Ο ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΜΗ ΧΑΛΚΗΔΟΝΙΩΝ ΣΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ Αρχιμ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ (JIHAD) CHARBAK Ο ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΚΑΙ ΜΗ ΧΑΛΚΗΔΟΝΙΩΝ ΣΤΟΝ 20 Ο ΑΙΩΝΑ ΑΝΑΛΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ Υποβληθείσα στο Τμήμα της Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ Θεσσαλονίκη 2008

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ: Καθηγητής ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΤΖΕΛΟΣ ΜΕΛΗ: Καθηγητής ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ ΣΤΑΜΟΥΛΗΣ Καθηγητής ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΥΡΕΜΠΕΛΕΣ 2

Σε όλους όσους έστειλε ο Θεός στο δρόμο μου και έγιναν ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής και της ύπαρξής μου δίνοντας μορφή στις εσωτερικές μου αναζητήσεις 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 9 ΕΙΣΑΓΩΓΗ....10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: 1. Ο ΑΝΕΠΙΣΗΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ...19 1.1. Η Συνάντηση του Aarhus της Δανίας 1964...20 1.1.1. Παράρτημα.54 1.1.2. Συμπέρασμα...58 1.1.3. Κοινή Δήλωση......63 1.2. Η Συνάντηση του Bristol της Αγγλίας 1967......66 1.2.1. Συμπέρασμα.......99 1.2.2. Κοινή Δήλωση...102 1.3 Η Συνάντηση της Γενεύης (Genacle) 1970......107 1.3.1. Συμπέρασμα.140 1.3.2. Η Έκθεση των Συμπερασμάτων... 145 1.4. Η Συνάντηση της Αδδίς Αμπέμπα 1971..153 1.4.1. Συμπέρασμα..158 1.4.2. Η Σύνοψη των Συμπερασμάτων...161 1.5. Η Συνάντηση της Γενεύης (Chambésy) 1979..166 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: 2. Ο ΕΠΙΣΗΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ...171 2.1. Η Α Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής: Η Συνάντηση της Γενεύης (Chambésy) 1985...172 2.1.1. Κοινό Ανακοινωθέν.176 2.2. Η Β Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής: Η Συνάντηση της Αιγύπτου (Anba Bishoy) 1989...178 2.2.1. Κοινή Δήλωση της Διάσκεψης της υποεπιτροπής της Μικτής Επιτροπής (Κόρινθος) 1987...184 2.2.2. Κοινό κείμενο της Δεύτερης Διάσκεψης της Μικτής Επιτροπής.....187 2.3. Η Γ Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής: Η Συνάντηση της Γενεύης (Chambésy) 1990 191 2.3.1. Δεύτερη Κοινή Δήλωση και Προτάσεις προς τις Εκκλησίες..196 2.3.2. Η Ποιμαντική Συμφωνία στην Αντιόχεια βάσει των Κοινών Δηλώσεων..200 2.4. Η Δ Συνέλευση της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής: Η Συνάντηση της Γενεύης (Chambésy) 1993 203 2.4.1. Προτάσεις περί την άρσιν των αναθεμάτων...207 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: 3. ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΔΗΛΩΣΕΩΝ ΚΑΙ Η ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 3.1. Μία φύσις (]υπόστασις) το~υ Θεο~υ Λόγου σεσαρκωμένη.209 3.1.1. Μία προσκύνηση του Χριστού...228 3.1.2. Θεοτόκος...229 3.2. Τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος...238 3.3. Δύο θελήματα και δύο θελήσεις...247 3.4. Μία ή δύο φύσεις; Μία ή δύο θελήσεις;....253 3.4.1. Δύο φύσεις «τ~?η θεωρί?α» ή «τ?~η επίνοι?α» μόν?η...256 3.4.2. Μία σύνθετη φύση ή υπόσταση.. 263 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: 4. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ.. 269 4.1. Η άρση των αναθεμάτων και η αποδοχή των δογματικών αποφάσεων των Δ, Ε, ΣΤ και Ζ Οικουμενικών συνόδων....271 4.2. Τα Λειτουργικά και Ποιμαντικά προβλήματα.....298 ΕΠΙΛΟΓΟΣ.....314 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ....321 5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Παρόλο που η καταγωγή μου είναι από τη Λαοδικεία της Συρίας και έγινα μοναχός στο μοναστήρι της Κοιμήσεως της Παναγίας στο Λίβανο, ο Θεός ήθελε να διακονήσω στο Χαλέπι στη Συρία, όταν η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου Αντιοχείας επέλεξε μέσω του Αγίου Πνεύματος τον Ηγούμενο της μονής να γίνει Μητροπολίτης Χαλεπίου και Αλεξανδρέττας. Ακολουθώντας αυτό το δεδομένο αναχώρησα μαζί με τον δεσπότη από το μοναστήρι και ήρθα σε μία πολύ περίπλοκη πόλη, της οποίας οι περισσότεροι κάτοικοι (περίπου 3,5 εκατομμύρια) είναι μουσουλμάνοι και μάλιστα φανατικοί. Οι Καθολικοί την θεωρούν το Βατικανό της Ανατολής, οι Αρμένιοι την έχουν ως έδρα τους στη Συρία μετά την εκδίωξή τους από τους Τούρκους, γι αυτό και ο Μητροπολίτης Χαλεπίου είναι και Αρχιεπίσκοπός τους για όλη τη Συρία. Επιπλέον, αρκετοί είναι και οι Συροϊακωβίτες στο Χαλέπι, το οποίο θεωρούν ως κέντρο και ορμητήριό τους. Είναι αρκετό να αναφέρουμε ότι στο Χαλέπι, την πόλη των φανατικών ισλαμιστών, συμβιώνουν 11 αρχηγοί εκκλησιών, πράγμα πολύ σπάνιο, ίσως και μοναδικό σε όλη την Ανατολή. Σε αυτό το σύγχρονο περιβάλλον η χάρη του Θεού με τοποθέτησε για να διακονήσω. Βέβαια οι καλές σχέσεις με τις άλλες εκκλησίες είναι απαραίτητες, ιδιαίτερα όταν, όπως αναφέραμε και παραπάνω, εμείς οι χριστιανοί αποτελούμε μειονότητα σε μια ισλαμική χώρα και μάλιστα σε φανατικό περιβάλλον. Και αφού συνήθως οι σχέσεις των ανθρώπων είναι καλές με αυτούς που τους αισθάνονται πιο κοντά, έτσι και οι σχέσεις μας με τις Μη Χαλκηδόνιες Εκκλησίες στη Συρία γενικά και στο Χαλέπι ιδιαίτερα είναι άριστες και στενές 1. Μερικές φορές οι στάσεις μας είναι ίδιες όσον αφορά τα πολιτιστικά, τα πολιτικά και τα εκκλησιαστικά ζητήματα και αυτό μας βοηθά αφενός στην αντιμετώπιση του ισχυρού ισλαμικού ρεύματος και αφετέρου της ισχυρής τάσης του 1 Ο Μητροπολίτης Γεώργιος του Όρους Λιβάνου στη Συνάντηση της Γενεύης (1970) υπογράμμισε την ξεχωριστή σχέση, την οποία έχουν οι Ορθόδοξοι του Πατριαρχείου Αντιοχείας με τους Συροϊακωβίτες της Συρίας. Επίσης ο Μητροπολίτης Zakka Iwas (ο νυν πατριάρχης της Συροϊακωβιτικής Εκκλησίας) στην ίδια Συνάντηση τόνισε ότι η Εκκλησία του έχει ιδιαίτερες σχέσεις με την ορθόδοξη Εκκλησία της Αντιοχείας λόγω κοινής γλώσσας, γι αυτό μερικοί νομίζουν ότι αυτές οι δύο Εκκλησίες είναι μία Εκκλησία, αλλά με διαφορετικά έθιμα, βλ. περ. GOTR, Vol. XVI: 1and2 (double issue), Spring & Fall 1971, σσ. 12-13. 6

