Ο τοκετός γινόταν πάντα στο σπίτι της γυναίκας με τη βοήθεια της μαμμής. Μόλις άρχιζαν οι πρώτοι πόνοι, τα προπόνια, πήγαινε ο σύζυγος, ένας συγγενής ή κάποιος άλλος να φωνάξει τη μαμμή. Φρόντιζαν εκείνος που θα πήγαινε να μην είναι ορφανός, μήπως συμβεί κάτι στη γέννα και μείνουν ορφανά τα παιδιά.
Β. ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΑΛΛΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΣΤΗ ΓΕΝΝΑ α. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΤΟΥ ΚΑΛΕΣΜΑΤΟΣ Η γέννηση δεν αφορούσε μόνο στη στενή οικογένεια, αποτελούσε έγνοια για όλη την κοινότητα. Η είδηση ότι άρχιζαν τα τζοιλιοπονήματα, η διαδικασία του τοκετού, κυκλοφορούσε από στόμα σε στόμα ή καλούσε ο σύζυγος, η πεθερά ή μια στενή συγγενής: «Πάμεν τζι εννά γεννήσει η τάδε» «Να κοπιάσετε στα τζοιλιοπονήματα». «Να κοπιάσεις τζι εννά γεννήσει η τάδε». Η κοινωνία του χωριού ετοιμαζόταν να δεχτεί το νέο της μέλος και βρισκόταν σε επιφυλακή.
Στα χωριά του διαμερίσματος Μόρφου έστελε η επίτοκος ένα κουλούρι, μιαν ταβλιάν, σε όσες ήθελε να προσκαλέσει στη μελλοντική γέννα της. Με παρόμοιο τρόπο καλούσαν και στους γάμους. Όσες έπαιρναν την πρόσκληση παρευρίσκονταν στη γέννα να βοηθήσουν και έπαιρναν φαί στη λεχώνα τις πρώτες μέρες μετά τον τοκετό. Ανάλογα με τις τοπικές αντιλήψεις, επικρατούσε διαφορετικό έθιμο όσον αφορά στην παρουσία άλλων γυναικών στον τοκετό. Γενικά φοβούνταν ότι οι γυναίκες με την περίοδό τους ήταν ακάθαρτες και δεν έπρεπε να βρίσκονται κοντά στη λεχώνα, γιατί θα πάθαιινε κάτι κακό.
Σε μερικά χωριά όμως συνήθιζαν να ρωτούν τις γυναίκες αν ήταν εντάξει και μετά τις καλούσαν στη γέννα. Αλλού δεν καλούσαν πολλές, γιατί φοβούνταν το μάτι, ιδιαίτερα σε περίπτωση που η γυναίκα γεννούσε εύκολα. Επειδή η θνησιμότητα ήταν μεγάλη, φοβούνταν τα πάντα. Ακόμα και το νεογέννητο φοβούνταν ότι μπορούσε να τσιλλήσει τη λεχώνα, να της κάνει κακό, γι αυτό και το μετέφεραν σε άλλο χώρο μερικές φορές. Ιδιαίτερα ήταν προσεκτικοί αν ο τοκετός γινόταν ημέρα Τρίτη.
ΙΙ. Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΟ Α. Ο ΤΟΚΕΤΟΣ ΣΕ ΚΑΘΙΣΤΗ ΣΤΑΣΗ α. Γενικά για τον τοκετό σε καθιστή στάση Ήδη από την αρχαιότητα η πιο συνηθισμένη στάση της γυναίκας για τον τοκετό ήταν η καθιστή. Στα αρχαικά ειδώλια η γυναίκα φαίνεται καθισμένη σε ένα είδος καθίσματος που λεγόταν, σύμφωνα με το Ν. Πολίτη, δίφρος λοχειαίος, λοχαίος, μαιωτικός ή μαιευτικός. Στη Βυζαντινή εποχή το κάθισμα του τοκετού λεγόταν σέλλα ή σελλίν, λέξη που διατηρήθηκε σε μερικές περιοχές, όπως στην Κύπρο και τη Ρόδο, ως τα νεότερα χρόνια. Παρόμοιο είδος καθίσματος χρησιμοποιήθηκε σαι σε άλλες περιοχές του ελληνισμού τη νεότερη εποχή με διαφορετική ονομασία. Η γυναίκα καθόταν στο σελλίν, μπροστά της σε πιο χαμηλό κάθισμα καθόταν η μαμμή και πίσω της καθόταν μια άλλη γυναίκα, βοηθός της μαμμής. Όπου δεν υπήρχε ειδικό κάθισμα, η επίτοκος καθόταν σε καρέκλα, σε ένα ξύλο ή στην άκρη του κρεβατιού.
β. Το σελλίν Ι. Τι είναι το σελλίν Το σελλίν ήταν ολόκληρο από ξύλο, πιο ψηλό από μια συνηθισμένη καρέκλα και έμοιαζε με τα στασίδια της εκκλησίας. Γύρω ήταν κλειστό, ώστε να μη φαίνεται η γυναίκα και τα πλαινά ήταν σκαλισμένα για να μπορεί να κρατεί η γυναίκα και να παίρνει τον πόνον της. Το κάτω μέρος ήταν επίπεδο με ένα μεγάλο άνοιγμα μπροστά ή με μια μεγάλη τρύπα στο κέντρο. Πάνω στο σελλίν άπλωναν ρούχο για να κάτσει μαλακά η γυναίκα. Στην αρχή η επίτοκος περπατούσε και μόνο στην τελική φάση του τοκετού καθότα στο σελλίν.
ΙΙ. Σε ποιον ανήκε το σελλίν πού βρισκόταν Το σελλίν συνήθως ανήκε στην κοινότητα και βρισκόταν σε ένα δωμάτιο, στην εκκλησία ή όπου είχε γίνει ο τελευταίος τοκετός. ΙΙΙ. Ποιος μετέφερε το σελλίν Όταν άρχιζαν οι πόνοι, ο σύζυγος συνήθως τύλιγε το σελλίν σε ένα σεντόνι ή τραπεζομάντιλο και το μετέφερε στο σπίτι του. Αν απουσίαζε, το μετέφερε η μάνα της κοπέλας ή μια άλλη γυναίκα. Μπορούσε να το μεταφέρει στον ώμο της και ίδια η μαμμή.
γ. Χρήση καρέκλας για τον τοκετό Αντί σελλίν σε μερικά χωριά χρησιμοποιούσαν καρέκλα, μια και το σελλίν στοίχιζε στην κοινότητα και δεν ήταν εύκολη η προμήθειά του. Μπορούσε να τοποθετήσουν δυο καρέκλες σε μικρή απόσταση τη μια από την άλλη και η επίτοκος να καθήσει στο μέσο ή να έχουν ενωμένες τις καρέκλες στις γωνιές για να κάτσει. Πίσω της, σε μια τρίτη καρέκλα, καθόταν η βοηθός. Σε μερικές περιπτώσεις τοποθετούσαν στις καρέκλες δυο σανίδες, αφήνοντας κενό στη μέση, για να μπορεί να περάσει το μωρό που θα γεννιόταν και να πέσει χάμω, όπου είχαν απλωμένο ένα ρούχο. Οι καρέκλες μπορούσε να αντικατασταθούν από δυο σκαμνιά.
