MPHASIS. Αμοιβαία Πρόοδος στο θέμα των Αστέγων μέσω της Προώθησης και της Ενίσχυσης των Συστημάτων Πληροφοριών

1 MPHASIS Αμοιβαία Πρόοδος στο θέμα των Αστέγων μέσω της Προώθησης και της Ενίσχυσης των Συστημάτων Πληροφοριών Με τη χρηματοδότηση της ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ, Γενική Διεύθυνση Εργασίας, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ίσων Ευκαιριών Εθνικό Έγγραφο Θέσης Ελλάδα Μάιος 2009

2 Η έρευνα και η δράση του προγράμματος MPHASIS χρηματοδοτούνται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γενική Διεύθυνση Εργασίας, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ίσων Ευκαιριών, υπό το πρόγραμμα για την απασχόληση και την κοινωνική αλληλεγγύη γνωστό ως PROGRESS (VS/2007/0617 SI2.483181). Κύριος Ανάδοχος: Πόλη και Περιφερειακή Χωροταξία Πανεπιστήμιο Dundee Nethergate Dundee, DD1 4HN Σκωτία, Ηνωμένο Βασίλειο Στοιχεία επικοινωνίας: Bill Edgar: w.m.edgar@dundee.ac.uk Barbara Illsley: b.m.illsley@dundee.ac.uk Volker Busch-Geertsema: vbg@giss-ev.de Matt Harrison: matt.harrison@ris.org.uk Peter Watson: peter.watson@ris.org.uk Τα περιεχόμενα αυτής της αναφοράς δεν εκφράζουν απαραίτητα την άποψη ή τη θέση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Γενική Διεύθυνση Εργασίας, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ίσων Ευκαιριών. European Commission

Μη Κυβερνητικός Οργανισμός Ευμολπιδών 30-32 11854, Αθήνα, Ελλάδα Τηλ. : 210 3417160-3 Fax: 2103417164 e-mail: central@klimaka.org.gr site: www.klimaka.org.gr Το φαινόμενο των αστέγων στην Ελλάδα Αθήνα 2008

4 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Εισαγωγή...5 2. Το φαινόμενο των αστεγων στην Ελλάδα...5 2.1 Το νόημα του άστεγου ατόμου: ορισμός και κατηγορίες...7 2.2 Η αντιμετώπιση του προβλήματος από την Ελληνική Πολιτεία...7 3. Η σημασία των στατιστικών δεδομένων...8 3.1 Πηγές πληροφοριών στατιστικών δεδομένων...9 3.2 Η ανάγκη για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο πρόβλημα...10 3.2.1 Η έλλειψη βάσης δεδομένων για τους άστεγους...11 4. Η Ευρωπαϊκή τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία (ETHOS)...11 5. Συμπεράσματα και παρατηρήσεις με βάση στατιστικά δεδομένα...12 ΠΗΓΕΣ... Error! Bookmark not defined.

5 1. Εισαγωγή Στην αρχή της δεκαετίας του 1990 το φαινόμενο των αστέγων στην Ελλάδα θεωρούνταν κατά κάποιο τρόπο «εισαγόμενο». Αυτή η εσφαλμένη εντύπωση βασιζόταν στο γεγονός ότι τα αυξανόμενα στεγαστικά προβλήματα των Ελλήνων πολιτών, συνέπεσαν με την εισροή μεταναστών και ανθρώπων που αιτούνταν άσυλο. Όπως ήταν φυσικό, πολύ σύντομα έγινε προφανές ότι παρόλο που οι μετανάστες, ειδικά οι νεοαφιχθέντες, αντιμετώπιζαν τα ίδια προβλήματα με τους άστεγους, το φαινόμενο των αστέγων είχε αυξηθεί και στις τοπικές πληθυσμιακές ομάδες. Το φαινόμενο των αστέγων στην Ελλάδα είναι μάλλον πρόσφατο σε σύγκριση με το ξεκίνημά του σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες. Επί του παρόντος, το αυξημένο ποσοστό των αστέγων στην Ελλάδα έχει πλησιάσει τα ποσοστά των άλλων κρατών-μελών της Ε.Ε. Ωστόσο, οι υπάρχουσες υπηρεσίες που σχετίζονται με την πρόληψη και την αντιμετώπιση του προβλήματος εμφανίζονται ιδιαίτερα φτωχές σε σύγκριση με τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Γι αυτό το λόγο, οι άστεγοι άνθρωποι σήμερα είναι κομμάτι της καθημερινής ζωής στην Αθήνα και σε άλλες αστικές, αλλά και αγροτικές, περιοχές. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα οι άστεγοι δεν αναγνωρίζονται ως μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, έχει σαν συνέπεια την έλλειψη ορισμού και προδιαγραφών όχι μόνο της ομάδας, αλλά και του φαινομένου. Επίσης, η έλλειψη αναγνώρισης των αστέγων είχε σαν αποτέλεσμα την έλλειψη κεντρικών πολιτικών και αποτελεσματικών μέτρων για την αντιμετώπιση του αποκλεισμού από την κατοικία ως ένα κοινωνικό πρόβλημα. Επιπρόσθετα, η μικρή ποσότητα επίσημων στατιστικών δεδομένων οδηγεί στην παρακώλυση της εφαρμογής σοβαρών δράσεων και πρωτοβουλιών, ώστε να εξαλειφθεί το πρόβλημα. Αυτό το γεγονός επίσης, εμποδίζει την εκτίμηση των πραγματικών διαστάσεων του προβλήματος και παρατείνει την άγνοια σχετικά με τον αυξημένο ρυθμό του, ενώ αναστέλλει κάθε προσπάθεια για σχεδιασμό συλλογικών δράσεων. Επομένως, η κατανόηση και η περιγραφή του κοινωνικού φαινομένου των αστέγων θεωρείται προϋπόθεση για το σχεδιασμό πολιτικών στρατηγικών καταπολέμησης. 2. Το φαινόμενο των αστέγων στην Ελλάδα Οι συνέπειες της υποχώρησης των παραδοσιακών δομών της ελληνικής κοινωνίας έγιναν ορατές στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες. Η μετάβαση από την διευρυμένη προστατευτική οικογένεια στην πυρηνική της σύνθεση συνδυάζεται με την χαλάρωση των δεσμών αλληλεγγύης ανάμεσα στα μέλη της και την υποχώρηση της ανεκτικότητας προς τα αδύναμα, διαφορετικά και με ιδιαιτερότητες μέλη της. Αυτές οι αλλαγές στη δομή της κοινωνίας και της οικογένειας, σε