ρωμαιοκαθολικού προσηλυτισμού. Απ όλα αυτά γεννήθηκε ο προβληματισμός για το θέμα των μεταπτυχιακών μου σπουδών, αλλά και για τον τίτλο της εργασίας. Έχοντας υπόψη ότι ο συγκεκριμένος διάλογος έχει προχωρήσει αρκετά, ιδιαίτερα με την υπογραφή των δύο Κοινών Δηλώσεων του 1989 και 1990, αποφάσισα να επικεντρώσω τις έρευνές μου σε αυτό το ενδιαφέρον πεδίο, το οποίο έχει ιδιαίτερη σημασία στην περιοχή της Αντιοχείας, όπου έγιναν περισσότερα βήματα προς τη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Γνωρίζω βέβαια ότι στην Ελλάδα ακόμη και ο τίτλος μιας εργασίας τέτοιου είδους αντιμετωπίζεται με προκατάληψη, όμως δέχτηκα να επωμιστώ το βάρος της ευθύνης για την επιλογή του συγκεκριμένου θέματος, με την ελπίδα της προσωπικής συνεισφοράς στην υπόθεση της ένωσης της Εκκλησίας. Στην παρούσα διατριβή θα ασχοληθούμε ιδιαιτέρως με τον πρόσφατο σχεδόν διάλογο, το ανεπίσημο και τον επίσημο, ο οποίος ξεκίνησε τον προηγούμενο αιώνα μεταξύ Ορθοδόξων και Μη Χαλκηδονίων. Δεν θα ξεχάσουμε όμως να παρουσιάσουμε έστω και εν συντομία στην εισαγωγή, τις πρώτες προσπάθειες που έγιναν αμέσως μετά την Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο για να εισαγάγουμε τον αναγνώστη στο κατάλληλο κλίμα του προβλήματος. Ελπίζουμε ότι με αυτή τη διατριβή θα συνεισφέρουμε περισσότερο στην προσέγγιση και στην κατανόηση των δύο οικογενειών Εκκλησιών, της Ορθόδοξης και αυτής των Μη Χαλκηδονίων αφού μετά την ανάλυση των δύο Κοινών Δηλώσεων και την αντιμετώπιση των προβλημάτων θα διατυπώσουμε κάποιες προτάσεις για την επίλυση αυτών των προβλημάτων. Με την ολοκλήρωση της διατριβής οφείλω να ευχαριστήσω θερμά τον καθηγητή κ. Γεώργιο Μαρτζέλο, ο οποίος ανέλαβε και το βάρος της εποπτείας, για την επιστημονική καθοδήγηση, τις γόνιμες συζητήσεις, τις καίριες παρατηρήσεις και συμβουλές, την αμέριστη συμπαράστασή του στα βασικά μου αιτήματα. Οφείλω ευχαριστίες και στα άλλα δύο μέλη της τριμελούς επιτροπής, τους καθηγητές κ. Χρυσόστομο Σταμούλη και κ. Ιωάννη Κουρεμπελέ, αλλά και σε όλους τους καθηγητές της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου, οι οποίοι δεν δίστασαν να προσφέρουν κάθε είδους βοήθεια. Αισθάνομαι μεγάλη ευγνωμοσύνη προς το πρόσωπο του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Χαλεπίου, Βερροίας και Αλεξανδρέττας κ. Παύλο Yazigi, γι αυτό και από τα βάθη της καρδιάς μου, τον ευχαριστώ για την πατερική πνευματική και συστηματική επιστημονική καθοδήγησή του από τότε που αποφάσισα να αφιερώσω 7

την ζωή μου στον Κύριο και ο οποίος με καθοδήγησε σε όλη την πορεία μου, από τις θεολογικές σπουδές στην Θεολογική Σχολή του Balamand στο Λίβανο μέχρι σήμερα. Στη Θεσσαλονίκη ευχαριστώ θερμά τον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ. Άνθιμο, αλλά και τον Πρωτοσύγκελο Αρχιμ. π. Ιωάννη Τασιά, Ηγούμενο της Ιεράς Μονής της Αγίας Θεοδώρας, για την αγάπη, την υποστήριξη και τη φιλοξενία που μου παρείχαν καθόλη τη διάρκεια της εδώ παραμονής μου. Ευχαριστώ ακόμα τη φιλόλογο κ. Παρασκευή Κίτσα για τη διόρθωση της διατριβής, αλλά και για τις εποικοδομητικές της συμβουλές και τις χρήσιμες υποδείξεις κατά τη γλωσσική επεξεργασία του κειμένου. Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά μου στη Λαοδικεία και την ενορία μου στο Χαλέπι, που με στερήθηκαν και έπαψαν να αναμένουν την επιστροφή με την περάτωση της διατριβής. Θα ήθελα να ευχαριστήσω επίσης όλους τους ανθρώπους που γνώρισα στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη για την αγάπη με την οποία με αγκάλιασαν καθόλη την διάρκεια της παραμονής μου στην πόλη του αγ. Δημητρίου. Θεσσαλονίκη, 26 Οκτωβρίου 2007 Εορτή του Αγίου Δημητρίου Αρχιμ. Δημήτριος S. Charbak 8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Σεβ. Σεβασμιώτατος Μητ. Μητροπολίτης Αρχιμ. Αρχιμανδρίτης Πρεσβ. Πρεσβύτερος Προτωπρεσβ. Πρωτοπρεσβύτερος σ. / σσ. Σελίδα/ σελίδες Γέν. Γένεσις Μτ. Ευαγγέλιον Ματθαίου Λκ. Ευαγγέλιον Λουκά [ Ιω. Ευαγγέλιον Ιωάννου Πραξ. Πράξεις των Αποστόλων Φιλ. Επιστολή προς Φιλιππησίους Α Κρ. Πρώτη Επιστολή προς Κορινθίους Β Κρ. Δευτέρα Επιστολή προς Κορινθίους Α [ Ιω Πρώτη Επιστολή του Ιωάννου Ἔκδ. Ὀρθ. Πίστ. Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθδόξου Πίστεως Ο. Τ. Ορθόδοξος Τύπος Βλ. Βλέπε Προβλ. Παράλαβε ΕΦ Εκκλησιαστικός Φάρος περ. Περιοδικό ανάθεμ. Ανάθεμα/ Αναθέματα/ Αναθεματισμός αγ. Άγιος υποσημ. Υποσημείωση/ υποσημειώσεις ΓΠ Γρηγόριος Παλαμάς Mansi Sanctorum Conciliorum nova et amplissima Collectio, Ἔκδ. D. J. Mansi, Firenze 1759-1798. Ανατύπωση και συνέχεια: Paris-Leipzig, 1901-1927. GOTR The Greek Orthodox Theological Review, Brookline, Massachusetts, 1964 κ. ]εξ. ECJ Eastern Churches Journal ECR Eastern Churches Review JES Journal of Ecumenical Studies PG Patrologia cursus completes, series Graeca, {εκδ. J.-P Migne, Paris 1857-1912. PL Ibid. Series Latina, Paris 1844-1890. PO Patrologia Orientalis, Paris 1907 κ. ]εξ. SOP Service Orthodoxe de Presse NPNF Nicene and post Nicene Fathers, Michigan, U. S. A., 1971. 9

CSCO ACO Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium, Paris 1903 κ. ]εξ. Acta Conciliorum Oecumenicorum, Schwartz, E., Berolini et Lipsiae 1914 κ. ]εξ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Όπως φαίνεται από τον τίτλο της διατριβής μας («Ο θεολογικός Διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Μη Χαλκηδονίων στον εικοστό αιώνα») η έρευνά μας όφειλε να επικεντρωθεί στις προσπάθειες και στις συναντήσεις που έγιναν στον εικοστό αιώνα. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι ο διάλογος μεταξύ των δύο πλευρών άρχισε προσφάτως. Αντίθετα μάλιστα, υπήρχαν αρκετές προσπάθειες στο παρελθόν και ιδιαίτερα στα χρόνια μετά την Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο, η οποία αποτέλεσε και την αιτία του σχίσματος μεταξύ των δύο Εκκλησιών. Πριν ασχοληθούμε με το κεντρικό θέμα της παρούσας διατριβής, δηλαδή με τον διάλογο στον εικοστό αιώνα, θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε τις προσπάθειες του παρελθόντος, ώστε να τοποθετήσουμε τον αναγνώστη στο σωστό και κατάλληλο κλίμα. Μετά τη σύνοδο της Χαλκηδόνας και τις αποφάσεις της σχετικά με το πρόσωπο του Χριστού και με τις δύο φύσεις του, καθώς και με την καταδίκη του Διοσκόρου, οι Αιγύπτιοι και στη συνέχεια οι Παλαιστίνιοι και οι Σύριοι αρνήθηκαν να δεχτούν αυτή τη Σύνοδο και αποσχίστηκαν από την Εκκλησία. Με την απόσχισή τους αυτή δημιουργήθηκε ένα μεγάλο σχίσμα στο σώμα της Εκκλησίας μετά τη Σύνοδο, πράγμα που ανάγκασε τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου να αρχίσουν αμέσως τις προσπάθειές τους για τη συμφιλίωση των δύο πλευρών: των Χαλκηδονίων, οι οποίοι δέχτηκαν τη Σύνοδο της Χαλκηδόνας και των Μη Χαλκηδονίων, οι οποίοι την απέρριπταν. Οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν δια μέσου των αυτοκρατόρων, οι οποίοι αφενός ήθελαν να διατηρήσουν την ορθή πίστη και αφετέρου κατανόησαν ότι το εκκλησιαστικό σχίσμα δεν ωφελούσε την αυτοκρατορία τους, εφόσον απειλούσε την ενότητά της. Ο Λέων ο πρώτος αυτοκράτορας μετά τον Μαρκιανό, ο οποίος συνεκάλεσε την Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο πείστηκε από τους επισκόπους του Αίλουρου ότι η αιτία της ταραχής στην Αίγυπτο είναι η Δ Οικουμενική Σύνοδος και οι αποφάσεις της και γι αυτό έκρινε ότι έπρεπε να επανεξεταστούν αυτές οι αποφάσεις. Ο 10