δ. Χρήση ξύλινων κιβωτίων για τον τοκετό Τη θέση της καρέκλας έπαιρναν σε πολλά χωριά ξύλινα κιβώτια. Στο κιβώτιο, που είχε ύψος περίπου μισό μέτρο, καθόταν μποροστά η επίτοκος και πίσω η καρτούσα για να τη βοηθά. Μπορούσε να χρησιμοποιήσουν είτε ένα κιβώτιο με τρύπα στη μέση, είτε δυο κιβώτια, παράλληλα το ένα με το άλλο ή με ενωμένες τις γωνιές τους. Η βοηθός μπορούσε να κάθεται σε μια καρέκλα πίσω από τη λεχώνα και η μαμμή μποροστά. Το μωρό έπεφτε στο πάτωμα, που βρεχόταν απο το αίμα και για το λόγο αυτό έλεγαν «έβρεξα την γην με γαίμαν για να σε γεννήσω». Με τον τρόπο αυτό γεννούσαν στα χωριά της επαρχίας Αμμοχώστου και ιδιαίτερα στην Καρπασία. Τα κιβώτια μπορούσε να είναι απλά κιβώτια κοινής χρήσης. Μετά τον τοκετό έπιαναν τη λεχώνα στα χέρια και τη μετέφεραν στο κρεβάτι.
Β. ΑΛΛΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΟ Ένας άλλος τρόπος ήταν να κάθεται η γυναίκα στην άκρη του κρεβατιού για να γεννήσει. Σε άλλα χωριά ξάπλωνε η ετοιμόγεννη στο πάτωμα πάνω σε μια ψάθα ή πάπλωμα, μερικές φορές ακουμπώντας σε μια καρέκλα γερμένη στο πάτωμα. Μπορούσε ακόμη να στέκεται όρθια στηριγμένη στους ώμους των γυναικών ή στο στύλο του κρεβατιού της ή και να γεννήσει όρθια πάνω σε μια καρέκλα. Όπως φαίνεται από τα ειδώλια, και στην αρχαιότητα μπορούσε να γεννήσει όρθια μια γυναίκα.
ΙΙΙ. Ο ΤΟΚΕΤΟΣ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΚΕΤΟ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ο τοκετός στην παραδοσιακή κοινωνία γινόταν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Οι εγκυμονούσες γυναίκες εργάζονταν ως την τελευταία μέρα στα χωράφια, θερίζοντας ή κουβαλώντας προιόντα ως την τελευταία στιγή. Όταν άρχιζαν οι πόνοι, πήγαιναν στο σπίτι να γεννήσουν, όμως πολλές φορές δεν προλάβαιναν και μπορούσε να γεννήσουν μόνες τους μέσα στα χωράφια. Γυναίκα από τα Καμπιά περιγράφει πώς γέννησε μόνη της, ενώ πήγε να μαζέψει ελιές και μετά κάλεσαν τη μαμμή για να κόψει τον ομφάλιο λώρο και να περιποιηθεί το νεογέννητο.
Β. ΤΡΟΠΟΙ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗΣ ΤΟΥ ΤΟΚΕΤΟΥ Σε αρκετές περιπτώσεις υπήρχε δυστοκία και η γυναίκα μπορούσε να έχει πόνους μέρες ολόκληρες. Οι μεγάλες δυσκολίες στον τοκετό και η αδυναμία της ιατρικής να βοηθήσει αποτελεσματικά οδήγησαν σε σειρά συμβολικών μαγικών ενεργειών για την ευόδωση της όλης διαδικασίας. Βασική προσπάθεια ήταν να γίνει διαστολή, να ανοίξει η μήτρα, και για το λόγο αυτό ό, τι ήταν κλειστό έπρεπε να ανοίξει, ούτως ώστε με βάση την ομοιοπαθητική μαγεία να οδηγήσει στην κανονική διαστολή της μήτρας και κατ επέκταση στην έξοδο, τη γέννηση, του εμβρύου. Γι αυτό και ξεκλείδωναν και άνοιγαν τις πόρτες, τα παράθυρα, τα ντουλάπια, τα συρτάρια, να μην είναι τίποτα κλειστό. Επίσης δεν έπρεπε να παρευρίσκονται στον τοκετό παρθένες και, αν ήταν αναγκαία η παρουσία τους, έπρεπε συμβολικά να τους ανοίξουν μια τρύπα στο φόρεμά τους.
Ταυτόχρονα έβαζαν στο νερό ένα χόρτο, το σέριν ή την φούκταν της Παναγίας, που είχε την ιδιότητα να ανοίγει μέσα στο νερό και να παίρνει το σχήμα του ανοικτού χεριού. Σε μερικά χωριά έδιναν στην επίτοκο να πιει από εκείνο το νερό, στο οποίο είχε φουσκώσει το χόρτο, για να αυξηθεί η επίδρασή του και να ανοίξει η μήτρα. Παράλληλα χρησιμοποιούσαν φράσεις που είχαν παρόμοιο νόημα, όπως «μέσα εμείς και έξω το μωρό» ή «μπήκα εγώ και να βγει ο ξένος μας». Θεωρούσαν ότι ένας λόγος της δυστοκίας ήταν ότι κάποιος καταράστηκε τη γυναίκα και επομένως ήταν παρούσες οι Καλές Γεναίτζες που δυσκόλευαν τον τοκετό.
Για το λόγο αυτό τοποθετούσαν στα σκέλη της επιτόκου ένα χάλκινο σκεύος με μια πάνινη κούκλα, βώλους και πωρικά και τα ανακάτευαν ώστε να γίνεται θόρυβος για να ακούσει το μωρό και να βγει έξω να παίξει. Γενικά θεωρούσαν ότι η γυναίκα θα γεννούσε πιο εύκολα αν ήταν μικρότερη από τριάντα χρόνων. Επίσης πίστευαν ότι η πιο εργατική γυναίκα θα γεννούσε ευκολότερα. Μερικές φορές η μαμμή διέταζε να της φέρουν ζεστό νερό και το έβαζε κάτω από την επίτοκο για να μαλακώσει η μήτρα με τους ατμούς και να γίνει η διαστολή. Μια άλλη πρακτκή ήταν να βάλουν την επίτοκο σε ένα σακκί ή την έπιαναν από τις μασχάλες και την κουνούσαν δυνατά για να κατεβεί το μωρό κάτω και να γεννηθεί, όπως αναφέρεται ότι γινόταν και στην αρχαιότητα.
Μεγάλη βαρύτητα έδιναν στη βοήθεια της Παναγίας και των αγίων. Άναβαν κεριά ευλογημένα που είχαν φέρει τα Φώτα ή το Πάσχα από την εκκλησία ή διάβαζαν αποσπάσματα από την Αγία Γραφή, κυρίως την Αποκάλυψη και την Ομολογία της Πίστεως, ανάποδα. Εδώ υπεισερχόταν η μαγεία και διάβαζαν τα αποσπάσματα ανάποδα για να έχουν περισσότερη δύναμη. Το τάξιμο στους αγίους ήταν επίσης πολύ συνηθισμένο. Έταζαν το μωρό σε έναν άγιο, οπότε έδιναν στο μωρό το όνομα του αγίου και το βάφτιζαν στην εκκλησία του. Πολύ συχνά το τάξιμο γινόταν στον Απ. Αντρέα ή στην Παναγία, μπορούσε όμως να παρακαλέσουν τον Άιν Ξορινόν, την Αγ. Μαρίνα και την Αγ. Θέκλη. Σε μερικά χωριά η ετοιμόγεννη έπαιρνε στην εκκλησία ένα κόκκινο μαντίλι της κεφαλής ή ένα σκέπασμα για την εικόνα, για να τη βοηθήσει να γεννήσει εύκολα η Παναγία ή ο άγιος και, αν δυσκολευόταν στη γέννα, έταζε να πάρει και άλλο μαντίλι. Πιο σπάνια, σταύρωναν μια πέτρα στην εικόνα του αγίου κα του ζητούσαν να βοηθήσει τη γυναίκα να γεννήσει. Μια άλλη πρακτική ήταν να φέρουν τον ιερέα να της διαβάσει ευχή και να τη ραντίσουν με τον αγιασμό. Επίσης συνήθιζαν σε μερικά χωριά να ζυγίζουν τη λεχώνα κα να παίρνουν ασήμι ίσου βάρους σε έναν άγιο.
