Διεθνή και Εθνικά προγράμματα πρόληψης σε εφαρμογή Ελένη Αλμπάνη MSc, PhD Υποδιοικήτρια 6ης Υγειονομικής Περιφέρειας 1
Η πρόληψη αποσκοπεί στην ελάττωση του κινδύνου εμφάνισης ή εξελικτικής επιδείνωσης νόσου, τραυματισμού, ανικανότητας κ.λ.π. Διακρίνεται σε πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή. Περιλαμβάνει μέτρα και πρακτικές για το περιβάλλον, την κοινωνία και το άτομο. Όσο βελτιώνεται το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο μιας χώρας τόσο πιο γόνιμο γίνεται το έδαφος για την ανάπτυξη της πρόληψης, σε συνδυασμό με τα μέσα που προσφέρει η υψηλή τεχνολογική υποδομή. 2
Τα πεδία δράσης της πρόληψης έχουν τροποποιηθεί λόγω της ανόδου του βιοτικού επιπέδου, από τον αποκλειστικό έλεγχο των λοιμώξεων στην προστασία από τα νοσήματα του «πολιτισμού», (καρδιοαγγειακά νοσήματα, καρκίνος, ατυχήματα). Η κατάκτηση και διατήρηση ενός ικανοποιητικού επιπέδου υγείας αποτελεί κύρια προτεραιότητα των σύγχρονων κοινωνιών και εξαρτάται από μία σειρά παραγόντων: όπως η ειρήνη, η εκπαίδευση, οι φυσικοί πόροι, το σταθερό οικοσύστημα, η διατροφή, τα έσοδα, η κοινωνική δικαιοσύνη και η ισότητα. 3
Στις αναπτυσσόμενες χώρες: οι κακές συνθήκες υγιεινής, η απουσία κατάλληλων συστημάτων ύδρευσης και αποχέτευσης, ο υπερπληθυσμός, ο μαρασμός, οι κακές συνθήκες στέγασης αποτελούν κάποιες από τις κυριότερες απειλές της υγείας. Στις αναπτυγμένες χώρες :τα σημαντικότερα προβλήματα υγείας συνδέονται κυρίως με τον τρόπο ζωής (lifestyle), τα ατυχήματα, το κάπνισμα, την κατάχρηση αλκοόλ και ουσιών, τη βία, το εργασιακό sress, τη μόλυνση του περιβάλλοντος. 4
Στην Ευρώπη η αξιόλογη βελτίωση του επιπέδου υγείας τον τελευταίο αιώνα με δραματική μείωση της θνησιμότητας και νοσηρότητας είναι το αποτέλεσμα συνδυασμού κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών, εξελίξεων στη θεραπευτική ιατρική και εφαρμογή μέτρων δημόσιας υγείας συμπεριλαμβανομένης της πρόληψης. Η πρόληψη εκφράζει τις προσπάθειες των λειτουργών της υγείας να προλάβουν την εκδήλωση νόσων και ασθενειών και τις συνέπειες τους για το άτομο, την κοινωνία, και το περιβάλλον μέσω προγραμμάτων προαγωγής της υγείας 5
Η πρόληψη είναι μια δυναμική διαδικασία που περιλαμβάνει τρία στάδια: α) πρωτογενής πρόληψη : περιλαμβάνει τα μέτρα που αποσκοπούν στη μείωση της επίπτωσης μιας νόσου στον πληθυσμό, δηλ. τον περιορισμό της εμφάνισης νέων περιπτώσεων. Η πρωτογενής πρόληψη περιλαμβάνει μέτρα ατομικής και ομαδικής προστασίας. Σημαντικά δείγματα πρωτογενούς πρόληψης αποτελούν η χλωρίωση και φθορίωση του νερού, η διαχείριση των λυμάτων και οι μαζικοί εμβολιασμοί. 6
β) δευτερογενής πρόληψη : αποσκοπεί στη μείωση του επιπολασμού μιας αρρώστιας στον πληθυσμό, δηλ. την πρώιμη διάγνωση και θεραπεία. Παραδείγματα αποτελούν η εφαρμογή του test pap και της μαστογραφίας στις γυναίκες και ο έλεγχος όλων των νεογνών για συγγενή υποθυρεοειδισμό, φαινυλκετονουρία και έλλειψη ενζύμου G6PD. γ) τριτογενής πρόληψη : στοχεύει στη μείωση του επιπολασμού της χρόνιας ανικανότητας ή των υποτροπών της στον πληθυσμό, προσφέροντας προγράμματα αποκατάστασης και επαγγελματικής και κοινωνικής επανένταξης. Παράδειγμα η επανένταξη των εξαρτημένων ατόμων και το πρόγραμμα συστηματικών μεταγγίσεων των πασχόντων από θαλασσαιμία 7