Αυτοκράτορας Λέων αποφάσισε να συγκαλέσει καινούρια σύνοδο, αλλά η επέμβαση του Ανατόλιου, Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης, άλλαξε τη γνώμη του αυτοκράτορα, ο οποίος τελικά αποφάσισε να στείλει μία επιστολή για να ζητήσει τη γνώμη των επισκόπων για δύο ζητήματα: 1) εάν πρέπει να τηρηθούν οι αποφάσεις της συνόδου της Χαλκηδόνας και 2) εάν πρέπει να αναγνωριστεί ο Αίλουρος ως επίσκοπος Αλεξανδρείας. Οι επίσκοποι στις απαντήσεις τους καταδίκασαν ομόφωνα τον Αίλουρο και υπερσπίστηκαν τις δογματικές αποφάσεις της Χαλκηδόνας 2. Ο αυτοκράτορας Βασιλίσκος (474), ο οποίος δέχτηκε αντιπροσωπεία μοναχών της Αιγύπτου, εξέδοσε μία "Εγκύκλιο", στην οποία επαινούσε τη διδασκαλία του Κύριλλου και καταδίκαζε τη σύνοδο της Χαλκηδόνας 3. Ο πατριάρχης Ακάκιος αρνήθηκε να υπογράψει την Εγκύκλιο και κάλεσε το λαό να μείνει πιστός στις αποφάσεις της συνόδου της Χαλκηδόνας. Αυτή η αντίσταση αλλά και η προέλαση του Ζήνωνα επικεφαλής στρατού κατά της Κωνσταντινούπολης έκαναν τον Βασιλίσκο να φοβηθεί και να εκδώσει την "Αντιεγκύκλιο", ήταν όμως αργά. Ο Ζήνων λίγο αργότερα μπήκε στην Κωνσταντινούπολη. Όλοι οι επίσκοποι που είχαν υπογράψει την "Εγκύκλιο" του Βασιλίσκου ανακάλεσαν τις υπογραφές τους και ζήτησαν συγγνώμη, πράξη που φανέρωνε την ηθική κατάπτωση του ανώτερου κλήρου, αφού με τόση ευκολία συμμορφωνόταν στις αξιώσεις των ισχυρών της ημέρας. Ο Ζήνων εξέδοσε το περίφημο συνδιαλλακτικό διάταγμα για την ενότητα, το "Ενωτικό" 4. Αν και το Ενωτικό αποτελούσε υποχώρηση στις αποφάσεις της Δ 2 Βλ. Αρβανίτη, Αθανασίου, Επίτομος Ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, Αθήναι 1967, σ. 12. Βλ. επίσης Αναστασίου, Ιωάν, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής, Νέα Έκδοση, σσ. 337-338. 3 Ο Τιμόθεος Αίλουρος, ο οποίος ήταν ο πρώτος μονοφυσίτης Πατριάρχης Αλεξανδρείας συνεργάστηκε με τον Αυτοκράτορα Βασιλίσκο για την έκδοση της "Εγκυκλίου". Βλ. Α. Αρβανίτη, Επίτομος ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, σ. 12. Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών μετά της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλησίας, (Ανάτυπον εκ του περιοδικού «Θεολογία»), Αθήναι 1965, σ. 45. 4 To «Ενωτικόν» είναι το όνομα του εγγράφου, το οποίο υπέγραψε ο αυτοκράτορας Ζήνων ελπίζοντας να είναι ο τύπος των συλλαγών μεταξύ των Ορθοδόξων και των Μονοφυσιτών. Το «Ενωτικόν» όχι μόνο απέτυχε να πραγματοποιήσει τη συμφιλίωση μεταξύ των δύο πλευρών, αλλά επέφερε και άλλο σχίσμα μεταξύ Ρώμης και Κωνσταντινούπολης, το οποίο διήρκεσε 35 χρόνια. Το «Ενωτικόν» αποτελείται από τρία μέρη: Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η κατάσταση στην εκκλησία, η οποία απαιτεί την ανανένωση των δύο πλευρών. Στο δεύτερο μέρος δηλώνεται ότι ο Όρος της Νίκαιας ήταν το μόνο Σύμβολο της Πίστεως και η πίστη επρόκειτο να γίνει κατανοητή υπό την έννοια με την οποία ήταν επικυρωμένη από τη Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης το 381 και από τη Σύνοδο της Εφέσου το 431. Το «Ενωτικόν» επέμενε στην καταδίκη του Νεστορίου και του Ευτυχούς και επρόκειτο να εγκρίνει τα αναθέματα του αγ. Κυρίλλου. Στο τρίτο μέρος του εγγράφου υπήρχε ανάθεμα ενάντια σε όλους εκείνους που είχαν διατηρήσει ή επρόκειτο κάποια στιγμή να διατηρήσουν οποιαδήποτε διαφορετική πίστη είτε απέναντι στις αποφάσεις της Χαλκηδόνος, είτε απέναντι σε οποιοδήποτε άλλη Σύνοδο, GOTR, ένθ ανωτ. σ. 47. Ευγαρίου, Εκκλ. Ιστορία, Migne PG 86 2, 2620C. Λαμπρυνιάδη, Ελπιδοφόρου, Η έναντι της Συνόδου της Χαλκηδόνος στάση του Σεβήρου Αντιοχείας, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 2001, σσ. 48-49. Α. Αρβανίτη, Επίτομος Ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής 11

Οικουμενικής Συνόδου, οι ιστορικοί το θεωρούν σχεδόν ορθόδοξο και πολύ πετυχημένη ενέργεια. Καταδικάζει και τον Νεστόριο και τον Ευτυχή και αποδέχεται το σύμβολο της Νίκαιας, σχεδόν παροδικά αναφέρει τους 12 αναθεματισμούς, τάσσεται κατά της Χαλκηδόνας χωρίς να επιμένει και δεν αναφέρει τίποτε για μία ή δύο φύσεις του Χριστού. Ο πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Ακάκιος δέχτηκε το Ενωτικό και τον Πέτρο Μογγό σε κοινωνία, πράγμα που ανησύχησε τον Πάπα Ρώμης Φήλικα, ο οποίος συγκάλεσε σύνοδο και καταδίκασε τον Ακάκιο σε καθαίρεση 5. Έτσι και ο Ακάκιος με τη σειρά του διέγραψε το όνομα του Φήλικα από τα δίπτυχα προκαλώντας το λεγόμενο Ακακιανό σχίσμα (484-519). Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Α ήλπιζε ότι μπορεί να επιτύχει την εκκλησιαστική ειρήνη και ενότητα μέσα σε μία ρωμαϊκή αυτοκρατορία σε όλο της το μεγαλείο. Η σύζυγός του όμως, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα συμπαθούσε τους μονοφυσίτες και τους βοηθούσε παντοιοτρόπως 6, πράγμα το οποίο έφερε αναστάτωση στα πατριαρχεία της Κωνσταντινούπολης και της Αλεξάνδρειας 7. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας, για να πετύχει το σκοπό του συγκάλεσε το 533 σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη, στην οποία προσκλήθηκαν ορθόδοξοι και μονοφυσίτες για συζήτηση και επίλυση των διαφορών τους, χωρίς όμως να έχει θετικό αποτέλεσμα 8. Στη συνέχεια πραγματοποίησε μία σειρά συζητήσεων με τους ηγέτες των Μη Χαλκηδονίων μέχρι το 536 και ο ίδιος πήρε μέρος σε μερικές από αυτές τις θεολογικές συζητήσεις. Αντελήφθηκε τότε ότι οι μονοφυσίτες απέρριψαν τη σύνοδο της Χαλκηδόνας, επειδή αυτή δεν περιέλαβε τους 12 αναθεματισμούς του Κυρίλλου και δέχτηκε σε κοινωνία τους νεστοριανούς Θεοδώρητο Κύρου και Ίβα Εδέσσης. Το 543 και για να συμφιλιώσει τους μονοφυσίτες, ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός καταδίκασε με ένα διάταγμα τα "Τρία και Αιθιοπικής Εκκλησίας, σ. 13. http://www.newadvent.org/cathen/07218b.htm. Atiya, Aziz, A History of Eastern Christianity, London: (Methuen & Co Ltd) 1968, σσ. 71-75, 178. Βλ. Ι. Αναστασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, σσ. 340-342. 5 Στα πρακτικά της Συνόδου ράφει ότι ο Ακάκιος ήταν ένοχος παραβάσεων όπως η αναγνώριση του Μογγού και άλλες παράνομες χειροτονίες, Στογιόγλου, Γεωργίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, Τόμος Πρώτος, Θεσσαλονίκη: Πουρναρά 1988, σ. 182. 6 Αυτή τη συμπάθεια της αυτοκράτειρας Θεοδώρας προς τους μονοφυσίτες της αποδίδουν μερικοί στο πατέρα της, ο οποίος ήταν μονοφυσίτης, Γ. Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 200. 7 Η αυτοκράτορα Θεοδώρα ήταν πίσω από την χειροτονία του Ιακώβου Βαραδαίου, ο οποίος θεωρείται από τους μεγαλύτερους ηγέτες των μονοφυσιτών, γι αυτό και μέχρι σήμερα καλούνται με το όνομά του, δηλαδή Ιακωβίτες, Α. Αρβανίτη, Επίτομος Ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, σ. 20. A. Atiya, A History of Eastern Christianity, σσ. 180-184. Στεφανίδου, Βασιλείου, Εκκλησιαστική Ιστορία, ΣΤ Έκδοσις, εν Αθήναις: Παπαδημητρίου 1998, εκ της Β Έκδοσις 1959, σ. 241. 8 Γ. Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 201. 12