Δ. Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΚΕΤΟΥ Ότανη γυναίκα είχε τους πόνους, περπατούσε και μόνο στο τελικό στάδιο φιλούσε το χέρι της μάνας και της πεθεράς της, έκανε το σταυρό της και καθόταν στο σελλίν. Το ρούχο που θα χρησιμοποιούσαν μερικές φορές το περνούσαν με κερί για να γίνει αδιάβροχο. Η ώρα του τοκετού είναι ιερή. Έλεγαν οι παλιοί ότι ξεχωρίζει η μια ψυχή από την άλλη και γι αυτό «τρέμει η γη». Η μαμμή για να βοηθήσει το μωρό να γλυστρήσει προς τα έξω έβαζε με το δάκτυλό της λάδι στον κόλπο της γυναίκας. Επίσης, αν χρειαζόταν, έκοβε με λεπίδα τον κόλπο για να διευκολύνει την έξοδο του μωρού. Παράλληλα σταύρωνε την κοιλιά της γυναίκας και επικαλούνταν τη βοήθεια του Θεού. Την ώρα που γεννιόταν το μωρό, η μαμμή για να απομακρύνει το κακό, αναφωνούσε «Ιησούς Χριστός νικά». Στη συνέχεια πίεζε την κοιλιά για να μην πάει πάνω το ταίριν, έδενε τον ομφάλιο λώρο και τον έκοβε όταν έπεφτε ο πλακούντας. Η άγνοια οδηγούσε μερικές φορές σε μόνιμες σωματικές βλάβες. Όπως αναφέρει μια πληροφορήτρια, η μαμμή του χωριού πίεζε υπερβολικά με τη γροθιά της τον ομφαλό της γυναίκας και της προκαλούσε κήλη.
Μετά τη γέννα έπλεναν τη λεχώνα με νερό, μέσα στο οποίο έβραζαν κύμινο γα να καυτηριαστεί το μέρος και οι γυναίκες που παρευρίσκονταν μετέφεραν τη λεχώνα από το σελλίν στο κρεβάτι. Η λεχώνα έπρεπε να μείνει ξαπλωμένη ανάσκελα με τα πόδια σταυρωμένα για εικοσιτέσσερις ή σαρανταοκτώ ώρες, για να αποφευχθεί η αιμορραγία. Μερικές μαίες τους έδεναν τα χέρια και τα πόδια για μα μην κινούνται καθόλου. Αν δεν έκλαιε μόλις γεννιόταν το μωρό, του έδινε η μαμμή ένα μπάτσο για να κλάψει ή, αν ήταν λιποθυμισμένο, χτυπούσαν ένα χάλκινο γουδί για να το συνεφέρει ο μεταλλικός ήχος. Άφηναν το μωρό εκεί που είχε πέσει, είτε στα ρούχα και τις σακκούλες, είτε σε δερμάτινο κόσκινο που είχαν τοποθετημένο κάτω από το σελλίν, ώσπου να τελειώσει η διαδικασία του τοκετού και να στρέψουν την προσοχή τους στο νεογέννητο. Στη συνέχεια, η μαμμή κάπνιζε το σπίτι για να φύγει το κακό, είτε αυτό ήταν το κακό μάτι είτε τα κακά πνεύματα.
IV. Ο ΟΜΦΑΛΙΟΣ ΛΩΡΟΣ Α. ΤΟ ΚΟΨΙΜΟ ΤΟΥ ΟΜΦΑΛΙΟΥ ΛΩΡΟΥ Η μαμμή έδενε τον ομφάλιο λώρο με λινή ή μεταξωτή κόκκινη κλωστή. Μερικές φορές η κλωστή ενδυναμωνόταν με λιωμένο κερί. Στην περιοχή Κυθρέας η μαμμή έδενε τον ομφάλιο λώρο με κόκκινη κλωστή μεταξωτή που τη φύλαγαν από το ράψιμο του κρεβατιού της νύφης. Το είδος αυτό της κλωστής χρησιμοποιούνταν συχνά σε μαγικές ενέργειες. Η σχέση με το γάμο ενδυυνάμωνε περισσότερο την ικανότητα του αντικειμένου. Αν καθυστερούσε να πέσει ο πλακούντας, άλειφαν σε μερικά χωριά τον ομφάλιο λώρο με γάλα της συκιάς, για να μαλακώσει και να διευκολύνει το πέσιμο του πλακούντα. Στη συνέχεια, αφού έβγαινε το ύστερο, έκοβε τον ομφάλιο λώρο η μαμμή σε απόσταση τεσσάρων δακτύλων. Στην ίδια απόσταση έκοβαν τον ομφάλιο λώρο και στην αρχαιότητα
. Σε μερικά χωριά τον έκοβαν χρησιμοποιώντας ασημένιο νόμισμα. Αλλού τον έκαιαν με κερί ή τον έκοβαν με ψαλίδι καυστηριάζοντάς τον με το κερί. Σε χωριά της Πάφου αποστείρωναν το μέρος πρώτα με ζιβανία και στη συνέχεια τον έκαιγαν με το κερί. Στη συνέχεια αποστείρωναν τον ομφάλιο λώρο με αλάτι και κρασί, λάδε ή μερσίνιν. Μερικές φορές το μερσίνιν το φύλαγαν από την Ανάσταση του Χριστού, για να είναι ευλογημένο. Η χρήση κόκκινης μεταξωτής ή λινής κλωστής ή νομίσματος στο κόψιμο του ομφάλιου λώρου στόχο είχε την απομάκρυνση του κακού. Σε μερικά χωριά έλουζαν εκείνη την ώρα το μωρό με εφτά αμύγδαλα. Τόσο ο συμβολικός αριθμός εφτά, όσο και τα αμύγδαλα έχουν ιδιαίτερη σημασία και περικλείουν μέσα τους ευχές για μια πλούσια ζωή και μακροημέρευση. Θεωρούσαν ότι εκείνη η στιγμή, που αποχωριζόταν οριστικά το μωρό από τη μητέρα του, ήταν ιδιαίτερα σημαντική και καθοριστική για το μέλλον. Όταν είχε κάποιος μια συνήθεια που δεν άλλαζε, του έλεγαν ότι τον αρφαλλοκόψαν με εκείνη τη συνήθεια. Για να μη γίνει κλέφτης, όπως έλεγαν σε μερικά χωριά, έβαζαν το χέρι του νεογέννητου στην τζέπη του πατέρα του, πριν ακόμη κόψουν τον ομφάλιο λώρο. Στη μαμμή που είχε κόψει το αρφάλλιν έδιναν χρηματική αμοιβή. Την ώρα που έκοβε τον ομφάλιο λώρο η μαμμή ευχόταν στο μωρό να είναι καλορίζικο.