6 συνδυασμό με την ραγδαία αστικοποίηση του πληθυσμού, ήταν οι γενεσιουργές αιτίες των φαινομένων κοινωνικής παθολογίας. Αυτά τα φαινόμενα βρήκαν την Ελληνική Πολιτεία απροετοίμαστη στο επίπεδο ανάπτυξης ιδρυμάτων για την πρόληψη και την καταπολέμηση. Πιο συγκεκριμένα, η ρήξη των προστατευτικών δικτύων, που αποτελεί ένα ισχυρό χαρακτηριστικό της ελληνικής οικογένειας μέχρι πρόσφατα, οδήγησε στην διαφοροποίηση της τυπικής οικογενειακής δομής, επακόλουθο, μεταξύ άλλων, μιας εξελισσόμενης κοινωνίας. Γι αυτό το λόγο, πολλά άτομα που σήμερα είναι κάτω από την οικογενειακή προστασία, ίσως βρεθούν σε κατάσταση φτώχιας και αποκλεισμού 1. Κατά συνέπεια, η ανάγκη για τη δημιουργία νέων δικτύων κοινωνικής υποστήριξης αποτελεί πρόκληση, καθώς κάποιες πληθυσμιακές ομάδες αντιμετωπίζουν τον υψηλό κίνδυνο της περιθωριοποίησης και του κοινωνικού αποκλεισμού. Οι παράγοντες που δυσχεραίνουν και εμποδίζουν την ολοκληρωμένη αντιμετώπιση του φαινομένου είναι οι παρακάτω: I. Έλλειψη επίσημης καταγραφής των αστέγων Τα διαθέσιμα δεδομένα σχετικά με τον αριθμό και τα χαρακτηριστικά των αστέγων προέρχονται από πρόχειρες εκτιμήσεις δημόσιων και ιδιωτικών οργανισμών, οι οποίοι στοχεύουν συγκεκριμένες ευαίσθητες ομάδες, όπως οι χρήστες ναρκωτικών ουσιών, οι κακοποιημένες γυναίκες, ενώ δεν υπάρχουν καθόλου δεδομένα για τους μετανάστες, γι αυτούς που αποφυλακίζονται και άλλες ομάδες. Η πρώτη συστηματική επιστημονική προσπάθεια να καταγραφεί ο άστεγος πληθυσμός, ξεκίνησε από τον ΜΚΟ «Κλίμακα» το 2006 στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη και στη Λάρισα, και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. II. Έλλειψη πολιτικών πρόνοιας για την προστασία των ατόμων που κινδυνεύουν. Δεν υπάρχει οργανωμένο σχέδιο δράσης σχετικά με την πρόληψη και την αποκατάσταση των ατόμων που κινδυνεύουν, ενώ η παροχή υπηρεσιών στον άστεγο πληθυσμό είναι αποσπασματική και τελικά αναποτελεσματική. Πιο συγκεκριμένα, η παροχή υπηρεσιών φροντίδας στους άστεγους στην Ελλάδα περιλαμβάνει κυρίως την προσωρινή διαμονή σε ξενώνες, που από την μία πλευρά καλύπτουν τις ανάγκες ενός μικρού ποσοστού αυτής της πληθυσμιακής ομάδας και από την άλλη πλευρά δεν παρέχεται μία ολοκληρωμένη πολιτική πρόληψης και προστασίας σχετικά με τα δυνητικά άστεγα άτομα. III. Ελλιπής δημόσια ενημέρωση και παθητική στάση της Πολιτείας. 1 Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, Οικογένειες και Κράτος Πρόνοιας στην Ευρώπη, Εκδόσεις Gutenberg, 2002.