Κεφάλαια" 9, πράγμα που έγινε επίσημα το 553 στη δεύτερη Οικουμενική Σύνοδο της Κωνσταντινούπολης 10. Οι 14 αναθεματισμοί, τους οποίους διατύπωσε η σύνοδος, ήταν πιστό αντίγραφο του εγγράφου του αυτοκράτορα, με το οποίο ζητούσε την καταδίκη των Τριών Κεφαλαίων. Ο πάπας Βιγίλιος, ο οποίος ήταν στην Κωνσταντινούπολη αρνήθηκε να συμμετάσχει στη Σύνοδο, γνωρίζοντας ότι η Σύνοδος θα καταδικάσει τα Τρία Κεφάλαια πράγμα το οποίο δεν ήθελε να γίνει κατά την εκεί παρουσία του 11. Έτσι έμεινε για έξι μήνες αιχμάλωτος του Ιουστινιανού, μέχρι που αναγκάστηκε κάτω από πίεση να καταδικάσει τα Τρία Κεφάλαια και ύστερα του επιτράπηκε να επιστρέψει στην Ιταλία πέθανε όμως πριν φτάσει εκεί. Παρόλες όμως τις επιτυχίες της η Ε Οικουμενική Σύνοδος δεν πέτυχε τον ουσιαστικό σκοπό της, που ήταν η επιστροφή των Μη Χαλκηδονίων στους κόλπους της Εκκλησίας 12. Η τελευταία προσπάθεια του αυτοκράτορα Ιουστινιανού να ξαναφέρει πίσω στην Εκκλησία τους Μη Χαλκηδονίους ήταν το διάταγμα που εξέδωκε το 564 και στο οποίο υιοθέτησε τη διδασκαλία του Ιουλιανού της Αλικαρνασσού σχετικά με τον «αφθαρτοδοκητισμό» 13. Δυστυχώς και αυτή η προσπάθεια απέτυχε. Μερικοί θεολόγοι αποδίδουν την αποτυχία των προσπαθειών του αυτοκράτορα Ιουστινιανού στη θρησκευτική πολιτική του, εφόσον προσπάθησε να επιβάλει τη γνώμη του με διατάγματα, τα οποία φούντωναν το θρησκευτικό φανατισμό. Την ίδια θρησκευτική 9 Τα Τρία Κεφάλαια είναι: 1) Το πρόσωπο και τα συγγράμματα του Θεοδώρου Μοψουεστίας, 2) Τα συγγράμματα του Θεοδωρήτου Κύρου κατά του Κυρίλλου και της Συνόδου της Εφέσου, 3) και Το γράμμα του Ίβα Εδέσσης προς τον Πέρση επίσκοπο Μάριν παραπονούμενον δια την Κυρίλλειον εν Eδέσση κίνησιν. Ιερομιχάλου, Αθανασίου, Χριστολογία, Μέρος Πρώτον, Αι Χριστολογικαί Έριδες, Εν Αθήναις, 1951, σ. 170. Α. Αρβανίτη, Επίτομος Ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, σ. 19. Βλ. περ. GOTR, Vol. X, Number 2, Winter 1964-1965, σ. 25. Πληροφορίες περί του Θεόδωρου Μοψουεστίας βλ. http://www.newadvent.org/cathen/14571b.htm, περί του Θεοδώρητου Κύρου βλ. http://www.newadvent.org/cathen/14574b.htm και περί του Ίβα Εδέσσης βλ. http://www.newadvent.org/cathen/07614a.htm. 10 Για περισσότερες πληροφορίες περί των «Τριών Κεφαλαίων» και της εκκλησιαστικής και πολιτικής κατάστασης πριν την Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδο βλ. http://www.christusrex.org/www1/cdhn/ coun6.html. Γ, Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 206-209. http://www.theorb.net/ encyclop/religion/early/orb-councils4.index.htm. Meyendorff, John, Imperial Unity and Christian divisions, Crestwood, New York: St. Vladimir s Seminary Press, 1989, σσ. 235-245. Βλ. Ι. Αναστασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, σσ. 368-371. http://www.newadvent.org/cathen/14707b. htm. Παπαδόπουλου, Χρυσοστόμου, Η Ιστορία της Εκκλησίας Αντιοχείας, εν Αλεξανδρεία 1951, σ. 521. 11 Α. Atiya, A History of Eastern Christianity, \οπ. παρ., σσ. 73-74. 12 Βλ. Hastings, Adrian, A World History of Christianity, London: Cassell 1999, σ. 71. 13 «Σύμφωνα με τη διδασκαλία του Ιουλιανού το σώμα του Χριστού, προτού γίνει η σύλληψη και η γέννηση, απαλλάχτηκε από τη φθορά και τις φυσικές ανάγκες, δηλαδή τα αδιάβλητα πάθη και μόνο κατ οικονομίαν υπόκειται σε αυτά. Γι αυτό οι οπαδοί του ονομάστηκαν "[αφθαρτοδοκ~ηται". Μερικοί από αυτούς που έφταναν στα άκρα και ισχυρίζονταν ότι το σώμα του Χριστού ήταν άκτιστο ονομάστηκαν "[ακτιστ~ιται"», Γ. Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 212. 13

πολιτική ακολούθησαν και οι δύο διάδοχοι του Ιουστινιανού, Ιουστίνος Β και Μαυρίκιος και γι αυτό οδηγήθηκαν στο ίδιο αποτέλεσμα 14. Ο Πατριάρχης Σέργιος της Κωνσταντινουπόλεως, στην προσπάθειά του να συμβιβάσει τις αποφάσεις της Δ Οικουμενικής Συνόδου με τον μονοφυσιτισμό, για να τους επαναφέρει στην Εκκλησία, ισχυρίστηκε ότι εξ αιτίας της υποστατικής ένωσης στο πρόσωπο του Χριστού πρέπει να δεχόμαστε μία μόνη ενέργεια και μία μόνο θέληση. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος, ο οποίος επιθυμούσε την ενότητα της αυτοκρατορίας λόγω της απειλής των Περσών και των Αράβων, νόμισε ότι με αυτή τη διδασκαλία μπορεί να επιτύχει το σκοπό του. Έτσι δημοσίευσε το 638 την "{ Εκθεσιν" 15, με την οποία ομολογούσε το Μονοθελητισμό, δηλαδή το «εν θέλημα». Η Έκθεση έγινε αποδεκτή από όλα τα πατριαρχεία της Ανατολής. Όπως όμως συνέβη επί του Ιουστινιανού σχετικά με το ζήτημα των τριών κεφαλαίων, έτσι έγινε και με το ζήτημα του Μονοθελητισμού, δηλαδή η αντίδραση προήρθε από την Ρώμη, η οποία καταδίκασε το Μονοθελητισμό, αλλά και από τον αγ. Μάξιμο τον Ομολογητή και από τον διδάσκαλό του Σωφρόνιο. Επομένως καίτοι ο αυτοκράτορας Ηράκλειος έκανε μία νέα προσπάθεια να επιλύσει τη χριστολογική διαφωνία, μέσω ενός μονοθελητικού όρου, η προσπάθειά του όχι μόνο δεν έφερε την ειρήνη στην αυτοκρατορία και στην Εκκλησία, αλλά έφερε μία νέα αίρεση και επομένως ταραχή στην Εκκλησία 16. Ο αυτοκράτορας Κώνστας Β ήθελε να επικρατήσει η ειρήνη στην αυτοκρατορία και για να διατηρήσει την ορθή πίστη εξέδωσε το 648 ένα κείμενο με τίτλο «Τύπος περί πίστεως» 17, στον οποίο παραμερίζει την Έκθεσιν του Ηρακλείου 14 Γ. Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 212. 15 Ο αυτοκράτορας Ζήνων ελπίζοντας να ενώσει την αυτοκρατορία του και να ξαναφέρνει τους Μη Χαλκηδονίους στους κόλπους της Εκκλησίας εξέδοσε την «Έκθεσιν», η οποία περιείχε την ομολογία της συνόδου της Χαλκηδόνας στην Αγία Τριάδα και στην Ενσάρκωση του Χριστού. Απαγόρευσε όμως την ομολογία σε "μία ενεργεία" ή "δύο ενέργειες" και επέβαλε την ομολογία σε "μία θέληση" και δύο φύσεις «[ασυγχύτως και [αχωρίστως», Βλ. Ρούστομ, Ασσάντ, Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική Εκκλησία (στα αραβικά), Λίβανος: Αλ-μπουλισία 1995, σ. 225. 16 Η προσπάθεια του αυτοκράτορα Ηράκλειου, στην οποία συνέδραμε και ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σέργιος για την επανένωση όχι μόνο απέτυχε, αλλά και έφερε στην Εκκλησία το πρόβλημα του Μονοθελητισμού, για το οποίο χρειάστηκε να συνέλθει αργότερα η Έκτη Οικουμενική Σύνοδος για να δώσει τη σωστή απάντηση της Εκκλησίας. Αξιοσημείωτο είναι ότι το πρόβλημα δεν λύθηκε εντελώς μετά τη Σύνοδο. Μέχρι σήμερα υπάρχουν μερικοί θεολόγοι και πατέρες, οι οποίοι κατηγορούν τους Μη Χαλκηδονίους για τον Μονοθελητισμό. Το σίγουρο είναι ότι οι Μαρωνίτες είναι αυτοί, οι οποίοι δέχτηκαν την "Έκθεση" του Ηράκλειου από τότε. Α. Atiya, A History of Eastern Chrisianity, σσ. 75-78. Ormanian, Malachia, The Church of Armenia, second revised English edition, London: A. R. Mowbray& Co. Limited, 1955, σ. 34. 17 Mansi 10, 1029A-1030D. Βλ. Α. Αρβανίτη, Επίτομος Ιστορία Συρο Ιακωβιτικής, Αρμενικής και Αιθιοπικής Εκκλησίας, σ. 23. Ο συντάκτης αυτού του «Τύπου» ήταν ο Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης Παύλος, Γερομιχάλου, Αθανασίου, Χριστολογία, Μέρος Πρώτον: Αι Χριστολογικαί Έριδες, Εν Αθήναις, 1951, σ. 181. 14