Β. Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΟΜΦΑΛΙΟΥ ΛΩΡΟΥ Το κομμάτι του ομφάλιου λώρου που μένει πάνω στο μωρό ξηραίνεται και πέφτει σε λίγες μέρες. Αυτό το κομμάτι, το αρφάλλιν, σύμφωνα με τις λαικές δοξασίες, έχει δύναμη και επηρεάζει τη μετέπειτα ζωή. Για το λόγο αυτό, οι συνήθειες που σχετίζονται με αυτό είναι ποικίλες. Συνήθως το τύλιγαν σε φύλλα μυρτιάς, σε βαμβάκι ή κόκκινο μαντίλι και το φύλαγαν στο ντουλάπι, για να μη φύγει το παιδί από το σπίτι. Ο ομφάλιος λώρος, όπως και ο πλακούντας, θεωρούνταν προέκταση της ύπαρξης του παιδιού και για το λόγο αυτό φρόντιζαν να βρίσκεται στο σπίτι και μάλιστα να βρίσκονται μαζί όλων των παιδιών της οικογένειας γα να είναι μαζί και αγαπημένα τα αδέλφια. Μερικοί το είχαν στο πορτοφόλι του πατέρα για να του φέρνει γούρι και, όταν μεγάλωνε το παιδί, του το έδιναν να το έχει στο δικό του πορτοφόλι. Το αρφάλλιν το είχαν ως φυλακτό και σε άλλες περιοχές, όπως στη Μ. Ασία. Η φύλαξη του ομφάλιου λώρου συνεχίστηκε στην Κύπρο περίπου ως τα μέσα του 20 ου αι.
V. Ο ΠΛΑΚΟΥΝΤΑΣ ΤΟ ΤΑΙΡΙΝ Α. ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΚΑΙ ΦΟΒΟΣ ΓΙΑ ΤΟ ΤΑΙΡΙΝ Ιδιαίτερο φόβο προκαλούσε ο πλακούντας, το ταίριν, γιατί πολλές φορές πήγαινε στη μήτρα, που έκλειε, και δεν μπορούσε να τον βγάλουν, οπότε η γυναίκα πέθαινε. Για να πέσει το ταίριν, συμβούλευε η μαμμή τη λεχώνα να βάλει στο στόμα της τα μαλλιά της για να της φέρει αναγούλα και να σπρώξει έτσι το ταίριν να πέσει. Στο Δίκωμο, όταν δεν έπεφτε ο πλακούντας, σταύρωναν μια πέτρα στην κοιλιά της γυναίκας και όσο βάρος είχε η πέτρα έστελλαν τόσο κερί σε έναν άγιο. Η μαμμή παρατηρούσε προσεκτικά τον πλακούντα να μην του λείπει κανένα κομμάτι, γιατί μπορούσε να παραμείνει κάτι στη μήτρα, οπότε πάλι πέθαινε η γυναίκα.
Β. ΠΡΟΓΝΩΣΤΙΚΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΛΑΚΟΥΝΤΑ Από τον πλακούντα του πρώτου παιδιού μάντευε η μαμμή το φύλο και τον αριθμό των επόμενων παιδιών. Όσα κουβάρια ανίχνευε πάνω στο ταίριν, τόσα παιδιά θα αποκτούσε η γυναίκα. Μερικές φορές έριχνε νερό πάνω στο ταίριν για να ξεχωρίσει τα κουβάρια, τις ελιές, και να τα μετρήσει. Επίσης μπορούσε να καταλάβει το φύλο του επόμενου παιδιού, είτε από τα κουβάρια, είτε από τη θέση που είχε ο πλακούντας. Αν βρισκόταν στη μέση, η γυναίκα θα αποκτούσε κόρη και, αν βρισκόταν στην άκρη, θα αποκτούσε γιο.
Γ. ΠΟΥ ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΘΑΒΑΝ ΤΟΝ ΠΛΑΚΟΥΝΤΑ α. Ο τόπος που έθαβαν τον πλακούντα Τον πλακούντα έπρεπε να τον θάψουν μαζί με τον ομφάλιο λώρο σε μικρό λάκκο, αλλά φρόντιζαν να μην είναι κοντά θαμμένο το ταίριν άλλου παιδιού, γιατί πίστευαν ότι θα τσακώνονταν τα παιδιά. Επίσης φρόντιζαν να τον θάψουν σε σημείο που δε θα τον δρασκελούσαν ούτε άνθρωποι, ούτε ζώα, κυρίως σκύλοι και γάτοι. β. Ποιος έθαβε τον πλακούντα Σημαντικό ήταν και ποιο ή ποια άτομα θα έθαβαν τον πλακούντα. Συνήθως το θέμα αυτό το φρόντιζε ο πατέρας με τη μαμμή. Σε πολλά χωριά πίστευαν ότι δεν έπρεπε να θάβει τον πλακούντα ένα άτομο.
VΙΙ. Η ΠΡΩΤΗ ΕΠΑΦΗ ΤΟΥ ΜΩΡΟΥ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ Οι πρώτες στιγμές της γέννησης ενός παιδιού ήταν καθοριστικές για το μέλλον του. Οι ευχές ή οι κατάρες εκείνης της στιγμής, ιδιαίτερα αν προέρχονταν από τη μητέρα του, το ακολουθούσαν σε όλη του τη ζωή. Για το λόγο αυτό η μαμμή τύλιγε το μωρό μόλις γεννιόταν και το έπαιρνε στη μητέρα του. Το έβαζε στην αγκαλιά της ή το κυλούσε τρεις φορές πάνω της, ζητώντας της να του ευχηθεί. Μπορούσε η μάνα να του ευχηθεί ενόσω βρισκόταν στο πλάι της, τρίβοντας πάνω του το πόδι της. Και οι ευχές της μάνας ήταν να ζήσει πολλά χρόνια, να έχει τύχη καλή, να γίνει άρχοντας, βασιλέας, δάσκαλος ή γιατρός. Ταυτόχρονα ευχόταν και η μαμμή της λεχώνας να το μεγαλώσει αυτή που το γέννησε. Μερικές φορές, επειδή φοβούνταν ότι υπήρχε πιθανότητα να το καταραστεί η μητέρα εκείνη την ώρα, φρόντιζαν να μην το δει ούτε η μητέρα του. Και σε άλλες περιοχές του ελληνισμού τοποθετούσαν το μωρό πάνω στη μάνα του μόλις γεννιόταν.
VIII. ΚΕΡΑΣΜΑ ΚΑΙ ΦΑΓΗΤΟ ΜΕΤΑ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ Μετά τη συμπλήρωση όλης της διαδικασίας του τοκετού, όσοι παρευρίσκονταν έπρεπε να καθήσουν στο τραπέζι να φάνε. Όπως έχει προαναφερθεί, όσες είχαν προσκληθεί έπρεπε να παραμείνουν ως το τέλος, δεν έφευγαν πριν ολοκληρωθεί ο τοκετός. Συνηθισμένα φαγητά ήταν ο φιδές, η σούπα, το πιλάφι πλιγούρι, πατάτες τηγανητές και μερικές φορές κοτόπουλο. Μπορούσε όμως να φάνε και όσπρια. Έτρωγαν, έπιναν κρασί και εύχονταν «να ζήσει ο ξένος ή η ξένη» τους και «καλά ποσαραντώματα» για τη λεχώνα. Το φαγητό θα επαναλαμβανόταν στις τρεις μέρες που θα σταύρωνε η λεχώνα. Σε χωριά της Τηλλυρίας ήταν τόσο συνδεδεμένο το φαγητό με τον τοκετό, που έλεγαν «εφάμεν την σούππαν της Μαρίας», δηλ. γέννησε η Μαρία.
Β. ΕΥΧΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ Στη λεχώνα εύχονταν καλά ποσαραντώματα ή καλές σαράντα. Επίσης τους εύχονταν «να σαίρεσαι τον ξένον σου» (να χαίρεσαι τον ξένο σου) ή να σας ζήσει ο ξένος σας και τους εξέφραζαν τη χαρά τους για την ευτυχή κατάληξη του τοκετού: Εχαρήκαμεν στην απογλύτωσήν σου. Παράλληλα εύχονταν να ζήσει το μωρό, να γεράσει και να είναι καλότυχο.