7 Η δημόσια συνείδηση, καθώς και η ποιότητα πληροφόρησης του ελληνικού κοινού σε θέματα που σχετίζονται με τις ανάγκες των αστέγων, εμφανίζονται να είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα σε σύγκριση με άλλα κράτη-μέλη της ΕΕ. Πιο συγκεκριμένα, οι άστεγοι θεωρούνται μεμονωμένα περιστατικά, μερικές φορές παράξενων και άλλες φορές παραβατικών ατόμων, τα οποία περιθωριοποιήθηκαν εξαιτίας των προσωπικών τους επιλογών. Αυτό το στερεότυπο είναι το αποτέλεσμα μιας γενικότερης κοινωνικής άγνοιας για τα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού και καθιστά αναποτελεσματική την δυναμική της αστικής κοινωνίας, η οποία, υπό διαφορετικές συνθήκες, θα είχε συμμετάσχει ουσιαστικά στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Επίσης, η συμπεριφορά παθητικότητας και ελεημοσύνης της κοινωνίας απέναντι στα προβλήματα των αστέγων, σίγουρα δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση του φαινομένου. 2.1 Το νόημα του άστεγου ατόμου: ορισμός και κατηγορίες Οι άστεγοι αποτελούν μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, καθώς η έλλειψη κατοικίας θεωρείται η πιο σοβαρή περίπτωση κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτή η ομάδα χαρακτηρίζεται όχι μόνο από τις πολλές και διαφορετικές μεταβλητές ανάμεσα στον άστεγο πληθυσμό, αλλά και από τον διαφορετικό βαθμό και είδος της ευπάθειας του. Η παρακολούθηση των αστέγων είναι ιδιαίτερα δύσκολη, εξαιτίας της μεταβατικής τους κατάστασης και της έλλειψης μόνιμης κατοικίας. Λόγω της κοινωνικής τους απομόνωσης και ανωνυμίας, η έρευνα είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Στην Ελλάδα δεν υπάρχει επίσημος προσδιορισμός του φαινόμενου των αστέγων. Οι δημόσιες κοινωνικές υπηρεσίες περιορίζονται στην στερεότυπη έννοια ενός ατόμου που ζει στους δρόμους σε κατάσταση πλήρους αθλιότητας. Οι Οργανισμοί κυρίως οι Μη Κυβερνητικοί που ενεργούν για την εξάλειψη του προβλήματος δίνουν πιο λεπτομερείς προσδιορισμούς, συμπεριλαμβανομένων και των ατόμων που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης ή σε ανεπαρκή καταλύματα. Σύμφωνα με τις διεθνής παρατηρήσεις, ο άστεγος πληθυσμός προέρχεται από τις παρακάτω ευαίσθητες ομάδες: Εθισμένοι στα ναρκωτικά και το αλκοόλ Μονογονεϊκές οικογένειες Διανοητικά άρρωστοι Μετανάστες Παραβατικοί νέοι Θύματα σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης Άτομα με πολύ χαμηλό κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο διαβίωσης 2.2 Η αντιμετώπιση του προβλήματος από την Ελληνική Πολιτεία Το Ελληνικό Σύνταγμα παρέχει διατάξεις για την προστασία του δικαιώματος στην κατοικία. Πιο συγκεκριμένα, το άρθρο 21 παρ. 4 ορίζει: «Η απόκτηση κατοικίας από αυτούς που την

8 στερούνται ή στεγάζονται ανεπαρκώς αποτελεί αντικείμενο ειδικής φροντίδας του κράτους». Η έλλειψη κατοικίας οδηγεί επίσης στον αποκλεισμό άλλων θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η εργασία (άρθρο 22 παρ. 1) και η μόρφωση (άρθρο 16 παρ. 2) κλπ. Τα μέτρα που παρέχονται από τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση (υποστήριξη μονογονεϊκής οικογένειας, επιδότηση εισοδήματος, αντιμετώπιση ανεργίας, εκπαίδευση-κατάρτιση κλπ) στοχεύουν διάφορες ευαίσθητες ομάδες που δυνητικά αποτελούν τον άστεγο πληθυσμό της Ελλάδας. Ωστόσο, μέχρι σήμερα, το Κράτος απέτυχε να εξασφαλίσει το δικαίωμα στην κατοικία παρά τα μέτρα προς όφελος κάποιων ομάδων, όπως οι γυναίκες, οι ρομά, οι μετανάστες, οι μακροπρόθεσμα άνεργοι, οι επαναπατρισμένοι και οι εθισμένοι σε ουσίες. Στο Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς 2007-2013 του Υπουργείου Οικονομικών, το Ελληνικό Κράτος αναγνωρίζει ότι «Το σύστημα (δηλαδή, το σύστημα κοινωνικής αλληλεγγύης) χαρακτηρίζεται από θεσμικές ελλείψεις και ανεπάρκειες στο επιχειρησιακό επίπεδο. Η βασική ανεπάρκεια είναι η ανεπιτυχής ενσωμάτωση των ευαίσθητων πληθυσμιακών ομάδων μέσω ενεργών πολιτικών, καθώς και η περιορισμένη λειτουργικότητα των προγραμμάτων πρόληψης και ανοιχτής φροντίδας σύμφωνα με τις αντίξοες δημογραφικές εξελίξεις. Ωστόσο, η αυξανόμενη τάση στα ποσοτικά νούμερα των ευαίσθητων ομάδων υποδηλώνει την ανάγκη για επιπλέον μέτρα, καθώς και για βελτιωμένα σχέδια δράσης. Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι από τις ευαίσθητες ομάδες που αναφέρονται παραπάνω, οι μετανάστες αποτελούν μια ειδική περίπτωση που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί με συγκεκριμένο τρόπο, εξαιτίας του γεγονότος ότι η Ελλάδα είναι μια χώρα υποδοχής για μετανάστες και αιτούντες άσυλο, των οποίων ο ακριβής αριθμός δεν μπορεί να εκτιμηθεί. 3. Η σημασία των στατιστικών δεδομένων Η κατάρτιση κοινωνικών και οικονομικών στατιστικών που έχουν σχέση με τον κοινωνικό αποκλεισμό αποτελεί ένα σημαντικό ζήτημα για το σχεδιασμό και την εφαρμογή των πολιτικών, ώστε να περιοριστεί στο ελάχιστο το φαινόμενο των αστέγων, καθώς και να επιλεγούν αποτελεσματικά μέτρα κοινωνικών πολιτικών. Επίσης, η ανάπτυξη δεικτών για τον υπολογισμό της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας των εφαρμοζόμενων μέτρων για την καταπολέμηση της φτώχιας και του κοινωνικού αποκλεισμού είναι εξίσου σημαντική για την επανεξέταση και τον επανασχεδιασμό των δράσεων για την πρόληψη και την αντιμετώπιση. Στην Ελλάδα, η αδυναμία κατάρτισης αξιόπιστων στατιστικών σχετικά με τον άστεγο πληθυσμό οφείλεται κυρίως στις παρακάτω αιτίες: 1. Έλλειψη υπηρεσιών και συστημάτων για την καταγραφή του άστεγου πληθυσμού γενικά και του εγχώριου πιο συγκεκριμένα. 2. Η πλειοψηφία του άστεγου πληθυσμού αποτελείται από μεταβατικούς μετανάστες.