και απαγορεύει να γίνεται λόγος περί μιας ή δύο θελήσεων 18. Όμως οι ταραχές και οι θεολογικές συζητήσεις δεν σταμάτησαν, παρόλες τις μεγάλες προσπάθειες του Πατριάρχη Σωφρονίου και του αγ. Μαξίμου του Ομολογητού. Ο Πάπας Αγάθων μετά την ενθρόνιση του (το 678) εξέδωσε έναν Τόμο 19 προσπαθώντας να εξηγήσει τη σωστή παράδοση και την ορθή διδασκαλία της Εκκλησίας. Μεταξύ αυτών που είπε τόνισε τα εξής: «Όταν ομολογούμε δύο φύσεις, δύο φυσικά θελήματα και δύο φυσικές λειτουργίες στον Δεσπότη ημών Ιησού Χριστό, δεν ισχυριζόμαστε ότι ήταν αντίθετα το ένα προς το άλλο..ούτε Τον χωρίζουμε σε δύο πρόσωπα ή υποστάσεις, αλλά λέμε ότι όπως Εκείνος έχει δύο φύσεις, έτσι έχει και δύο φυσικά θελήματα και δύο φυσικές λειτουργίες, θεϊκή και ανθρώπινη» 20. Αυτή τη διδασκαλία υιοθέτησε η ΣΤ Οικουμενική Σύνοδος, η οποία είναι η Τρίτη Σύνοδος της Κωνσταντινούπολης (680-681), καταδικάζοντας όλους τους οπαδούς του μονοθελητικού δόγματος και επιβεβαιώνοντας το δόγμα της Χαλκηδόνος. Στον Όρο της Συνόδου «διακηρύσσεται ότι ο Ιησούς Χριστός έχει δύο φύσεις και δύο φυσικά θελήματα και δύο φυσικές ενέργειες που αντιστοιχούν στις δύο φύσεις αυτές είναι ενωμένες "[αχωρίστως, [ασυγχύτως, [ατρέπτως κα`ι [αδιαιρέτως". Ο Ιησούς Χριστός είναι τέλειος Θεός και τέλειος άνθρωπος, ομοούσιος με τον Πατέρα κατά την θεότητα και ομοούσιος με μας κατά την ανθρωπότητα με τη θεϊκή Του φύση ενεργούσε τα σημεία και θαύματα, ενώ με την ανθρώπινη τα αδιάβλητα πάθη» 21. Συνεπώς, όλες οι ελπίδες και οι προσπάθειες να βρεθεί μια λύση για τη χριστολογική διαμάχη ήταν μάταιες και τελικά θριάμβευσε η Σύνοδος της Χαλκηδόνος, αλλά πάνω σε εκκλησιαστικό σχίσμα 22. Έτσι σταμάτησαν οι γενικές και μεγάλες προσπάθειες των αυτοκρατόρων και έγινε το σχίσμα πραγματικότητα, αφού κάθε εκκλησία άρχισε να έχει δικούς της επισκόπους. Από τότε και μέχρι τον 20 ο αιώνα που ξεκίνησε ο διάλογος, πρώτα ο ανεπίσημος και αργότερα ο επίσημος, μεταξύ των δύο Εκκλησιών δεν έγιναν άλλες αξιομνημόνευτες προσπάθειες εκτός από την προσπάθεια του αγ. Φωτίου τον 9 ο αιώνα και του αυτοκράτορα Μανουήλ του Κομνηνού τον 12 ο αιώνα, οι οποίες έγιναν 18 Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, \οπ. παρ., σ. 245. 19 Ο Τόμος του Πάπα Αγαθού διαβάστηκε στην τέταρτη συνεδρίαση της Συνόδου της Κωνσταντινούπολης το 680. 20 NPNCF. Vol. XIV, σσ. 330-331. Βλ. Π. Verghese, «Η μονοθελητική έρις μία ιστορική επισκόπησις», περ. GOTR, Vol. XIII, Νο. 2 (1968), σσ. 205-206. 21 Γ. Στογιόγλου, Εκκλησιαστική Ιστορία, τομ. Ι, \οπ. παρ., σ. 216. 22 Krikorian, Mesrob, GOTR, Vol. XVI: 1 and 2 (double issue), Spring & Fall 1971, σσ. 202-204. 15

με τους Αρμενίους 23. Όμως και οι προσπάθειες αυτές απέτυχαν. Την αποτυχία όλων αυτών των προσπαθειών του παρελθόντος την αποδίδουν μερικοί θεολόγοι σε διάφορες αιτίες και παράγοντες θεολογικούς, πολιτικούς, εθνικούς, ορολογίας, κλπ 24. Όμως, αφού οι περισσότεροι από αυτούς τους λόγους δεν υφίστανται πια στο παρόν και οι δύο πλευρές, η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι Μη Χαλκηδονίες Εκκλησίες αποφάσισαν να αρχίσουν νέες προσπάθειες για την επανένωση των δύο Εκκλησιών. Έτσι ξεκίνησε τον προηγούμενο αιώνα εκ νέου ο διάλογος, τον οποίο θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε στην παρούσα εργασία. Η εργασία μας αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια. Στο Πρώτο θα παρουσιάσουμε την πρώτη φάση του διαλόγου μεταξύ της Ορθόδοξης Εκκλησίας και των Μη Χαλκηδονίων Εκκλησιών, η οποία είναι η φάση του ανεπισήμου θεολογικού διαλόγου. Έτσι θα παρουσιάσουμε και θα αναλύσουμε σε αυτό το κεφάλαιο τις τέσσερις Ανεπίσημες Συναντήσεις (Aarhus 1964, Bristol 1967, Γενεύη (Chambésy) 1970, Αντίς Αμπέμπα 1971). Στο τέλος της παρουσίασης κάθε συνάντησης θα παρουσιάσουμε τα αποτελέσματα και τις κοινές συμφωνίες που επιτεύχθηκαν δίνοντας έτσι στον αναγνώστη τα βασικά στοιχεία της κάθε συνάντησης: την ημερομηνία, τον τόπο, τους συμμετέχοντες, τις ομιλίες, τους ομιλητές, τη σύνοψη των ομιλιών, τις αναλύσεις, τα συμπεράσματα και αποτελέσματα της συνάντησης - οι Κοινές Δηλώσεις. Για πρώτη φορά μεταφράσαμε στα ελληνικά τις ομιλίες του Ανεπισήμου Διαλόγου, οι οποίες δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό της Θεολογικής Σχολής του Brookline Mass. των Η.Π.Α., The Greek Orthodox Theological Review, 23 Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σ. 141 κ. ]εξ. Του Αυτού, ΕΦ, τεύχ. Α, τομ. 53 (1971), σ. 168. Β. Στεφανίδου, Εκκλησιαστική Ιστορία, \οπ. παρ., σσ. 413-416. 24 Ο Ανδρέας Παπαβασιλείου απέδιδε την αποτυχία των προσπαθειών του παρελθόντος σε διάφορους λόγους, οι κυριότεροι από αυτούς ήταν: «α) Η εμφάνιση και η επικράτηση του Μωαμεθανισμού στα μέρη, όπου διέμεναν κυρίως οι Αντιχαλκηδόνιοι, β) Η πτώση του Βυζαντίου (1453) και ο κατατεμαχισμός του ενιαίου γεωγραφικού χώρου, ο οποίος αποτελούσε και το συνεκτικό στοιχείο των λαών, οι οποίοι, μπορεί να είχαν διαφορετική εθνική καταγωγή, πολλές γλώσσες επικοινωνίας και ποικιλία ηθών και εθίμων, συνδέονταν όμως από άποψη θρησκευτική, ήταν όλοι ορθόδοξοι, γ) Η κατάργηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας σήμανε και την εξάλειψη του ενδιαφέροντος από μέρους του κράτους για τα συμβαίνοντα στο χώρο της Εκκλησίας, που, όταν εκδηλωνόταν σωστά, απέβαινε προς το καλό της Ορθοδοξίας, δ) Η πάροδος του χρόνου, χωρίς θετικό αποτέλεσμα στις καταβαλλόμενες προσπάθειες, επιδρούσε αρνητικά και συνέβαλλε στη μονιμοποίηση και στην εδραίωση της αποξενώσεως, ε) Ο προηγούμενος λόγος είχε και άλλη αρνητική παράμετρο, καθόσον η επί πολλά χρόνια αποξένωση προκαλούσε στους Αντιχαλκηδονίους τη δυσπιστία και την καχυποψία απέναντι σε κάθε ενωτική προσπάθεια, για ενδεχόμενη κατάλυση της αυτοτέλειάς τους, με κίνδυνο την αφομοίωσή τους από τους Ορθοδόξους και στ) Η απουσία ικανών Αντιχαλκηδονίων θεολόγων, λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν στη Μέση Ανατολή και στην ευρύτερη περιοχή, δεν επέτρεψαν στο παρελθόν τη διεξαγωγή οποιουδήποτε θεολογικού Διαλόγου, Παπαβασιλείου, Ανδρέα, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, Τόμος Πρώτος, κέντρο μελετών ιεράς μονής κύκκου, Κύπρο: Λευκωσία 2000, σσ. 36-37. 16