ΠΡΩΤΕΣ ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ Ι. ΠΡΩΤΕΣ ΦΡΟΝΤΙΔΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ Την ώρα που γεννιόταν το μωρό φρόντιζαν να μη δει φως, γιατί ήταν μεγάλη η διαφορά από το σκοτάδι της μήτρας. Μπορούσε να πάθουν βλάβη τα μάτια του και να γίνει αλλοίθωρο. Για το λόγο αυτό είτε του έριχναν ένα ρούχο στα μάτια, είτε το έβαζαν στα σκοτεινά. Μετά το κόψιμο του ομφάλιου λώρου, η μαμμή έλεγχε, αν υπήρχε ο χαλινός, δηλαδή μεμβράνη κάτω από τη γλώσσα του μωρού, και την έκοβε με το χέρι της. Αν δεν έκοβε το χαλινάρι, το μωρό είτε δε θα μιλούσε είτε θα τραύλιζε. Βασική μέριμνα επίσης της μαμμής ήταν να στάξει λεμόνι στα μάτια του παιδιού για να τα καυτηριάσει. Θεωρούσαν ότι ήταν απαραίτητο για να βλέπει καθαρά, να σφίξουν τα μάτια του ή για να μη φοβούνται τα μάτια του. Παρόμοια συνήθεια υπήρχε και σε άλλες περιοχές του ελληνισμού. Επίσης, αν το νεογέννητο ήταν κορίτσι, κυλούσαν ένα αυγό σε διάφορα σημεία του σώματός του που δεν ήθελαν να έχει τρίχες, όπως στις μασχάλες ή στην ηβική χώρα. Πίστευαν ότι αναλογικά θα ήταν καθαρό το δέρμα χωρίς τρίχες, όπως το αυγό.
ΙΙ. ΤΑ ΣΚΟΥΛΑΡΙΚΙΑ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΥΣ Άλλη φροντίδα της μαμμής ήταν να τρυπήσει τα αυτιά του νεογέννητου για να του βάλουν σκουλαρίκια.
ΙΙΙ. ΤΟ ΑΛΑΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΥΣ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΛΑΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΜΩΡΟΥ Μετά το κόψιμο του ομφάλιου λώρου, η μαμμή έβαζε στο μωρό αλάτι, κρασί, λάδι ή ζάχαρη. Το αλάτι και το κρασί είτε το έβαζαν στο νερό που έλουζαν το νεογέννητο, είτε πασπάλιζαν το μωρό και το άφηναν μερικές ώρες ή και μέρες πριν το λούσουν για δεύτερη φορά. Βασικός λόγος ήταν η απολύμανση και η αποφυγή μολύνσεων. Παράλληλα, σύμφωνα με τους πληροφορητές, το παιδί με το αλάτι, θα γινόταν σφικτό και γερό για να αντέχει στη δουλειά, θα έσφιγγε το μυαλό του και θα γινόταν έξυπνο και μυαλωμένο. Επίσης με το αλάτισμα θα απέφευγαν τη δυσάρεστη οσμή του ιδρώτα και γενικά του σώματος του ατόμου. Το κρασί, εκτός από την απολύμνση, θα έδινε και χρώμα κόκκινο στο παιδί. Ιδιαίτερα το αλάτι προφυλάσσει από το κακό.
Β. ΤΟ ΚΟΠΑΝΙΣΜΑ ΤΟΥ ΑΛΑΤΙΟΥ Το αλάτι ήταν απαραίτητο στον τοκετό. Πέρα από την ουσιαστική συμβολή του στην απολύμανση, αποκτούσε και ευρύτερο συμβολισμό. Ταυτίστηκε στη συνείδηση του λαού με το νου του μωρού. Έτσι δινόταν ιδιαίτερη σημασία τόσο στην προμήθεια και την επεξεργασία του όσο και στη χρήση του. Έπρεπε να αγοράσουν το αλάτι χωρίς να το ζυγίσουν και χωρίς να πληρώσουν, μερικές φορές και χωρίς να μιλούν. Σε μερικά χωριά θεωρούσαν ότι έπρεπε να το κοπανίσουν σε γουδί, όχι σε χερόμυλο, διότι αλλιώς το παιδί θα γινόταν κακός άνθρωπος. Το γουδί ήταν μεγάλο και ανήκε πολλές φορές στην κοινότητα. Το λιώσιμο έπρεπε να γίνει με πέτρα που ζύγιζε μια οκά ακριβώς, όχι λιγότερο από τετρακόσια δράμια, για να είναι σωστός και ο νους του παιδιού.
Γ. ΤΑ ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ ΚΟΠΑΝΙΖΑΝ Η ΕΒΑΖΑΝ ΤΟ ΑΛΑΤΙ Πίστευαν ότι, αναλογικά, το μωρό θα έμοιαζε με το χαρακτήρα εκείνου του ατόμου που κοπάνιζε ή έβαζε το αλάτι ή έλουζε το μωρό. Γενικά, σύμφωνα με τον ερευνητή Γεώργιο Παπαχαραλάμπους, πίστευαν ότι το άτομο που ενεργεί δίνει ιδιότητες στο παιδί. Για το λόγο αυτό πρόσεχαν, εκτός από το άτομο που κοπάνιζε το αλάτι για το νεογέννητο, σε ποιον ανήκαν τα ρούχα που θα φορούσε πρώτα το βρέφος ή ποιος ήταν ο νονός και ο παπάς που το βάφτιζε. Εκείνη την ξεχωριστή ώρα που πίστευαν ότι διαμορφωνόταν ο χαρακτήρας και το μέλλον του παιδιού, πολύ σημαντικές ήταν οι ευχές που διατυπώνονταν. Πρώτα έπρεπε να ευχηθούν στο μωρό τους η μητέρα και πατέρας και στη συνέχεια οι γυναίκες που παρευρίσκονταν. Πρωταρχικό ρόλο είχε η γιαγιά, που σε μερικά χωριά έβαζε αλάτι με τα δυο της δάκτυλα στο κρασί και την ακολουθούσαν οι υπόλοιπες. Αλλού το ρόλο αυτό είχε ένα κορίτσι που δεν είχε ακόμη τα έμμηνά του, ή μια γριά, που δεν είχε άντρα, ούτως ώστε να είναι απόλυτα καθαρές, οπότε οι ευχές τους θα είχαν μεγαλύτερη βαρύτητα. Μπορούσε τη θέση αυτή να είχε η μελλοντική νονά, που ως δεύτερη μάνα, θα φρόντιζε το μωρό.
Δ. ΜΕ ΤΙ ΑΛΕΙΒΑΝ Η ΕΛΟΥΖΑΝ ΤΟ ΒΡΕΦΟΣ α. Άλειβαν ή έλουζαν το βρέφος με αλάτι Η μαμμή έλουζε συνήθως το νεογέννητο με νερό βρασμένο με αλάτι. Σε μερικά χωριά, μετά το πρώτο λούσιμο, το άλειβαν με αλάτι σε όλο του το σώμα, ακόμα και μέσα στο στόμα και στα μάτια, το άφηναν μερικές ώρες, μια ή τρεις μέρες και το έλουζαν ξανά για να φύγει το αλάτι. Το αλάτι που θα χρησιμοποιούσαν μπορούσε να το αφήσουν το προηγούμενο βράδυ να το δουν τα αστέρια για να αποκτήσει μαγικές θεραπευτικές ιδιότητες. Ανάλογα με την τοπική παράδοση, άλειβαν, το νεογέννητο, η μαμμή ή οι γυναίκες που παρευρίσκονταν. Οι γυναίκες μπορούσε να ρίξουν το αλάτι στο νερό, κάνοντας μια ευχή για το μωρό. Με αυτό το μίγμα άλειφε η μαμμή το μωρό σε όλο του το σώμα, ακόμα και στα μάτια. Σε μερικά χωριά με το μίγμα αυτό σχημάτιζαν σταυρό πάνω στο κεφάλι του παιδιού, βάζοντάς το σε τέσσερα σημεία.