9 3. Έλλειψη συντονισμού ανάμεσα στα προγράμματα των συναρμόδιων Υπουργείων (Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, Εξωτερικών, Δικαιοσύνης κλπ) που εμπλέκονται στην καταγραφή και στην καταπολέμηση του προβλήματος. 3.1 Πηγές πληροφοριών στατιστικών δεδομένων Η έλλειψη μέτρων για το συγκεκριμένο σκοπό της αντιμετώπισης τους φαινομένου των αστέγων γίνεται ολοφάνερη, αν μελετήσει κάποιος τα Εθνικά Σχέδια Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση, καθώς δεν υπάρχει μια αναλυτική και συντονιστική πολιτική που να είναι άμεσα συνδεδεμένη με την έλλειψη κατοικίας. Το πρόβλημα επιδεινώνεται εξαιτίας της έλλειψης επαρκών δεδομένων, καθώς οι πηγές πληροφοριών δεν παρέχουν δεδομένα προς χρήση. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της απουσίας οργανωμένων δράσεων από κυβερνητικούς και μη κυβερνητικούς φορείς, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στον τομέα. Κατά συνέπεια, τα διαθέσιμα δεδομένα για τον άστεγο πληθυσμό προέρχονται από έναν αριθμό δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, οι οποίοι ασχολούνται με συγκεκριμένες ευαίσθητες ομάδες, που αντιμετωπίζουν προβλήματα στέγασης ως ένα επί μέρους ζήτημα της ομάδας στόχου. Οι κύριοι φορείς είναι: Το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (EKKA,) το οποίο υπάγεται στο Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης. Παρά το γεγονός ότι το Κέντρο δεν κρατάει στατιστικά στοιχεία για τους άστεγους, έχει καλά οργανωμένα αρχεία, τα οποία θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην καταγραφή των αστέγων. Ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας (ΟΕΚ) είναι ο κύριος φορέας που ασκεί κοινωνική στεγαστική πολιτική στην Ελλάδα. Ο ΟΕΚ αναλαμβάνει το 90-95% της ετήσιας οικοδομικής δραστηριότητας του δημόσιου τομέα, συμβάλλοντας στον περιορισμό της έλλειψης κατοικίας. Εκτός από έναν αριθμό ειδικών προγραμμάτων για οικογένειες με περισσότερα από 3 παιδιά, οικογένειες με μέλη με αναπηρίες, μονογονεϊκές οικογένειες, άτομα με κοινωνικές και οικονομικές δυσκολίες, υπάρχουν και πολλοί άλλοι άνθρωποι με ελλιπείς προϋποθέσεις ασφάλισης από διάφορες ομάδες που δικαιούνται κατοικία, όπως οι επαναπατρισμένοι, οι κάτοικοι της παραμεθορίου και οι πρόσφυγες. Η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας (ΕΣΥΕ), η οποία παρά το γεγονός ότι δεν παρέχει συγκεκριμένα ποσοτικά δεδομένα για τους άστεγους, οι έρευνές της που σχετίζονται με τους δείκτες της κοινωνικής ενσωμάτωσης και του κοινωνικού αποκλεισμού των ελληνικών οικογενειών είναι ενδεικτικές της ποιότητας ζωής και του ποσοστού των οικογενειών που ζουν σχεδόν στην φτώχεια και συνεπώς είναι δυνητικά άστεγοι (βλ. Συμπερασματικά σχόλια). Ο Οργανισμός Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) ο οποίος, σε μεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα, η Θεσσαλονίκη και η Πάτρα, προσφέρει και κατοικία, εκτός από υπηρεσίες πρόνοιας που παρέχονται από τις κοινωνικές υπηρεσίες των δήμων.