πράγμα που πιστεύουμε ότι θα συμβάλλει στη σωστή εκτίμηση του διαλόγου 25. Αυτό το έργο παρόλο που ήταν πολύ δύσκολο επειδή κάναμε μετάφραση από μια ξένη γλώσσα σε άλλη, πάλι ξένη για μας, όμως αυτό τελικά μας έδωσε μεγάλη χαρά όταν τελείωσε, αφού αφενός είναι μοναδικό και αφετέρου θα δώσει την ευκαιρία στους ενδιαφερόμενους, οι οποίοι θέλουν να μάθουν για τις εισηγήσεις που έγιναν κατά το διάλογο και δεν μπορούν λόγω της δημοσίευσής τους στην αγγλική γλώσσα να πάρουν έστω και μια μικρή ταπεινή ιδέα για το επίπεδο και τη σοβαρότητα όχι μόνο των εισηγητών και των εισηγήσεων αλλά και των αντιδράσεων που υπήρξαν από την άλλη πλευρά 26. Στο Δεύτερο Κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε τη δεύτερη φάση του διαλόγου δηλαδή τις Επίσημες Συναντήσεις, η οποία αποτελεί τη φάση του επισήμου θεολογικού διαλόγου. Σε αυτή τη φάση έγιναν επίσης τέσσερις συναντήσεις στη Γενεύη (Chambésy) το 1985, στην Αίγυπτο (Anba Bishoy) το 1989, στη Γενεύη το 1990 και το 1993. Σε αυτό το κεφάλαιο παρόλο που θα δώσουμε μερικές πληροφορίες σχετικά με κάθε συνάντηση όπως η ημερομηνία, ο τόπος, οι συμμετέχοντες, οι εισηγήσεις και οι εισηγητές, δεν θα έχουμε ωστόσο τη δυνατότητα να συνοψίσουμε τις ομιλίες αφού δεν δημοσιεύτηκαν. Θα προσπαθήσουμε όμως από ό,τι δημοσιεύτηκε να παρουσιάσουμε όσο είναι δυνατό σαφέστερη εικόνα για όσα έγιναν σε αυτόν τον επίσημο διάλογο με όλες τις κοινές δηλώσεις και τα ανακοινωθέντα που εκδόθηκαν. Στο Τρίτο Κεφάλαιο θα αναλύσουμε τις δύο Χριστολογικές Κοινές Συμφωνίες μεταξύ των δύο Εκκλησιών, οι οποίες υπογράφηκαν στη Δεύτερη και Τρίτη Επίσημη Συνάντηση (Anba Bishoy το 1989 και Γενεύη το 1990). Σε αυτή την ανάλυση θα προσπαθήσουμε να ερευνήσουμε αυτές τις Συμφωνίες και τη συμφωνία τους με την Αγία Γραφή, την Παράδοση της Εκκλησίας, τις αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων και με τα συγγράμματα και τη διδασκαλία των αγίων Πατέρων. Βεβαίως, δεν θα παραλείψουμε να αναφέρουμε τις θετικές γνώμες, καθώς 25 Οι ομιλίες, οι οποίες έγιναν στις Συναντήσεις του Επίσημου Διαλόγου δεν δημοσιεύτηκαν γι αυτό προσπαθήσαμε να αποδώσουμε τη γενική εικόνα περί των ομιλιών και περί όσων έγιναν σε αυτόν τον Επίσημο Διάλογο. 26 Από συζητήσεις που κάναμε με αρκετούς μοναχούς, μοναχές και λαϊκούς στο χώρο της Εκκλησίας, πειστήκαμε για την αναγκαιότητα της μετάφρασης, έστω και για περίληψη των ομιλιών, πράγμα το οποίο είναι αναγκαστικό σε μία διατριβή λόγω του περιορισμένου χώρου. Ελπίζουμε ότι κάποια μέρα θα ολοκληρωθεί το έργο και θα μεταφραστούν όλα τα πρακτικά του Διαλόγου σε αρκετές γλώσσες, ιδιαιτερα στα ελληνικά και στα αραβικά. Αυτό συμβαίνει επειδή οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πιστεύουν στη σοβαρότητα του διαλόγου, εφόσον δεν έχουν διαβάσει τα σχετικά έγγραφα ή επειδή τα πρακτικά δεν υπάρχουν στα ελληνικά, αλλά στα αγγλικά. 17

και τις αρνητικές αντιδράσεις σχετικά με αυτές τις Συμφωνίες και με τις δύο Κοινές Δηλώσεις που ακολούθησαν. Θα επιχειρήσουμε ακόμη να δώσουμε τις κατάλληλες απαντήσεις και εξηγήσεις, λαμβάνοντας υπόψη όχι μόνο όσα έχουν γράψει και δηλώσει οι ορθόδοξοι θεολόγοι, αλλά και όσα έγραψαν και δημοσίευσαν οι Μη Χαλκηδόνιοι. Δηλαδή θα παρουσιάσουμε την πίστη και τις ερμηνείες των Μη Χαλκηδονίων, όπως τις εκφράζουν και τις ομολογούν οι πατέρες και οι θεολόγοι τους. Στο Τέταρτο Κεφάλαιο θα προσπαθήσουμε να παρουσιάσουμε αναλυτικά τις δυσκολίες και τα προβλήματα του διαλόγου, τα οποία εντοπίσαμε όχι μόνο από την πορεία του διαλόγου, αλλά και από την θεολογική ανάλυση των δύο Χριστολογικών Κοινών Δηλώσεων. Θα προσπαθήσουμε επιπλέον να δώσουμε τις κατάλληλες λύσεις σε αυτά και θα διατυπώσουμε επίσης μερικές προτάσεις, οι οποίες μπορούν να συμβάλουν στην υπέρβαση των δυσκολιών και των εμποδίων του διαλόγου κι επομένως, στη γνωριμία, στην προσέγγιση και στην ένωση των δύο Εκκλησιών. Από όσα αναφέραμε και παραπάνω φαίνεται ότι ο σκοπός της εργασίας μας είναι η προσέγγιση των δύο Εκκλησιών, η υπέρβαση των δυσκολιών και των εμποδίων της ένωσής τους, επομένως η συνεισφορά με σταθερό βήμα προς την πραγματοποίηση του θελήματος του Κύριου ημών Ιησού Χριστού 27, του ιδρυτή της Εκκλησίας «\ινα πάντες \εν @ωσιν» 28. 27 «Το θέλημά του Θεού είναι η ενότης της Εκκλησίας Του, η οποία οικοδομείται από τον Παράκλητον, το Πνεύμα της αληθείας. Αποστολή μας είναι να μην αποστώμεν από το θέλημα του Θεού κατά τας κρισίμους ημέρας και να δεχθώμεν την πνοήν του αγίου Πνεύματος δια την οικουμενικήν μαρτυρίαν της ορθοδοξίας εις τον σύγχρονον κόσμον», Δαμασκηνού Ελβετίας, Επίσκεψις (Δεκαπενθήμερον Δελτίον Ειδήσεων) 498 (1993), σ. 4. 28 [ Ιω. 17, 21-23. 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1. Ο ΑΝΕΠΙΣΗΜΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ Ο Θεολογικός Διάλογος της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τις Μη Χαλκηδόνιες Εκκλησίες διακρίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη φάση είναι η ανεπίσημη και σε αυτή έγιναν τέσσερις συναντήσεις (το 1964 στο Aarhus, το 1967 στο Bristol, το 1970 στην Γενεύη και το 1971 στην Addis Ababa). Η δεύτερη φάση είναι η επίσημη, κατά την οποία μετά από 21 χρόνια προετοιμασιών στις ανεπίσημες συναντήσεις πραγματοποιήθηκε επίσημα ο θεολογικός διάλογος των δύο Εκκλησιών στον οποίο έγιναν επίσης τέσσερις συναντήσεις (το 1985 στη Chambésy της Γενεύης, το 1989 στην Κοπτική Μονή Anba Bishoy "του Αγίου Παϊσίου" στην έρημο της Νιτρίας, το 1990 και το 1993 στο Chambésy της Γενεύης). Σημαντικό είναι ότι, παρόλο που ο διάλογος αυτός πραγματοποιείται από τους νεότερους, η πρόοδος, η οποία σημειώθηκε σε αυτόν ήταν καταπληκτική 29. 29 Η. Schreiber, «Im Entscheidenden einig: Der Dialog zwischen Orthodoxie und Altorientalen», Ökumene, HK 8/1995, σ. 440. Ο Σεβ. Μητρ. Ελβετίας Δαμασκηνός αποδίδει αυτήν τη σημαντική πρόοδο του Διαλόγου σε δύο λόγους. Ο πρώτος είναι η αύξηση της ευαισθησίας της ορθόδοξης εκκλησιαστικής συνείδησης έναντι της απόσχισης των Εκκλησιών αυτών και ο δεύτερος λόγος είναι η καλή και σημαντική προεργασία στο έργο της Μικτής Θεολογικής Επιτροπής των τεσσάρων επισήμων Θεολογικών Διασκέψεων, Δαμασκηνού Ελβετίας, «Ο Θεολογικός Διάλογος της Ορθοδόξου Εκκλησίας και των Ανατολικών Ορθοδόξων Εκκλησιών: Σκέψεις και προοπτικαί», Επίσκεψις 516 (1995), σ. 11. 19