ΣΤ. ΦΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΟ ΑΛΑΤΙΣΜΑ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΥΣ Πρώτα γύριζαν με τα πιάτα για να βάλουν οι γυναίκες αλάτι από το ένα στο άλλο πιάτο και έλεγαν ότι εγυρίζαν τον νουν του μωρού, επειδή το αλάτι «ήταν» ο νους του μωρού. Στη συνέχεια άλειβαν το μωρό με το αλατισμένο νερό, οπότε έλεγαν ότι εχολλιάζαν το με την αλάρμην, και το τοποθετούσαν για λίγες ώρες στη σκάφη. Έλεγαν ότι το έβαλε στη σκάφη για να φέρει νουν. Μετά πήγαινε η μαμμή να το λούσει για το βκάλει που το άλας. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν ότι γινόταν το μωρό ανθεκτικό και δυνατό. Έτσι, αν κάποιος δεν άντεχε και κουραζόταν εύκολα, έλεγαν ότι δεν είχε αλάτι, ήταν ανάλατος. Όταν το άλειβαν με βαμβάκι βουτηγμένο σε κρασί, έλεγαν ότι του έβαζαν παμπατζιάν ή κρασοσουπιάν.
IV.ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΠΑΝΙΟ ΤΟΥ ΒΡΕΦΟΥΣ Α. ΠΟΤΕ ΓΙΝΟΤΑΝ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΜΠΑΝΙΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ Σημαντικός ήταν και ο χρόνος που παρέμενε το αλάτι και το κρασί πριν λούσουν το παιδί. Αλλού το άφηναν ως την επόμενη μέρα, αλλού έπρεπε να συμπληρωθούν 24 ώρες, δυο ή τρεις μέρες για να κάνει μπάνιο το μωρό. Στο χωριό Κάτω Δρυς έλεγαν το πρώτο μπάνιο του παιδιού θερμόλουμαν. Ζέσταιναν νερό με φύλλα μυρτιάς και καλούσαν τις γυναίκες που είχαν παραυρεθεί στη γέννηση να παρευρεθούν στο πρώτο μπάνιο.
Β. ΠΟΥ ΕΛΟΥΖΑΝ ΤΟ ΜΩΡΟ Για το πρώτο μπάνιο του παιδιού χρησιμοποιούσαν διάφορα δοχεία. Συνήθως το έλουζαν σε μια ξύλινη γούρνα που έκαναν το προζύμι, μπορούσε όμως να το λούσουν σε χάλκινο καζάνι ή χάλκινη λεκάνη, την οποία σε μερικά χωριά έφερνε η μαμμή. Σε χωριά της Καρπασίας έλουζαν το μωρό σε πήλινη λεκάνη, την βουάραν.
Γ. ΧΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΝΕΡΟ ΤΟΥ ΜΠΑΝΙΟΥ Α. Το ασήμωμαν Πρώτο μπάνιο του παιδιού σε άλλα χωριά θεωρείται αυτό που γινόταν την ώρα της γέννησης και αλλού αυτό που γινόταν σε τρεις μέρες, που η μαμμή θα έλουζε το μωρό για να το καθαρίσει από το αλάτι. Σε μερικά χωριά έριχναν το νόμισμα στο νερό και με το νόμισμα αυτό θα έκοβε τον ομφάλιο λώρο η μαμμή. Αλλού έριχναν μέσα στο νερό του πρώτου μπάνιου, εκτός από τα χρήματα, το αρφάλλιν και το ψαλίδι που χρησιμοποίησε η μαμμή για το κόψιμο του ομφάλιου λώρου. Τα χρήματα τα έπαιρνε συνήθως η μαμμή, μπορούσε όμως να τα πάρει η μάνα του παιδιού. Και στην περίπτωση αυτή, του ασημώματος, ίσχυε η εξαγορά, δηλ. ζητούσαν εκβιαστικά αντάλλαγμα για να κάνουν κάτι, όπως και στο γάμο. Μερικές φορές ζητούσε η μαμμή χρήματα για να κόψει τον ομφάλιο λώρο ή για να βγάλει το μωρό από το αλάτι, να το λούσει. Αυτή η ενέργεια παραπέμπει στο έθιμο της εξαγοράς, που συναντούμε κυρίως στα γαμήλια έθιμα, όταν ζητούν αντάλλαγμα για να κάνουν κάτι. Και σε άλλες περιοχές του ελληνισμού, όπως στην Πελοπόνησσο, ασήμωναν το μωρό την Τρίτη μέρα από τη γέννηση.
Δ. ΑΜΥΓΔΑΛΑ ΣΤΟ ΝΕΡΟ ΤΟΥ ΜΠΑΝΙΟΥ Στο νερό του πρώτου μπάνιου του νεογέννητου σε μερικά χωριά έριχναν εφτά αμύγδαλα, τα οποία φύτευαν για να μαντέψουν το μέλλον του παιδιού. Αν θα γίνονταν θαλερά δέντρα και το παιδί θα είχε ρόδινο μέλλον. Αλλού κρέμαζαν τα αμύγδαλα σε ένα δέντρο, ίσως για να μεταδώσει το δέντρο στο παιδί τη θαλερότητα, ήταν ένα είδος αφιερώματος στο δέντρο. Σε άλλα χωριά τα φύλαγαν για να τα δώσουν του παιδιού να φάει όταν θα πήγαινε σχολείο, για να γίνει έξυπνος και καλός μαθητής. Σύμφωνα με το λαογράφο Α. Ρουσουνίδη, το σκληρό περίβλημα του αμυγδάλου συμβολίζει το κρανίο και η ψίχα το μυαλό, άρα, συμβολικά, βάζοντας αμύγδαλα στο νερό εύχονταν στο παιδί να έχει νου. Σε μερικά χωριά έριχναν εφτά αμύγδαλα στο νερό που έπλεναν τα μύρα μετά τη βάφτιση ή την ώρα της γέννησης, όταν έκοβαν τον ομφάλιο λώρο.
Ε. ΠΕΤΡΑ Η ΟΚΑ ΣΤΟ ΝΕΡΟ ΤΟΥ ΜΠΑΝΙΟΥ Μέσα στο νερό του μπάνιου τοποθετούσαν στο τέλος βάρος μιας οκάς, για να έχει το μωρό μια οκά νου, να είναι συνετό, νούσιμον. Σε άλλα χωριά, όταν τέλειωνε το μπάνιο, έβαζαν μέσα στο νερό μια πέτρα μεγάλη, βαριά, και έβγαζαν το νερό με την πέτρα έξω να μείνει στα άστρα, για να έχει νου το μωρό, να γίνει συνετό. Όπως προαναφέρθηκε, σε μερικά χωριά άφηναν στα άστρα το αλάτι που θα έβαζαν στο μωρό. Τα άστρα έπαιζαν σημαντικό ρόλο στις μαγικές ενέργειες, ενίσχυαν το αντικείμενο που ήθελαν να χρησιμοποιήσουν, στην περίπτωση αυτή την πέτρα ή το αλάτι, που συμβόλιζαν το νου του παιδιού.