10 Οι Μη-Κυβερνητικοί Οργανισμοί (ΜΚΟ) οι οποίοι, ανεξάρτητα από το αν έχουν περιορισμένες ή διευρυμένες δραστηριότητες, είναι οι μόνοι πάροχοι υπηρεσιών στη συγκεκριμένη ομάδα στόχο. Οι εθελοντικές οργανώσεις διατηρούν αξιόλογες βάσεις δεδομένων σχετικά με τον άστεγο πληθυσμό. Η «ΚΛΙΜΑΚΑ» θεωρείται ο κύριος ΜΚΟ που μπορεί να προσφέρει πληροφορίες όσον αφορά τα ποιοτικά και ποσοτικά χαρακτηριστικά της ομάδας στόχου, εξαιτίας της ευρείας ερευνητικής δραστηριότητάς του σε όλη τη χώρα, καθώς και της συνεχούς αναβάθμισης της βάσης δεδομένων του. Τέλος, οι οργανισμοί που ασχολούνται αποκλειστικά με χρήστες ναρκωτικών ουσιών (όπως το Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων, ο Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών, η Μονάδα Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής). Οι προσπάθειες των φορέων είναι μέχρι κάποιο βαθμό αποτελεσματικές σε επίπεδα ερευνών και παρεμβάσεων, καθώς εξασφαλίζουν γνώση και μεθοδολογικά εργαλεία για την προσέγγιση και την καταπολέμηση του προβλήματος. Ωστόσο, είναι απαραίτητη η περαιτέρω υποστήριξη και ο συντονισμός των φορέων και των ΜΚΟ που εμπλέκονται, έτσι ώστε να μπορέσει να καλυφθεί το υπάρχον χάσμα στη συλλογή, τη διασταύρωση και την ανάπτυξη στατιστικών δεδομένων. Η πλήρης χρησιμοποίηση της υπάρχουσας επιστημονικής γνώσης και εμπειρίας των ειδικευμένων φορέων στον τομέα, μέσω της ενασχόλησης και της συνεργασίας σε θεσμικό επίπεδο, θεωρείται προαπαιτούμενο για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση παρεμβάσεων ενσωμάτωσης. Επίσης, εφόσον η γενική ομάδα αστέγων προέρχεται από διάφορες αιτίες και αφορά ποικίλες κοινωνικές ομάδες και υπο-ομάδες που δεν σχετίζονται μεταξύ τους, η ίδρυση ενός μόνο οργανισμού που θα μπορούσε να σχεδιάσει μια συνολική πολιτική πρόληψης δεν είναι δυνατή. Επομένως, ο στόχος είναι η ίδρυση ενός συντονιστικού θεσμού που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τα δεδομένα από τους εμπλεκόμενους οργανισμούς, έτσι ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί μια πολιτική πρόληψης και καταπολέμησης του προβλήματος. Για παράδειγμα, άνθρωποι που πρόκειται να αποφυλακιστούν θα μπορούσαν να συμμετέχουν σε ένα πρόγραμμα κοινωνικής αποκατάστασης και εξασφάλισης κατοικίας, εργασίας κλπ. Σε ένα τέτοιο πρόγραμμα απαιτείται η συνεργασία και ο συντονισμός διαφόρων υπηρεσιών και Υπουργείων. 3.2 Η ανάγκη για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο πρόβλημα Η ανάγκη για συντονισμό των οργανώσεων, η αξία της συστηματικής και επίσημης καταγραφής των δεδομένων, καθώς και οι δράσεις πρόληψης και καταπολέμησης αποτελούν τις τρεις συνιστώσες για μια ολοκληρωμένη προσέγγιση στο πρόβλημα των αστέγων.