1.1. Η Συνάντηση του Aarhus της Δανίας (1964) Η πρώτη ανεπίσημη συνάντηση μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων 30 έγινε στο Πανεπιστήμιο του Aarhus της Δανίας από τις 11 έως τις 15 Αυγούστου του 1964 31. Βασικός σκοπός της Συνάντησης αυτής ήταν η μελέτη των θεολογικών ερμηνειών, που δίνονταν για τη χριστολογική διατύπωση της Τετάρτης Οικουμενικής Συνόδου της Χαλκηδόνος και της χριστολογίας του αγ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας 32. Οι συμμετέχοντες σε αυτή τη συνάντηση εξεπλάγησαν ευχάριστα με το αποτέλεσμα, γιατί ο βαθμός συμφωνίας ήταν πολύ μεγαλύτερος από ό,τι αναμενόταν. Στην πραγματικότητα η αμοιβαία συμφωνία που ανακαλύφθηκε στο Ααρχους ήταν τόσο ευρεία, ώστε μερικοί κριτικοί που δεν ήταν παρόντες δεν τη δέχτηκαν σκεπτόμενοι 30 Σε αυτή την οικογένεια Εκκλησιών ανήκουν η Κοπτική, η Αρμενική, στην οποία υπάγονται τα Καθολικάτα του Ετσμιαζίν και της Κιλικίας, η Συροϊακωβιτική, η Αιθιοπική και η Μαλαμπαρική (Ινδία). Αυτές οι Εκκλησίες και παρόλο που καταδικάζουν τον Ευτυχή και την αίρεσή του χαρακτηρίζονται μεν ως Μονοφυσιτικές γιατί υπερτονίζουν τη "μία φύση" μετά την ένωση και έχουν στο κέντρο της χριστολογικής διδασκαλίας τους τη φράση του Αγ. Κυρίλλου "μία φύσις το~υ Θεο~υ Λόγου σεσαρκωμένη", χαρακτηρίζονται δε ως αντιχαλκηδόνιες Εκκλησίες γιατί απέρριψαν την Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνος το 451 ως νεστοριανή και επομένως δεν δέχτηκαν τον δογματικό όρο της, Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σ. 17. Ι. Καρμίρη, «Ανεπίσημος συνάντησησις», Εκκλησία (Επίσημον Δελτίον της Εκκλησίας της Ελλάδος) 41 (1964), σ. 459. Του ιδίου, «Έκθεσις περί της τρίτης συναντήσεως», Εκκλησία 47 (1970), σ. 615. Του ιδίου, ΕΦ, τεύχ. Α, τομ. 52 (1970), σσ. 331-332. Επίσκεψις 12 (1970), σ. 5. «Eastern Orthodoxy and Oriental Orthodoxy», Orthodox Tradition, Vol. XIII, No. 1, 1996, σσ. 20-22. 31 Η πρώτη αυτή ανεπίσημη Συνάντηση ήταν αποφασισμένο να γίνει στην Κύπρο, αλλά η κατάσταση εκεί εκτραχύνθηκε από το Δεκέμβριο του 1963 λόγω της Τούρκο-κυπριακής ανταρσίας και των διακοινοτικών ταραχών που ακολούθησαν, οπότε αποφασίστηκε να γίνει η Συνάντηση των Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων στο { Ααρχους της Δανίας, επειδή η επιτροπή του τμήματος «Πίστης και Τάξης» του Π. Σ. Ε. είχε οργανώσει συνάντηση εκεί στις 15-27 Αυγούστου. Η διευθέτηση αυτή θα διευκόλυνε και πολλούς από τους θεολόγους, οι οποίοι ήταν μέλη της επιτροπής αυτής του Π. Σ. Ε. και παράλληλα θα μετείχαν και στην πρώτη ανεπίσημη Συνάντηση, Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σ. 48. Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σ. 81. Του ιδίου, «Ανεπίσημος συνάντησησις», Εκκλησία 41 (1964), σ. 459. 32 Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σ. 83. Βλ. Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σ. 48, 50. Γ. Μαρτζέλου, «Ο θεολογικός διάλογος Ορθοδόξων και Μη Χαλκηδονίων», Καθ ]οδόν, τεύχ. 5 (1993), σ. 52. Του ιδίου, «Ο Θεολογικός Διάλογος της Ορθόδοξης Καθολικής Εκκλησίας με τις Μη Χαλκηδόνιες Εκκλησίες της Ανατολής», στα Πρακτικά ΙΔ Θεολογικού Συνεδρίου με θέμα: «] Η Μήτηρ ]ημ~ων [ Ορθόδοξος [ Εκκλησία» (10-13 Νοεμβρίου 1993), Θεσσαλονίκη 1994, σ. 297. http://www.coptic.net/ articles/orthodoxunitydialog.txt 20

ότι οι συμμετέχοντες εξήγαν βιαστικά συμπεράσματα πριν από την επαρκή και λεπτομερή μελέτη όλων των σχετικών ζητημάτων 33. Στη συνεδρίαση του Aarhus συμμετείχαν από την πλευρά των ορθόδοξων 34 : α) ο Επίσκοπος Μελόης Αιμιλιανός Τιμιάδης, αντιπρόσωπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου στο Π.Σ.Ε., β) ο Πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Ρωμανίδης, καθηγητής τότε της Θεολογικής Σχολής του Τιμίου Σταυρού στο Μπρούκλιν των Η.Π.Α., γ) ο Ιωάννης Καρμίρης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, δ) ο Γεράσιμος Κονιδάρης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ε) ο Νίκος Νησιώτης, τότε διευθυντής του Ινστιτούτου Οικουμενικών Σπουδών του Μποσέ, στ) ο Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Florovsky, καθηγητής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ των Η.Π.Α., ζ) ο Πρωτοπρεσβύτερος Vitaly Borovoy και η) ο Πρωτοπρεσβύτερος καθηγητής John Meyendorff, καθηγητής του ρωσικού Ορθοδόξου Σεμιναρίου του Αγίου Βλαδιμήρου της Νέας Υόρκης των Η.Π.Α. Από την πλευρά των Αντιχαλκηδονίων πήραν μέρος οι εξής θεολόγοι: α) ο καθηγητής Karam Nazir Khella της Κοπτικής Εκκλησίας, β) ο Αρχιεπίσκοπος Tiran Nersoyan της Αρμενικής Εκκλησίας του Ετσμιατζίν, γ) ο επίσκοπος Karekin Sarkissian της Αρμενικής Εκκλησίας της Κιλικίας, γ) ο τότε Αρχιεπίσκοπος Μοσούλης Mar Severius Zakka Iwas της Συροϊακωβιτικής Εκκλησίας, ε) ο Πρωτοπρεσβύτερος Like Siltanat Habte Mariam Worqineh, τότε Προϊστάμενος του Καθεδρικού Ναού της Αδδίς Αμπέμπας, στ) ο καθηγητής Πρεσβύτερος V. C. Samuel, ζ) ο καθηγητής Getachew Haile, και οι τρεις της Αιθιοπικής Εκκλησίας, η) ο τότε Μητροπολίτης Κεράλας Mar Thoma Dionysius, θ) ο Πρεσβύτερος Ν. J. Thomas και ι) ο τότε Πρεσβύτερος Paul Verghese, και οι τρεις της Μαλαμπαρινής Εκκλησίας της Ινδίας. Οι τίτλοι των ανακοινώσεων που ανέπτυξαν οι εισηγητές ήταν οι εξής 35 : 33 Βλ. περ. The Greek Orthodox Theological Review (Έκδοση της Θεολογικής Σχολής του Brookline Mass. Των Η. Π. Α.), Vol. XVI: 1 and 2 (double issue), Spring & Fall 1971, Foreword. 34 Βλ. Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σ.49-50, Gregorios, Paulos M. Lazareth, William H. Nissiotis, Nikos A., Does Chalcedon Divide or Unite? Towards Convergence in Orthodox Christology, Switzerland: Geneva 1981, σσ. 19-20. Βλ. περ. GOTR, Vol. X, Number 2, Winter 1964-1965, σ. 12-13. Ι. Καρμίρη, ο Διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων Εκκλησιών (Αγγλικά), σ. 15. Του ιδίου, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σσ. 81-82. Μητροπολίτου [ Αξώμης (νυν Πισιδίας) Μεθοδίου, Τό {εργον τ~ης Διορθοδόξου Θεολογικ~ης [ Επιτροπ~ης διά τόν Διάλογον τ~ων [ Ορθοδόξων καί τ~ων [ Αρχαίων [Ανατολικ~ων [Εκκλησι~ων, Περ. «Abba Salama», Athens 1976, Vol. VII, σ. 173. Βλ. Ι. Καρμίρη, Η Α Διάσκεψις τ~ης Διορθοδόξου Θεολογικ~ης[ Επιτροπ~ης [επί το~υ Διαλόγου μετά τ~ων [ Αντιχαλκηδονίων Εκκλησι~ων, [Αθ~ηναι 1971, σ. 20. Του ιδίου, ΕΦ, τεύχ. Δ, τομ. 53 (1971), σ. 673. 35 Βλ. Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σ. 50-51. περ. GOTR, \οπ. παρ., σ. 5-6. Ι. Καρμίρη, Ο Διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων Εκκλησιών (στα αγγλικά), σ. 16. Του ιδίου, ΕΦ, τεύχ. Δ, τομ. 53 (1971), σσ. 673-674. 21

1) Το πρόβλημα της ενώσεως των Μη Χαλκηδονίων Εκκλησιών της Ανατολής μετά της Ορθοδόξου Εκκλησίας επί τη βάσει της φόρμουλας του Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας «μία φύσις το~υ Θεο~υ Λόγου σεσαρκωμένη»: Ιωάννης Καρμίρης. 2) Αλληλοεπίδρασις μεταξύ ιστορικών και δογματικών παραγόντων εν τω χωρισμώ των Ανατολικών Εκκλησιών από της αρχαίας Καθολικής Εκκλησίας: Γεράσιμος Κονιδάρης. 3) Χαλκηδόνιοι και Μονοφυσίτες μετά τη Χαλκηδόνα: Πρωτοπρεσβύτερος John Meyendorff. 4) Το ζήτημα της συνδιαλλαγής και επανενώσεως των αρχαίων Ανατολικών Εκκλησιών μετά της Ορθοδόξου Εκκλησίας: Πρωτοπρεσβύτερος Vitaly Borovoy. 5) Η φράση του αγ. Κυρίλλου "Μία φύσις {η ]υπόστασις το~υ Θεο~υ Λόγου σεσαρκωμένη" και η Χαλκηδόνα: Πρωτοπρεσβύτερος Ιωάννης Ρωμανίδης. 6) Μία θεολογική προσέγγιση στη χριστολογία «Μία φύσις» κατά τον 5 αιώνα: Karam Nazir Khella. 7) Η ετυμηγορία της Ιστορίας, όσον αφορά την αντιπαράθεση σε σχέση με τη φύση του Χριστού: Αρχιεπίσκοπος Tiran Nersoyan. 8) Μία σεσαρκωμένη φύσις του Θεού Λόγου: Πρεσβύτερος V. C. Samuel. 9) Η διδασκαλία για το πρόσωπο του Χριστού στην Αρμενική Εκκλησία σύντομη επισκόπηση με ειδική αναφορά στην ένωση των δύο φύσεων: επίσκοπος Karekin Sarkissian. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε συνοπτικά στις ανακοινώσεις των συνέδρων με βάση τη σειρά με την οποία παρουσιάστηκαν. Α) Την πρώτη ημέρα, 11η Αυγούστου 1964 και μετά την έναρξη των εργασιών, ο επίσκοπος Μελόης Αιμιλιανός προσφώνησε τους συνέδρους εξ ονόματος του τότε Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρα. Στη συνέχεια πήραν το λόγο ο Νίκος Νησιώτης, διευθυντής του Ινστιτούτου Οικουμενικών Σπουδών του Μποσέ και ο Lukas Vischer, Γραμματέας του τμήματος «Πίστης και Τάξης» του Π.Σ.Ε. τονίζοντας τη σημασία αυτής της ιστορικής συνάντησης και παρουσιάζοντας το πρόγραμμα των εργασιών 36. 36 Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σ. 82. 22