ΤΟ ΛΙΚΝΟ ΚΑΙ Η ΚΟΥΝΙΑ Ι. ΤΟ ΛΙΚΝΟ Α. ΤΟΠΟΘΕΤΟΥΣΑΝ ΤΟ ΜΩΡΟ ΣΤΗ ΣΚΑΦΗ Μόλις γεννιόταν το μωρό, το τοποθετούσαν στη σκάφη που είχαν για το ζύμωμα. Το μέγεθος και το σχήμα της σκάφης ήταν κατάλληλο για το σκοπό αυτό. Από την άλλη η χρησιμοποίησή της για το ζύμωμα του ψωμιού, που ήταν ευλογημένο, καθιστούσε τη σκάφη ιδανική για την προστασία του βρέφους από τα κακά πνεύματα. Σε μερικά χωριά φρόντιζαν να χρησιμοποιήσουν καινούρια σκάφη για το βρέφος. Τη σκάφη χρησιμοποιούσαν και στην αρχαιότητα για το νεογέννητο. Και στα αγιολογικά κείμενα της Βυζαντινής εποχής το λίκνο ονομάζεται σκάφη. Η συνήθεια συνεχίστηκε και στα νεότερα χρόνια στον ελληνικό χώρο, όπως στην Κάρπαθο.
ΙΙ ΑΝΑΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑΣ ΓΕΝΝΗΣΗΣ Η ημερομηνία της γέννησης ενός παιδιού αναγραφόταν συνήθως σε κάποιο σημείο του σπιτιού μαζί με το όνομα. Ήταν το ληξιαρχείο της οικογένειας. Συνήθως το έγραφαν στην εσωτερική πλευρά της πόρτας της ντουλάπας και πιο παλιά της κασέλας, του σεντουτζιού. Σε μερικά χωριά το όνομα του παιδιού και η ημερομηνία της γέννησής του γραφόταν στον τοίχο ή στην καμάρα του σπιτιού την ημέρα που σταύρωνε η λεχώνα. Στην πόρτα του ντουλαπιού μπορούσε να γράψουν και άλλες σημαντικές ημερομηνίες της οικογένειας, όπως τη βάφτιση και τους θανάτους, ακόμη και τη γέννηση ενός ζώου. Μπορούσε να γραφούν οι πληροφορίες αυτές στις εσωτερικές σελίδες ενός μεγάλου βιβλίου. Σε χωριά της Πάφου παράλληλα με το όνομα σημείωναν και τις μέρες που είχε το φεγγάρι. Στον τρόπο αυτό επιβιώνει η συνήθεια που είχαν οι άνθρωποι να μετρούν το χρόνο με τις μέρες του φεγγαριού.
ΤΟ ΣΗΚΩΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΤΑΥΡΩΜΑ ΤΗΣ ΛΕΧΩΝΑΣ Ι. ΤΟ ΣΗΚΩΜΑ ΤΗΣ ΛΕΧΩΝΑΣ ΑΠΌ ΤΟ ΚΡΕΒΑΤΙ Πολύ σημαντική μέρα για τη λεχώνα ήταν η μέρα που θα σηκωνόταν από το κρεβάτι. Η καλύτερη ευχή που είχαν να της δώσουν ήταν να είναι γερή, σιδερένια. Για το λόγο αυτό σε πολλές περιοχές του ελληνισμού της έβαζαν ένα σιδερένιο αντικείμενο να πατήσει πάνω. Με τον τρόπο αυτό θα αποκτούσε αναλογικά, σύμφωνα με την ομοιοπαθητική, αντοχή σωματική παρόμοια με εκείνη του σιδερένιου αντικειμένου. Όπως αναφέρει η ερευνήτρια Άννα Παπαμιχαήλ, «η σκληρότητα του μετάλλου κατά την μαγικήν αντίληψιν δύναται να μεταδοθεί εξ επαφής...» παράλληλα υπήρχε από παλιά η δοξασία ότι το σίδερο διώχνει τα κακά πνεύματα. Έτσι σε εκείνη την κρίσιμη στιγμή η λεχώνα, που θα άρχιζε μια καινούρια ζωή με το νέο της παιδί, διάβαινε σε ένα άλλο στάδιο και επομένως κινδύνευε περισσότερο, θα είχε την προστασία του σιδερένιου αντικειμένου.
Στην Κύπρο η μαμμή τοποθετούσε μπροστά στο κρεβάτι για να πατήσει πάνω η λεχώνα την ώρα που θα σηκωνόταν κάτι σιδερένιο και της ευχόταν να είναι σιδερένια ή έλεγε «σίδερο πατούμε και σίδερο να γίνουμε». Μπορούσε να της βάλει για να πατήσει το υνί, μια αξίνη, ένα κλειδί, το ψαλίδι, το γουδοχέρι ή ένα καπάκι της χάλκινης κατσαρόλας. Πολλές φορές πατούσε η λεχώνα σε μαχαίρι που έπρεπε να είναι τρικάρφιν, να έχει δηλ. τρία καρφιά, ή μαυρομάνικο, προυποθέσεις που πληρούνται σε όλες τις μαγικές ενέργειες. Στην Πάφο η λεχώνα, όταν πατούσε πάνω στο σιδερένιο αντικείμενο, έλεγε «σε πατώ, να μη με πατήσεις εσύ». Εδώ ενυπάρχει η αντίληψη ότι μέσα στο σίδερο ενεδρεύουν δαιμόνια και έπρεπε να τα πατήσει για να βρεθεί εκείνη σε πλεονεκτική θέση.
ΙΙ. ΤΟ ΣΤΑΥΡΩΜΑ ΤΗΣ ΛΕΧΩΝΑΣ Α. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΟ ΣΤΑΥΡΩΜΑ Όταν θα σηκωνόταν η λεχώνα από το κρεβάτι, μαζεύονταν περίπου οι ίδιες γυναίκες που παρευρίσκονταν στη γέννα και η λεχώνα με τη συνοδεία της μαμμής ή και άλλων γυναικών, ανάλογα με την τοπική παράδοση, γύριζαν στο σπίτι και σχημάτιζαν σταυρούς στους τοίχους και στις πόρτες. Στη διάρκεια της τελετής κρατούσαν το μωρό, κερί ή κεριά αναμμένα, ψωμί, κρασί, κρεμμύδι ή καταχύσματα, ανάλογα με το τοπικό έθιμο. Όπως αναφέρει και ο Ν. Πολίτης, το σταύρωμα είναι ανάλογο με τα αρχαία αμφιδρόμια.
Β. Πόσοι σταυροί σχηματίζονταν Ο αριθμός των σταυρών που σχημάτιζαν διαφέρει από περιοχή σε περιοχή, ανάλογα με τη φιλοσοφία που διέπει την τοποθέτησή τους. Σε μερικά χωριά έκαναν τρεις σταυρούς, για να είναι ιερός ο αριθμός. Αλλού έκαναν σταυρούς σε κάθε τοίχο, οπότε γίνονταν τέσσερις σταυροί και αλλού οπότε πάλι γινόταν περιττός ο αριθμός. Αν γίνονταν και πάνω από τα παράθυρα, μετρούσαν τον αριθμό εφτά.