Η ανάπτυξη στρατηγικών για την προαγωγή της υγείας και την πρόληψη ξεκίνησε οργανωμένα τη δεκαετία του 1980 και βασίζεται σε πέντε αλληλοσχετιζόμενα σημεία: την ενσωμάτωση της πολιτικής σε όλα τα θέματα και τους τομείς που σχετίζονται με την υγεία τη δημιουργία υποστηρικτικού περιβάλλοντος την ενίσχυση της κοινοτικής δράσης, την ανάπτυξη των γνώσεων και των δεξιοτήτων των ατόμων σχετικά με την υγεία τους και τον επανασχεδιασμό των υπηρεσιών υγείας με στόχο την καλή υγεία του πληθυσμού. 8
τόσο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, όσο και τα υπουργεία υγείας των χωρώνμελών σε κεντρικό και περιφερειακό ή τοπικό επίπεδο, άλλοι διεθνείς οργανισμοί, ειδικές ιατρικές και νοσηλευτικές ενώσεις, καθώς και η ιδιωτική πρωτοβουλία εφαρμόζουν προγράμματα πρόληψης, τα οποία απευθύνονται στο γενικό πληθυσμό ή στοχεύουν σε πληθυσμιακές ομάδες υψηλού κινδύνου. Κύριοι άξονες δράσης των προγραμμάτων προαγωγής υγείας είναι η διατροφή, η φυσική δραστηριότητα, η καπνιστική συνήθεια, το αλκοόλ, ενώ των προγραμμάτων δευτερογενούς πρόληψης είναι οι κυριότερες χρόνιες νόσοι. 9
Πληθώρα προγραμμάτων έχουν ήδη εφαρμοστεί και συνεχίζουν να εφαρμόζονται διεθνώς, με χαρακτηριστικό πρόσφατο παράδειγμα το Global Action Plan for the Prevention and Control of NCDs 2013-2020 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τα μη μεταδοτικά νοσήματα (κυρίως καρδιαγγειακές παθήσεις, καρκίνο, χρόνιες αναπνευστικές νόσους και διαβήτη), τα οποία αποτελούν τις κυριότερες αιτίες θανάτου παγκοσμίως. Στους ίδιους στόχους κινείται και η χώρα μας, εφαρμόζοντας προγράμματα πρόληψης σε όλα τα επίπεδα. 10
Με στόχο την ανάπτυξη ενός προγράμματος, η προσέγγιση πρέπει να γίνεται με σαφές χρονοδιάγραμμα τουλάχιστον διετίας κατόπιν της εκτίμησης των αναγκών του πληθυσμού που απευθύνεται μέσω ευρέων πρωτογενών επιδημιολογικών ερευνών ή και δευτερογενώς με συλλογή και ανάλυση των ήδη υπαρχόντων επιδημιολογικών δεδομένων. 11
Δημόσια Υγεία Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας Προαγωγή Υγείας Αγωγή Υγείας Πρόληψη UNDER CONSTRUCTION Καρκίνος μαστού, τραχήλου μήτρας, προστάτη, παχέως εντέρου, καρδιαγγειακά νοσήματα, χρόνια νοσήματα,αλκοολισμός, χρήση ουσιών. Αξιολόγηση Προγράμματος Προαγωγής Υγείας Επιλογή Μοντέλου Σχεδιασμού Προγράμματος Προαγωγής Υγείας Εφαρμογή Προγράμματος Προαγωγής Υγείας 12