Β) Τη δεύτερη ημέρα, 12η Αυγούστου, μίλησαν ο Πρωτοπρεσβύτερος καθηγητής John Meyendorff, ο Πρεσβύτερος καθηγητής V. C. Samuel και ο καθηγητής Γεράσιμος Κονιδάρης 37. Ο πρώτος ομιλητής, ο Πρωτοπρεσβύτερος καθηγητής John Meyendorff, στην ομιλία του με τίτλο «Χαλκηδόνιοι και Μονοφυσίτες μετά τη Χαλκηδόνα» 38 τόνισε ότι υπήρχαν πολλές αιτίες, εκτός της θεολογικής, οι οποίες συνέβαλαν στο να γίνει το σχίσμα: «Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το γεγονός ότι η στρατιωτική καταστολή του Μονοφυσιτισμού στην Αίγυπτο, και σε άλλες χώρες, η επιβολή της Χαλκηδονικής ιεραρχίας από τη βυζαντινή αστυνομία και η συχνή εξορία των γνήσιων και δημοφιλών ηγετών της εκκλησίας της Αιγύπτου διαδραμάτισαν έναν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση του σχίσματος με χαρακτήρα εθνικής αντίστασης στον εκκλησιαστικό και πολιτικό έλεγχο της Αιγύπτου, της Συρίας και της Αρμενίας» 39. Είπε χαρακτηριστικά ότι μετά από τόσους αιώνες έγινε γνωστό ότι η μονοφυσιτική διδασκαλία περί της ενσάρκωσης του Χριστού είναι ίδια με τη διδασκαλία του αγ. Κυρίλλου περί του ίδιου θέματος: «Όπως έχει παρουσιάσει η σύγχρονη έρευνα, το δόγμα του μονοφυσιτισμού περί της ενσάρκωσης, ειδικά στην επιστημονική μορφή που δόθηκε σε αυτό από τον Σεβήρο, δεν είναι τίποτε άλλο από την κυρίλλεια Χριστολογία» 40. Η κύρια και ουσιαστική καινοτομία του Όρου της Συνόδου της Χαλκηδόνος ήταν να ισχύσει για τη Χριστολογία η ίδια σημασία, την οποία απέδωσαν οι Καππαδόκες Πατέρες στο τριαδικό δόγμα. Στον Θεό συνυπάρχουν τρία πρόσωπα ή υποστάσεις και μία ουσία ή φύση κατά συνέπεια ο όρος «υπόσταση» υποδεικνύει το ιδιαίτερο και το ατομικό, ενώ η «ουσία» ή η «φύση» δείχνει την κοινή θεότητα. Στον Χριστό, ένα μεμονωμένο πρόσωπο που είναι και Θεός και άνθρωπος, είναι απαραίτητο να δεχτούμε ότι συνυπάρχουν δύο φύσεις σε μία υπόσταση. Έτσι η Σύνοδος της Χαλκηδόνος χρησιμοποίησε την Τριαδική ορολογία για τη Χριστολογία, πράγμα που δεν δέχτηκε ο Σεβήρος. «Σύμφωνα με τη Σύνοδο ο Χριστός είναι ομοούσιος με τον Πατέρα ως προς τη θεότητά Του και ομοούσιος με μας ως προς την ανθρωπότητά Του. Η θεία ουσία, σύμφωνα με τη διδασκαλία του αγ. Αθανασίου, την οποία δέχτηκαν οι Καππαδόκες Πατέρες ταυτίζοντας την ουσία με τη φύση, είναι μία 37 Ι. Καρμίρη, Αι Αρχαίαι Αντιχαλκηδόνειοι Εκκλησίαι της Ανατολής και η βάσις της επανενώσεως αυτών, \οπ. παρ., σ. 82. 38 Βλ. περ. GOTR, \οπ. παρ., σσ. 16-30. 39 Βλ. περ. GOTR, \οπ. παρ., σ. 16. 40 Βλ. περ. GOTR, \οπ. παρ., σ. 17. 23

συγκεκριμένη πραγματικότητα. Στην περίπτωση αυτή φάνηκε για πολλούς ότι η Σύνοδος βεβαίωνε την ενσάρκωση ολόκληρης της Αγίας Τριάδος. Αυτές ήταν οι δυσκολίες, οι οποίες απέτρεψαν τους μεγάλους μετριοπαθείς θεολόγους του Μονοφυσιτισμού του έκτου αιώνα να δεχτούν τη Σύνοδο της Χαλκηδόνος. Κατά συνέπεια ο Σεβήρος Αντιοχείας διακρίνει φανερά την ουσία από τη φύση και δίνει στην ουσία μία αφηρημένη σημασία. Αναγνωρίζει στον Χριστό δύο "ουσίες", ενωμένες όμως σε μία ενιαία συγκεκριμένη πραγματικότητα, που την ονομάζει "υπόσταση" ή "φύση", απορρίπτοντας το δόγμα του ακραίου Ευτυχιανισμού, το οποίο δέχεται ότι στον Χριστό υπήρχε μόνο μία ενιαία "ουσία"» 41. Έτσι η έννοια της υπόστασης βρίσκεται στο κέντρο των χριστολογικών συζητήσεων, οι οποίες ακολούθησαν τη μεγάλη Σύνοδο της Χαλκηδόνος το 451. Ο Λεόντιος Βυζάντιος 42 ήταν ένα από τα διασημότερα πρόσωπα που απολογήθηκαν υπέρ της Συνόδου της Χαλκηδόνος. Στην απολογία του ήταν υποχρεωμένος να εξηγήσει γιατί οι έννοιες "υπόσταση" και "φύση" δεν επρόκειτο πλέον να θεωρηθούν συνώνυμες. Ο Σεβήρος αφού αρνήθηκε να διακρίνει μεταξύ της "υπόστασης" και της "φύσης", κατανόησε τον χαλκηδονικό Όρο εσφαλμένα, ότι δηλαδή σ αυτόν γίνεται λόγος για δύο ξεχωριστά πρόσωπα στον Χριστό. Γι αυτό, αφενός ο χαλκηδονικός Χριστός εμφανίστηκε στον Σεβήρο ως σύνθεση δύο ευδιάκριτων όντων, αφετέρου η ύπαρξη της ευδιάκριτης ανθρώπινης φύσης στον Χριστό δήλωνε γι αυτόν ότι ο Υιός του Θεού είχε προσλάβει ένα μέρος της ανθρώπινης φύσης και όχι ολόκληρη την ανθρώπινη φύση. Ολόκληρη η σωτηριολογική άποψη του Κυρίλλου φάνηκε έτσι να εξανεμίζεται. Εντούτοις, δεν μπορεί να υπάρξει ουδεμία αμφιβολία για το γεγονός ότι και η Σύνοδος της Χαλκηδόνος και ο Λεόντιος Βυζάντιος παραμένουν ουσιαστικά πιστοί σε εκείνη την άποψη. Ο Χριστός για αυτούς είναι ένα όν και αυτό δηλώνεται ακριβώς με την έννοια της υποστατικής ένωσης των δύο φύσεων. Η υπόσταση από μόνη της δίνει τη δυνατότητα ύπαρξης και στις δύο φύσεις, αλλά χωρίς καταστροφή των χαρακτηριστικών τους. Κατά συνέπεια, εφόσον το ζήτημα μεταξύ Χαλκηδονίων 41 Βλ. περ. GOTR, \οπ. παρ., σσ. 18-19. 42 Έγραψε πολλά συγγράμματα κατά του Νεστοριανισμού και του Μονοφυσιτισμού και, παρόλο που ήταν ένθερμος υποστηρικτής του δυοφυσιτισμού, χρησιμοποίησε τη χριστολογική έκφραση «μία φύσις το~υ Θεο~υ Λόγου σεσαρκωμένη» και εξήγησε πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται την έννοια της φύσεως μέσα στη διατύπωση αυτή. Λ. Βυζαντίου, Τα τριάκοντα κεφάλαια κατά Σεβήρου, PG 86 2, 1905CD. Βλ. Α. Παπαβασιλείου, Ο θεολογικός διάλογος μεταξύ Ορθοδόξων και Αντιχαλκηδονίων, \οπ. παρ., σσ. 203-204. http://www.newadvent.org/cathen/09180a.htm. 24