελεύθερων χώρων και κυκλοφορίας πεζών και τροχοφόρων. 3 Στο βιβλίο του Mazower «Salonica city of ghosts (2004, Vintage Books, New York) αναφέρεται ότι η επιλογή χωροθέτησης είχε ισχυρά πολιτικά κριτήρια µε κύριο στόχο τον «αποεβραιϊσµό» ή «αποεβραιοποίηση» της Θεσσαλονίκης και την µετατροπή της από το κυριότερο πολυεθνικό βαλκανικό αστικό κέντρο σε µία αµιγώς ελληνική µεγαλούπολη, δεύτερη στην σειρά, στην αστική ιεραρχία και σε σπουδαιότητα από την Αθήνα. Αυτό οδηγεί και στον προβληµατισµό γενικότερα της πολιτικής διάστασης των χωροθετήσεων των πανεπιστηµιουπόλεων.
12 Βιβλιογραφία Βιτοπούλου Α., Καραδήµου-Γερόλυµπου Α., «Ο σχεδιασµός της πανεπιστηµιούπολης της Θεσσαλονίκης. Η σηµασία ενός µακρόπνοου σχεδιασµού», Επιστηµονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του ήµου Θεσσαλονίκης, 6 (2002) 273-290. Bender Τ., The University and the City: From Medieval Origins to the Present, 1988 Brawne Μ., University of Virginia, The Lawn, Charlottesville. Architect: Thomas Jefferson, Phaidon: 1994, 47. Brockliss Laurence, «Gown and Town: The University and the City in Europe, 1200-2000», Minerva, 38 (2000) 147-170. Γιακουµακάτος Αντρέας, «Η πόλη και η γνώση. Πανεπιστηµιακά κτίρια και αστικός ιστός», Αρχιτεκτονικά Θέµατα, 36 (2002) 58-70. Castells Manuel, The Rise of the Network Society, The Information Age: Economy, Society and Culture Vol. I. Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell, 1996, second edition, 2000. Charlier Jacques, «Louvain-la Neuve, Belgium, from campus to new town», GeoJournal 4 (1977) 47-55. Hall Peter, The University and the City, GeoJournal, 41.4 (1997) 301-309. Θεοδωρά Γιώτα, «Περιφερειακά Πανεπιστήµια και Πόλη. ιαδικασίες και Προοπτικές ενσωµάτωσης», Τόπος, 26-27 (2006) 135-155. Καραδήµου-Γερόλυµπου Α., «Πόλεις και Ύπαιθρος. Μετασχηµατισµοί και αναδιαρθρώσεις στο πλαίσιο του εθνικού χώρου», Ιστορία της Ελλάδας του 20 ου αιώνα. Ο Μεσοπόλεµος 1922-1940, β τόµος, µέρος 1 ο, Αθήνα 2002, 59-105 (89-90). Κυριαζόπουλος Βασ., Τα πενήντα χρόνια του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης 1926-1976, Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1976. Kerstin Hoeger and Kees Christiaanse (eds), Campus and the City: Urban Design for the Knowledge Society, GTA 2007. Λαµπριανίδης Λόης, Περιφερειακά Πανεπιστήµια στην Ελλάδα. Από το αίτηµα για στρατόπεδα νεοσυλλέκτων στο αίτηµα για περιφερειακά πανεπιστήµια», εκδόσεις Παρατηρητής 1993. Mundt H. Mary, «The Urban University: an opportunity for renewal in Higher Education», Innovative Higher Education, vol. 22, no 3, 1998. Πολυδωρίδης Γ., Πολυδωρίδης Ν., «Σκέψεις πάνω στην οργάνωση και δοµή των σύγχρονων πανεπιστηµιουπόλεων», Αρχιτεκτονικά Θέµατα, 5 (1971) 146-158. Μελέτες -Γ.Π. Σ. Καβάλας, (Σχεδιασµός Α.Ε, Κ. Λαλένης- Ο. Βαφειάδου, 2008) -Προκαταρτική µελέτη χωροθέτησης Τεχνολογικού Πανεπιστηµίου Λεµεσού, (Πολύζος και συνεργάτες, 2006)