11 Αναμφίβολα, οι ΜΚΟ με τον ρόλο και την συνεισφορά τους με βάση το προσφερόμενο έργο, καθώς επίσης και η εμπειρία και οι ικανότητες τους, μπορούν να συνεισφέρουν τα μέγιστα για την καταπολέμηση αυτού του φαινομένου κοινωνικής παθολογίας. 3.2.1 Η έλλειψη μιας βάσης δεδομένων για τους άστεγους Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει μια ενιαία βάση δεδομένων για τους δικαιούχους των κοινωνικών υπηρεσιών κυβερνητικών ή μη. Αυτή η βάση δεδομένων θα μπορούσε να συνεισφέρει στη διασταύρωση των δεδομένων και στην καταγραφή της σχετικής ομάδας. Εφόσον δεν υπάρχει επίσημος συντονιστής, τα διοικητικά δεδομένα που προέρχονται από τις επίσημες αρχές και από τους ΜΚΟ, καθώς και τα αποτελέσματα των ερευνών παραμένουν ανεκμετάλλευτα. Παρομοίως, τα αποτελέσματα της έρευνας για τους άστεγους περιορίζονται για χρήση αποκλειστικά από κάθε οργανισμό κυρίως του εθελοντικού τομέα καθώς κανένας από τους επίσημους οργανισμούς δεν αποφασίζει να ορίσει ένα συντονιστή και να δημιουργήσει ένα σύστημα ταξινόμησης και συλλογής δεδομένων. 4. Η Ευρωπαϊκή τυπολογία για την έλλειψη στέγης και τον αποκλεισμό από την κατοικία (ETHOS) (1) Άστεγοι (χωρίς κανενός είδους καταφύγιο, που κοιμούνται στο δρόμο) Αυτή η ομάδα περιλαμβάνει ανθρώπους οι οποίοι ζουν στους δρόμους, χωρίς πρόσβαση σε κανενός είδους κατοικία και ανθρώπους που περιστασιακά μένουν για μια νύχτα σε φθηνά ξενοδοχεία. Δεν υπάρχουν καθόλου στατιστικά δεδομένα για αυτή την ομάδα. Ο μεγάλος αριθμός παράνομων μεταναστών που εισήλθαν στη χώρα καθιστά άσκοπη κάθε προσπάθεια να υπολογισθεί αυτή η ομάδα. Ωστόσο, αναδεικνύει την ανάγκη για αντιμετώπιση του προβλήματος της κατοικίας. (2) Στερούμενοι κατοικίας (που έχουν ένα μέρος να κοιμηθούν, αλλά είναι προσωρινά σε ιδρύματα ή ξενώνες αστέγων) Η δεύτερη μεγάλη ομάδα αστέγων περιλαμβάνει ανθρώπους που απευθύνονται σε συγκεκριμένες υπηρεσίες (για παράδειγμα πρόσφατα αποφυλακισμένοι, διαμένοντες σε ξενώνες, θύματα ενδοοικογενειακής βίας). Σε αυτή την ομάδα θα μπορούσε κανείς να έχει επαρκή δεδομένα, με την προϋπόθεση ότι θα λειτουργούσε ένα ενοποιημένο σύστημα για την καταγραφή των περιπτώσεων. (3) Άνθρωποι που ζουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης (απειλούμενοι με σοβαρό αποκλεισμό εξαιτίας επισφαλούς μίσθωσης, έξωσης, οικογενειακής βίας) Δεν υπάρχουν δεδομένα που να αφορούν ανθρώπους που ζουν σε επισφαλή κατοικία ή που ζουν υπό την απειλή της έξωσης ή οποιουδήποτε άλλου κινδύνου. Ωστόσο, χρησιμοποιώντας τα δεδομένα της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας σχετικά με το εισόδημα και την οικονομική

12 ανασφάλεια ανάλογα με το φύλο και το είδος του νοικοκυριού, κάποιος μπορεί να εξάγει χρήσιμα συμπεράσματα (βλ. επόμενο μέρος). Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, αν οι οργανισμοί που ασχολούνται με το θέμα των αστέγων, ξεκινούσαν την καταγραφή των ανθρώπων που ζουν σε αυτή την κατάσταση, θα μπορούσαμε να έχουμε σημαντική συνεισφορά στα δεδομένα. Μια τέτοια δραστηριότητα θα μπορούσε να συμβάλλει στην εφαρμογή προληπτικών μέτρων για την αποφυγή του αποκλεισμού από την κατοικία. (4) Άνθρωποι που διαβιούν σε ανεπαρκή-ακατάλληλα καταλύματα (σε τροχόσπιτα σε παράνομους χώρους κατασκήνωσης, σε ακατάλληλα καταλύματα, σε ακραίες συνθήκες συνωστισμού) Εδώ πάλι δεν υπάρχουν δεδομένα ούτε σχετικά με τους ανθρώπους που ζουν σε ακατάλληλα καταλύματα ούτε σχετικά με την κατάσταση που βρίσκονται τα ίδια τα καταλύματα. 5. Συμπεράσματα και παρατηρήσεις με βάση στατιστικά δεδομένα Στην παρούσα περίοδο στην Ελλάδα το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε ιδιόκτητα σπίτια είναι υψηλό και είναι ιδιαίτερα υψηλό σε ομάδες υψηλού κινδύνου. Σύμφωνα με την έρευνα «Εισόδημα και Συνθήκες Διαβίωσης των Νοικοκυριών» που έκανε η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία το 2005, περισσότεροι από δύο εκατομμύρια άνθρωποι ζουν κάτω από το όριο φτώχειας. Ως όριο φτώχειας θεωρείται το εισόδημα των 5.649,78 κατ άτομο ανά έτος και το εισόδημα των 11.864,54 για οικογένειες με δυο ενήλικες και δύο προστατευόμενα παιδιά. Η φτώχεια αναφέρεται στα δύο άκρα του φάσματος των νοικοκυριών με οικογένειες: μονογονεϊκές οικογένειες και οικογένειες με τουλάχιστον τρία παιδιά. Παρά το γεγονός ότι στην Ελλάδα το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε ιδιόκτητα σπίτια προσεγγίζει το 93% των νοικοκυριών, το κόστος διαμονής είναι εξίσου υψηλό. Επίσης, η ανεργία και το χαμηλό εισόδημα προκαλούν ένα υψηλό ποσοστό νέων ενηλίκων που συνεχίζουν να ζουν με τις οικογένειες των γονιών τους. Μία έρευνα που έγινε από τη Σχολή Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών έδειξε ότι 68% των ενηλίκων που είναι κάτω των 30 ετών μένουν με τους γονείς τους. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι 30% των παντρεμένων ζευγαριών συνεχίζει να ζει με τους γονείς τους, γεγονός που δείχνει ότι στην Ελλάδα η οικογένεια συνεχίζει να έχει μια σπουδαία λειτουργία, ακόμα κι όταν νέοι άνθρωποι δημιουργούν τη δικής τους οικογένεια. Η παραπάνω ανάλυση και οι πίνακες που ακολουθούν απεικονίζουν την ελληνική πραγματικότητα και συνηγορούν προς την ανάγκη να ληφθούν μέτρα για την πρόληψη της έλλειψης κατοικίας.