Ελλάδα και προσυμπτωματικός έλεγχος H διεξαγωγή των προσυμπτωματικών ελέγχων βρίσκεται σε ανησυχητικά χαμηλά επίπεδα στην Ελλάδα και η ενημέρωση των Ελλήνων, σχετικά με τα οφέλη της, σε αρκετές περιπτώσεις ανύπαρκτη. Η εφαρμογή της Δευτερογενούς Πρόληψης έχει ιδιαίτερη αξία γιατί ένα σημαντικό ποσοστό του ελληνικού πληθυσμού δεν γνωρίζει ότι πάσχει από συγκεκριμένα χρόνια νοσήματα. Από επιδημιολογικές μελέτες γνωρίζουμε ότι στην Ελλάδα το 50% του πληθυσμού πάσχει από μία χρόνια πάθηση, ενώ το 40% πάσχει από περισσότερες από μία πάθηση. Το δε 25% περίπου του πληθυσμού είναι υπερτασικοί, εκ των οποίων το 10% δεν το γνωρίζει, το 9% δεν ακολουθεί θεραπεία, το 66% ακολουθεί ανεπαρκή θεραπεία και μόνο το 15% είναι σωστά ρυθμισμένο. Το ίδιο περίπου ισχύει και για τους διαβητικούς. Από τους περίπου 900.000 Έλληνες διαβητικούς, οι 400.000 είναι χωρίς αγωγή και μόνο οι 250.000 είναι σωστά ρυθμισμένοι. 13
Πρόγραμμα «Λυσιστράτη» -στόχοι: την καταγραφή του επιπέδου υγείας του γυναικείου πληθυσμού στην Ελλάδα, όσον αφορά: την συχνότητα λοίμωξης των διαφόρων ηλικιακών ομάδων των Ελληνίδων από τον HPV. την καταγραφή των σχετικών επιδημιολογικών δεδομένων. την ανίχνευση των διαφόρων υποτύπων του Ιού που ανευρίσκονται στον ελληνικό πληθυσμό. 14
την καταγραφή της συχνότητας εμφάνισης των προκαρκινικών και καρκινικών καταστάσεων στον τράχηλο της μήτρας (ανιχνευόμενων με το Pap test, το HPV DNA test ή και τα δύο) τον έλεγχο της ετοιμότητας του ελληνικού πληθυσμού να δεχθεί την προοπτική εφαρμογής του εμβολίου εναντίον του HPV, κ.ά. 15
Πρώτη φάση του προγράμματος Ιούλιος 2011 Κρήτη επεκτάθηκε σε όλη τη χώρα σταδιακά 140 Κέντρα Υγείας και Δημοτικά Ιατρεία, 160 Δήμοι της χώρας και Νοσοκομεία του ΕΣΥ (Κυτταρολογικά, Παθολογανατομικά εργαστήρια ή όσα διενεργούν κολποσκοπήσεις) 16
Προγράμματα δευτερογενούς πρόληψης για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας Αυστραλία: καλούνται γυναίκες 18 έως 69 ετών για έλεγχο κάθε 2 έτη Λιθουανία: γυναίκες ηλικίας 30 έως 60 ετών καλούνται για έλεγχο κάθε 3 χρόνια Σουηδία: το σύστημα υγείας παρέχει pap τεστ κάθε 3 χρόνια σε γυναίκες 23 50 ετών και κάθε 5 έτη για γυναίκες 51 70 ετών. Η πλειοψηφία των προγραμμάτων στις περισσότερες χώρες απευθύνεται σε γυναίκες ηλικίας 25 έως 60 ή 65 ετών (Αγγλία, Ουαλία, Β. Ιρλανδία, Ιταλία, Γαλλία, Βέλγιο, Κύπρος, Ουγγαρία, Σλοβενία) 17
Εμβολιασμός Η ισχυροποίηση του ανθρώπινου οργανισμού πετυχαίνεται με τον εμβολιασμό, ο οποίος στη χώρα μας, σύμφωνα με την απόφαση του Υπουργείου Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, έχει ενταχθεί στο νέο Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών. 18
Η πολιτεία, τόσο στην αρχική οργάνωση του Εθνικού Συστήματος Υγείας, όσο και στις ακόλουθες προσπάθειες «μεταρρύθμισης» του, συνεχώς επαναλαμβάνει και αναιρεί τις προσπάθειες για την ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας φροντίδας και πρόληψης περιοριζόμενη κατά κόρον στην εξαγγελία νομοσχεδίων και μέτρωνκαι όχι στην εφαρμογή τους. 19