13 ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΙΣΟΔΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΩΝ 2 Κατώφλι σχετικής οικονομικής επισφάλειας σε σχέση με τον τύπο νοικοκυριού ΤΥΠΟΣ ΝΟΙΚΟΚΥΡΙΟΥ ΚΑΤΩΦΛΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΕΠΙΣΦΑΛΕΙΑΣ Νοικοκυριό ενός ατόμου 5.649,78 ανά έτος Νοικοκυριό με 2 ενήλικες και 2 προστατευόμενα παιδιά 11.864,54 ανά έτος Κίνδυνος επισφάλειας ανάλογα με την εργασία και το φύλο Εργασία Σύνολο Θήλεις Άρρενες Σύνολο 19.6 21.1 18.0 εργαζόμενοι 12.9 11.6 13.7 Άνεργοι: Σύνολο 25.9 26.7 24.5 Άνεργοι 32.8 28.5 38.6 Συνταξιούχοι 25.0 29.0 21.7 Άλλοι μη ενεργοί 25.3 25.3 25.4 2 Η έρευνα έγινε από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδας το 2005. η έρευνα αναφερόταν στο εισόδημα του έτους 2004. Το δείγμα ήταν 5.568 νοικοκυριά και 12.381 μέλη αυτών των νοικοκυριών ηλικίας 16 ετών και άνω.

14 Κίνδυνος οικονομικής επισφάλειας ανάλογα με τον τύπο νοικοκυριού Τύπος νοικοκυριού 2005 Νοικοκυριά χωρίς εξαρτώμενα παιδιά (σύνολο) 18.9% Νοικοκυριά με ένα μέλος (σύνολο) 27.9% 2 ενήλικοι, και οι δύο ηλικίας κάτω των 65 ετών 15.3% 2 ενήλικοι, τουλάχιστον ο ένας 65 ετών και άνω 27.4% Λοιπά νοικοκυριά χωρίς εξαρτώμενα παιδιά 13.1% Νοικοκυριά με εξαρτώμενα παιδιά (σύνολο) 20.4% Μονογονεϊκό νοικοκυριό με, τουλάχιστον, ένα εξαρτώμενο παιδί 40.7% 2 ενήλικοι με ένα εξαρτώμενο παιδί 14.3% 2 ενήλικοι με 2 εξαρτώμενα παιδιά 18.2% 2 ενήλικοι με 3 ή και περισσότερα εξαρτώμενα παιδιά 31.8% Λοιπά νοικοκυριά με εξαρτώμενα παιδιά 28.2% Κίνδυνος οικονομικής επισφάλειας ανάλογα με την ηλικία και το φύλο Συνολική κατανομή του πληθυσμού ανάλογα με την ηλικία και το φύλο 0-15 0-64 16+ 16-64 16-24 25-49 50-64 65+ Σύνολο Σύνολο 15.5 81.7 84.5 66.2 10.9 37.5 17.8 18.3 100.0 Θήλεις 14.8 80.2 85.2 65.4 10.7 36.6 18.1 19.8 100.0 Άρρενες 16.3 83.4 83.7 67.1 11.1 38.4 17.5 16.6 100.0 Κίνδυνος οικονομικής επισφάλειας ανάλογα με την ιδιοκτησία Συνολική κατανομή πληθυσμού Σύνολο Ιδιοκτήτες Ενοικιαστές 100.0 81.1 18.9 Κίνδυνος οικονομικής επισφάλειας ανάλογα με την ιδιοκτησία Κατανομή φτωχού πληθυσμού Σύνολο Ιδιοκτήτες Ενοικιαστές 100.0 82.8 17.2

15 Βαθμός επιβάρυνσης από τις δαπάνες στέγασης Βαθμός επιβάρυνσης από τις δαπάνες στέγασης Πληθυσμός Σύνολο Φτωχός πληθυσμός Μη φτωχός πληθυσμός Πάρα πολύ 24,1 33,4 21,6 Αρκετά 68,8 62,7 70,4 Καθόλου 7,2 3,9 8,0 Συνθήκες στέγασης Πληθυσμός Φτωχός Μη φτωχός Συνθήκες στέγασης Σύνολο πληθυσμός πληθυσμός Υγρασία στην οροφή και στους τοίχους, σάπια κουφώματα 21,4% 30,2% 19,1% Οικονομική αδυναμία για ικανοποιητική θέρμανση 17,7% 33,4% 13,5% Συνθήκες στέγασης Ανέσεις σπιτιού Πληθυσμός Φτωχός Σύνολο πληθυσμός Μη φτωχός πληθυσμός Έλλειψη λουτρού 2,1% 6,2% 1% Έλλειψη εσωτερικής τουαλέτας 4,1% 11,3% 2,3%

16 ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΑΣΥΛΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΝ ΕΞΑΕΤΙΑ 1997-2006 3 Έτος Αιτήσεις Προσφυγικό καθεστώς (ΠΚ) Ανθρωπιστικό καθεστώς (ΑΚ) Σύνολο ΠΚ και ΑΚ Απορρίψεις ΠΚ Απορρίψεις ΠΚ και ΑΚ Σύνολο ολοκληρωμένων υποθέσεων Αναγνώριση Ποσοστό ΠΚ Συνολικό ποσοστό αναγνώρισης (ΠΚ και ΑΚ) 1997 4.376 130 94 224 2.216 2.122 2.346 5,54% 9,55% 1998 2.953 156 287 443 3.748 3.461 3.904 4,00% 11,35% 1999 1.528 146 407 553 1.570 1.163 1.716 8,51% 32,23% 2000 3.083 222 175 397 1.748 1.573 1.970 11,27% 20,15% 2001 5.499 147 148 295 1.165 1.017 1.312 11,20% 22,48% 2002 5.664 36 64 100 9.342 9.278 9.378 0,38% 1,07% 2003 8.178 3 25 28 4.529 4.504 4.532 0,07% 0,62% 2004 4.469 11 22 33 3.744 3.722 3.755 0,29% 0,88% 2005 9.050 39 49 88 4.585 4.536 4.624 0,84% 1,90% 2006 τέλη 3.431 37 13 50 3.235 3.222 3.272 1,13% 1,53% Ιουνίου 3 Ηνωμένα Έθνη - Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες, 7.09.2006.

17 Η κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα Ο παρακάτω πίνακας δημοσιεύθηκε στον επίσημο ισότοπο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Συντονισμού Κοινωνικής Κατοικίας (CECODHAS).

18 ΠΗΓΕΣ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΕΣ ΠΗΓΕΣ: 1. Eurostat, "Statistics in Focus: Population and Social Conditions", Alexandra Petrasova, Issue number 99/2007, retrieved from URL http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ity_offpub/ks-sf- 07-099/EN/KS-SF-07-099-EN.PDF 2. Comité européen de coordination de l'habitat social (CECODHAS) retrieved from URL www.cecodhas.org 3. Fédération Européenne des Associations Nationales Travaillant avec les Sans-Abri (FEANTSA) "European Observatory on Homelessness: Fourth Review of Statistics on Homelessness in Europe", November 2005. 4. Oliveira Nancy L. "The nutrition status of women and children who are homeless.", Nutrition and Community Health, March April 2002, p.p. 70-77. ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: 1. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Σπουδών, «Οικογένειες και Κράτος Πρόνοιας στην Ευρώπη», Εκδόσεις Gutenberg 2002. 2. Ηνωμένα Έθνη Ύπατη Αρμοστεία για τους Πρόσφυγες, «Συνολικά Στατιστικά Ασύλου για την Ελλάδα για την εξαετία 1997-2006» από τον διαδικτυακό σύνδεσμο www.antigone.gr/statistics. 3. Γενική Γραμματεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας: «Έρευνα για το εισόδημα και τις συνθήκες διαβίωσης των νοικοκυριών το έτος 2005», Αθήνα 2005. 4. Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας: «Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση 2003-2005», Αθήνα 2003. 5. Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας: «Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Ενσωμάτωση 2005-2006», Σεπτέμβριος 2006. 6. Υπουργείο Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας: «Εθνική Έκθεση Στρατηγικής για την κοινωνική προστασία και την κοινωνική ενσωμάτωση 2006-2008», Αθήνα 2005. 7. Υπουργείο Οικονομικών: «Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς», Αθήνα 2006. 1. Σαπουνάκης Άρης: «Εθνική Αναφορά Στατιστικών για την Εκτίμηση της Στέγασης και της Έλλειψης Στέγης», Ελλάδα, 2006 (μη δημοσιευμένη αναφορά για το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για τους Άστεγους, FEANTSA, Αθήνα 2006). 2. Σαπουνάκης Άρης, «Εκτός Εστίας», Γαλέρα, τεύχος 23, Αύγουστος 2007, από το διαδικτυακό τόπο http://galera.gr/magazine. 3. Μπιλανάκης Νίκος, «Ο ρόλος των ΜΚΟ στη διαχείριση οικογενειών που απειλούνται από κοινωνικό αποκλεισμό», 4.07.2007 από το διαδικτυακό τόπο www.forummko.gr. 4. Ινστιτούτο Μεταναστευτικής Πολιτικής (Ι.ΜΕ.ΠΟ.) από το διαδικτυακό τόπο www.imepo.gr. 5. Εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος από το διαδικτυακό τόπο www.e-tipos.com. 6. Εφημερίδα Ελευθεροτυπία από το διαδικτυακό τόπο www.enet.gr. 7. Εφημερίδα Καθημερινή από το διαδικτυακό τόπο www.kathimerini.gr.