Δεδομένης της πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και ηθικής κρίσης της ιατρικής σήμερα οι προτάσεις για την εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου συστήματος υγείας με αναπτυγμένη την πρωτοβάθμια φροντίδα και πρόληψη πρέπει να στηριχθούν στα εξής: Αξιολόγηση των πραγματικών αναγκών του πληθυσμού μέσω επιδημιολογικών ερευνών και όχι άλογη χρήση εξειδικευμένης και δαπανηρής ιατρικής τεχνολογίας. Διασύνδεση και επικοινωνία των υπηρεσιών υγείας σε διεθνές επίπεδο για την καταγραφή και αξιολόγηση των διεθνών επιδημιολογικών δεδομένων. 20
Αποδοτική διαχείριση των πόρων, με αποτελεσματική χρηματοδότηση και περιφερειακή κατανομή. Μεταρρυθμιστικά πλάνα υπό κρατικό έλεγχο ώστε να διασφαλίζεται η καθολική και ισότιμη χρήση των υπηρεσιών πρόληψης από όλους τους πολίτες. Αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ προληπτικής και θεραπευτικής ιατρικής με αντίστοιχη αποκατάσταση της χρηματοδότησης τους. 21
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ «ΠαίΖΟΥΜΕ με την υγεία;;;» 22
Πάτρα 2013 6 η Υγειονομική Περιφέρεια ΣΚΟΠΟΣ: Η απόκτηση γνώσεων σχετικά με την προαγωγή υγείας, παιδιών ηλικίας 9-11 ετών και η διαμόρφωση υγιών στάσεων ζωής. ΣΤΟΧΟΙ: Ταξινομούμε τους στόχους μας, σύμφωνα με τις κυρίαρχες τάσεις της διεθνούς βιβλιογραφίας και πρακτικής, σε τρία (3) επίπεδα. Οι μαθητές να είναι σε θέση: 23
Α. Επίπεδο Γνώσεων Να αποκτήσουν στοιχειώδεις και πιο ειδικές γνώσεις υγιεινής. Να γνωρίσουν υγιεινο-διαιτητικές συνήθειες με βάση τη μεσογειακή διατροφή και την άσκηση. Να διερευνήσουν σε βάθος θέματα όπως ο αλκοολισμός και το κάπνισμα στην παιδική ηλικία, η βία στα σχολεία, η παιδική κακοποίηση, οι κίνδυνοι του διαδικτύου. Να μάθουν πώς να προσφέρουν Πρώτες Βοήθειες. Να ενημερωθούν γύρω από θέματα σεξουαλικής αγωγής. Να γνωρίσουν τις έννοιες της αρρώστιας και του θανάτου και να εκφράσουν φόβους και απορίες σχετικά με αυτές. 24
Β. Επίπεδο Ικανοτήτων Να μπορούν να φροντίζουν τον εαυτό τους με βάση τους κανόνες υγιεινής, τη διατροφή και την άσκηση. Να είναι ικανοί να προσφέρουν Πρώτες Βοήθειες σε περίπτωση ατυχήματος. Να αποκτήσουν δεξιότητες σωστής Κυκλοφοριακής Αγωγής. Να ενισχύσουν το «εμείς». Να αποκτήσουν γνώση του εαυτού τους και να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Να είναι ικανοί να αξιοποιήσουν τον ελεύθερο χρόνο τους δημιουργικά. 25
Γ. Επίπεδο Στάσεων Να είναι σε θέση να εκτιμούν την έννοια υγεία και να προσπαθούν να τη διατηρήσουν με σωστές συνήθειες υγιεινής. Να αποκτήσουν από μικρή ηλικία, θετική στάση για το σώμα τους, φροντίζοντας το με σωστή διατροφή και άσκηση. Να αποφεύγουν την έκθεσή τους στη σχολική βία και σε κινδύνους όπως το αλκοόλ και το κάπνισμα. Να ενισχύσουν την τάση σωστής αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου τους, εντοπίζοντας τους κινδύνους που προέρχονται από τη λανθασμένη χρήση του διαδικτύου. Να αποκτήσουν σωστή κυκλοφοριακή αγωγή ως πεζοί, επιβάτες, οδηγοί. Να εκφράσουν φόβους και απορίες σχετικά με τις έννοιες που θα γνωρίσουν. Να αποκτήσουν στοιχεία κοινωνικής συμπεριφοράς και συνεργασίας στο πνεύμα της ευγενούς άμιλλας. 26
ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ Α βαθμια Εκπαίδευση: Δ, Ε και ΣΤ Δημοτικού (παιδιά ηλικίας 9-11 ετών). ΧΡΟΝΙΚΟ ΕΥΡΟΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΔΥΟ ΣΧΟΛΙΚΕΣ ΧΡΟΝΙΕΣ: 2013-2014 και 2014-2015. 27
ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ (γενικά) Πρώτες Βοήθειες (τραύμα, διάστρεμμα, έγκαυμα κ.α.) Ο Αλκοολισμός και το Κάπνισμα στην παιδική ηλικία Βία στα σχολεία Ο φόβος της αρρώστιας και του θανάτου (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Διατροφικές συνήθειες παχυσαρκία άσκηση (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Συνήθειες υγιεινής στο σπίτι και στο σχολείο Γρίπη (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Τροχαία Ατυχήματα Κυκλοφοριακή Αγωγή Παιδική κακοποίηση Κίνδυνοι διαδικτύου - Αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση Διατροφικές διαταραχές στα παιδιά 28
Α Κύκλος Προγράμματος Ο Α Κύκλου του προγράμματος κατά τη σχολική χρονιά 2013-2014 περιλαμβάνει τις θεματικές ενότητες: Πρώτες βοήθειες (τραύμα, διάστρεμμα, έγκαυμα κ.α.) Διατροφικές συνήθειες παχυσαρκία άσκηση (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Συνήθειες υγιεινής στο σπίτι και στο σχολείο Γρίπη (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Ο φόβος της αρρώστιας και του θανάτου (με στοιχεία διαπολιτισμικής αγωγής) Η επιλογή της θεματικής ενότητας ή των θεματικών ενοτήτων είναι στην ευχέρεια κάθε σχολικής μονάδος ή εκπαιδευτικού και γίνεται μέσω συνεννόησης με το Τμήμα Αγωγής Υγείας της Α βαθμιας Επιθεώρησης. Θα πραγματοποιηθούν σε ομάδες μαθητών της Ε και ΣΤ Δημοτικού του Νομού Αχαίας. 29
Την χρονιά 2014-2015, πιθανά, το πρόγραμμα θα μπορεί να επεκταθεί και σε Εκπαιδευτικούς Α βαθμιας Εκπαίδευσης, όπου θα γίνουν αντίστοιχα σεμινάρια με βιωματικό τρόπο σε τρεις ή περισσότερες διαφορετικές ημερομηνίες όπου θα οριστούν και θα δηλώσουν συμμετοχή οι ενδιαφερόμενοι. Σκοπός της συνδυαστικής αυτής επιμόρφωσης είναι: οι εκπαιδευτικοί που θα παρακολουθήσουν το επιμορφωτικό πρόγραμμα και θα έχουν ενταχθεί και στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα των σχολείων να μπορέσουν μετά το πέρας του προγράμματος (2015) με το δεδομένο εκπαιδευτικό υλικό να δραστηριοποιηθούν ως «εκπαιδευτές β επιπέδου» κάτω από την επίβλεψη της οργανωτικής ομάδας και των «εκπαιδευτών α επιπέδου». 30
ΣΧΟΛΙΚΗ ΧΡΟΝΙΑ 2014-2015 Α Κύκλος Προγράμματος - Β Κύκλος Προγράμματος Κατά τη σχολική χρονιά 2014-2015 θα πραγματοποιηθεί ο Α Κύκλος Προγράμματος σε μαθητές της Ε Δημοτικού και μαθητές της ΣΤ Δημοτικού που δεν τον είχαν παρακολουθήσει την προηγούμενη χρονιά. Η ΣΤ Δημοτικού που την προηγούμενη σχολική χρονιά είχε παρακολουθήσει τον Α Κύκλο Προγράμματος, συνεχίσει το πρόγραμμα με τον Β Κύκλο Προγράμματος, ο οποίος περιλαμβάνει τις θεματικές ενότητες: Ο Αλκοολισμός και το Κάπνισμα στην παιδική ηλικία Βία στα σχολεία Τροχαία Ατυχήματα Κυκλοφοριακή Αγωγή Παιδική κακοποίηση Κίνδυνοι διαδικτύου Αξιοποίηση ελεύθερου χρόνου Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση Διατροφικές διαταραχές στα παιδιά 31
Επιμέρους Στόχος: Να μπορέσουμε να καταγράφουμε και να μελετήσουμε την αλλαγή στάσης των μαθητών που παρακολούθησαν και τους δυο κύκλους του προγράμματος, όταν θα βρίσκονται στις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου. 32
ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Η παρουσίαση του προγράμματος θα γίνεται σε 2 διδακτικές ώρες με ενδιάμεσο διάλειμμα: Παρουσίαση της γνώσης με χρήση διαδραστικών μέσων (πχ. με κάρτες που επιλέγουν τα παιδιά το θέμα και τις υποενότητες που τα ενδιαφέρει), σύντομη προφορική εισήγηση (10 15 λεπτά) από τον εκπαιδευτή και βιωματικές δραστηριότητες. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί συνδυασμός των τεχνικών όπως της συνεργατικής μάθησης, της ενεργητικής διδασκαλίας, βιωματικής μάθησης, καλλιτεχνικής δραστηριότητας, οπτικοακουστικά μέσα. 33
Προηγούμενη γνώση σχετική με το θέμα εκ μέρους των μαθητών δεν είναι απαραίτητη. Θα είναι ουσιαστική η καταγραφή των γνώσεων και στάσεων πριν και μετά την εφαρμογή του προγράμματος για τεκμηρίωση της αξιολόγησης του προγράμματος και μέτρηση της αποτελεσματικότητας. 34
ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ Α) ΚΑΤΑ την παρουσίαση του προγράμματος Με το πέρας της εφαρμογής του προγράμματος θα γίνεται σύντομη και περιεκτική διαδραστική οπτική αξιολόγηση του προγράμματος από τους μαθητές. 35
ΜΕΤΑ την παρουσίαση του προγράμματος Τουλάχιστον 1 εβδομάδα μετά την παρουσίαση με την μεσολάβηση των εκπαιδευτικών - θα δίδεται στους μαθητές ανώνυμο Ερωτηματολόγιο για την αξιολόγηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας του προγράμματος και της αποτελεσματικότητας του. Στους εκπαιδευτικούς του σχολείου (Τουλάχιστον 1 εβδομάδα μετά την παρουσίαση του προγράμματος) Β) Ενδιάμεσες Αξιολογήσεις από την ίδια την διεπιστημονική ομάδα (εκπαιδευτές) στο σύνολο της ανά συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα, για αναπροσαρμογή των στόχων και της διαδικασίας, αξιοποιώντας και τις αξιολογήσεις των μαθητών και των εκπαιδευτικών. Γ) Αυτοαξιολόγηση - Αξιολόγηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας του προγράμματος και της αποτελεσματικότητας του από την ίδια την διεπιστημονική ομάδα (εκπαιδευτές) στο σύνολο της βάσει των στόχων του προγράμματος. 36
37
38
39
40
Αντί επιλόγου Δεδομένου ότι «οι μεγαλύτεροι εχθροί για την υγεία δεν είναι τα μικρόβια, οι ιοί και ο καρκίνος, αλλά η φτώχεια, η άγνοια και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο», (Τριχόπουλος, 1982), οι υπηρεσίες υγείας που φιλοδοξούν να προάγουν την πρόληψη, θα πρέπει να επικεντρωθούν στην βελτίωση του κοινωνικοοικονομικού επιπέδου του πληθυσμού, στην εκπαίδευση αυτού και την αναθεώρηση των ανθρωπίνων σχέσεων. ΓΙΑΤΙ ΣΤΟΧΟΣ ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ ΤΟ «ΖΕΙΝ» ΑΛΛΑ ΤΟ «ΕΥ ΖΕΙΝ»!!!!! 41
42