Ε. Καταχύσματα στο σταύρωμα Την ώρα που η λεχώνα σχημάτιζε σταυρούς στο σπίτι, η μαμμή ή μια άλλη γυναίκα της έριχνε διάφορους σπόρους ή ξηρούς καρπούς. Τα πιο συνηθισμένα ήταν το σιτάρι, ο μαυρόκοκκος και ο παμπακόσπορος. Το σιτάρι και ο παμπακόσπορος χρησιμοποιούνταν σε μεγάλη κλίμακα και στο γάμο, για να δηλώσουν την πολυκαρπία και επομένως να ευχηθούν στη γυναίκα να αποκτήσει πολλά παιδιά. Ταυτόχρονα όμως, ακριβώς για αυτή τους την ιδιότητα, θεωρούνται ευλογημένα από το Θεό και μεταδίνουν την ευλογία στη λεχώνα. Ο μαυρόκοκκος, ως κατ εξοχήν αποτροπαικό, διώχνει μακριά το κακό. Η μαμμή προχωρούσε μπροστά συνήθως και έριχνε προς τα πίσω τους σπόρους ή στο τέλος της τελετουργίας έλουζε με τους σπόρους τη λεχώνα. Μπορούσε όμως τα καταχύσματα να τα ρίχνουν οι γυναίκες ή η καρκιοπονού, η βοηθός της μαμμής, που ακολουθούσαν στο σταύρωμα. Πιο σπάνια έριχναν στη λεχώνα αμύγδαλα, ρεβίθια ξηρά, φιστίκια, καραμέλλες, ζάχαρη, ρύζι και λουλούδια. Σύμφωνα με το λαογράφο ερευνητή Γ. Παπαχαραλάμπους, «η χρησιμοποίησις καρπών προς απομάκρυνσιν των κακοποιών δαιμόνων είναι πιθανόν να έχη σχέσιν με την λατρείαν του Απόλλωνος...για τας προς τον Απόλλωνα θυσίας εχρησιμοποιούντο και δημητριακοί καρποί».
Γ. ΝΑ ΜΗ ΒΓΕΙ ΕΞΩ ΦΟΒΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΝΥΚΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΣΚΟΤΑΔΙ Φοβούνταν περισσότερο να αφήσουν τη λεχώνα να βγει έξω από το σπίτι, ιδιαίτερα τη νύκτα. Ο λόγος ήταν γιατί εκεί έξω δεν υπήρχε η προστασία του σταυρού, όπως μέσα στο σπίτι. Επίσης πίστευαν ότι τη νύκτα κυκλοφορούσαν περισσότερο τα κακά πνεύματα. Στην περίπτωση που έπρεπε να βγει έξω η λεχώνα, κρατούσε πάντα ένα σταυρό για προστασία. Το φως βοηθούσε διαλύοντας το σκοτάδι και διώχνοντας μακριά τα κακά πνεύματα. Εξ άλλου είναι γνωστή η καθαρτική δύναμη που έχει γενικά η φωτιά. Έτσι, σε μερικά χωριά πριν δύσει ο ήλιος, άναβαν τη λάμπα για να υπάρχει συνέχεια φως εκεί που βρισκόταν η λεχώνα και το νεογέννητο. Η απαγόρευση αυτή μπορούσε να διαρκέσει σαράντα μέρες, όσο διαρκούσε η επικίνδυνη κατάσταση για την υγεία της λεχώνας.
Η ΠΕΡΙΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΛΕΧΩΝΑΣ Ι. ΥΠΟΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΠΛΑΣΜΑΤΑ Μετά τη γέννα συνηθισμένη πρακτική ήταν οι σούφες, δηλαδή τα καταπλάσματα και τα υπόθετα στα γεννητικά όργανα της λεχώνας. Οι σούφες τυλίγονταν σε ένα ρούχο που το άλειβαν με λάδι και το τοποθετούσαν μέσα στον κόλπο ή έβαζαν τη λεχώνα να καθήσει πάνω, για να καυτηριαστεί και να ζεσταθεί. Μερικές φορές τοποθετούσαν τις σούφες κάτω από τη γυναίκα για να πάει ο ατμός μέσα τους. Πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό θα απέφευγαν τη μόλυνση και θα επανερχόταν η μήτρα στη θέση της. Μπορούσε να τα κάνουν αυτά αμέσως μετά τον τοκετό ή μετά τα ατμόλουτρα. Αυτή η πρακτική ήταν πολύ συνηθισμένη στην αρχαιότητα. Ο Ιπποκράτης αναφέρεται σε μεγάλη έκταση για το θέμα, δίνοντας πολλές σχετικές οδηγίες
ΙΙΙ. ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΖΕΣΤΟ Γενικά απέφευγαν να βάλουν στο σπίτι κάτι ζεστό, φαγητό ή ψωμιά, γιατί πίστευαν ότι θα προκαλούσαν κακό στο νεογέννητο. Πολύ διαδεδομένη ενέργεια ήταν να κτυπήσουν, μια ή τρεις φορές, δυο ψωμιά ζεστά από την ανάποδη πάνω από το μωρό, μόλις τα ξεφούρνιζαν. Αλλού το συνήθιζαν όταν θα ξεφούρνιζαν για πρώτη φορά στο σπίτι με το νεογέννηταο και αλλού όταν θα έπαιρναν το μωρό επίσκεψη για πρώτη φορά σε ένα σπίτι την ώρα που έβγαζαν τα ψωμιά από το φούρνο. Για την ενέργεια αυτή δίνονται διάφορες ερμηνείες από τους πληροφορητές. Μερικοί θεωρούν ότι με το κτύπημα των ψωμιών μετέδιδαν στο μωρό τη δύναμη του ψωμιού. Άλλοι θεωρούν ότι έτσι το μωρό θα γίνει ροδαλό, κόκκινο σαν το ψωμί και άλλοι πιστεύουν ότι, αν δεν το πράξουν, το μωρό τους θα κιτρινίσει, θα έχει πυρετό ή θα αρρωστήσει με παμπακά. Η δοξασία να αποφεύγουν να βάλουν στο δωμάτιο της λεχώνας ζεστό ψωμί είναι αρκετά διαδεδομένη στον ελλαδικό χώρο. Στον Πόντο όταν θα έβαζαν στο σπίτι ζεστό ψωμί, σήκωναν το μωρό για να μην το πατήσει. Αυτή η αντίληψη μας οδηγεί στην δοξασία που υπήρχε να μην περνούν πάνω από το μωρό ό,τι είναι ζεστό. Όταν θα κάπνιζαν το μωρό δεν περνούσαν από πάνω του το καπνιστήρι.
IV.Η ΒΑΣΚΑΝΙΑ ΤΟ ΚΑΚΟ ΜΑΤΙ Α. ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΤΙ Ένας μεγάλος κίνδυνος για τη λεχώνα ήταν το μάτι. Εκτός από τους σατανάδες και τα ακάθαρτα άτομα, φοβούνταν μήπως τη δει κάποιο κακό μάτι, μια και λεχώνα ήταν επίφοβο να επηρεαστεί περισσότερο από τους άλλους. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που δεν την άφηναν να κυκλοφορήσει πριν κλείσουν σαράντα μέρες. Κινδύνευε να επηρεαστεί το γάλα της και να μην μπορέσει να θηλάσει το μωρό, πράγμα που για την εποχή εκείνη ισοδυναμούσε με πιθανό θάνατο του νεογέννητου παιδιού. Ακόμα και αν γεννούσε εύκολα, δεν έπρεπε να κυκλοφορεί ελεύθερα, για να μη τη ματιάσουν. Ούτε το μωρό δεν άφηναν να το δουν, το έκρυβαν για τον ίδιο λόγο. Οι γυναίκες που ήταν εκεί από την αρχή δεν ήταν επίφοβες. Πίστευαν ότι η λεχώνα έπρεπε να γίνει καλά, να σηκωθεί και να δει εκείνη πρώτα τον κόσμο, οπότε δεν κινδύνευε από το μάτιασμα.
Β. ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΦΥΛΑΞΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΒΑΣΚΑΝΙΑ Α. Η αμματόπετρα Το πρώτο και πιο σημαντικό για τη βασκανία είναι η χρήση μιας ειδική πέτρας για το μάτι, της αμματόπετρας ή αμματούσας. Η αμματόπετρα στερεωνόταν στα ρούχα ή στο σκουφάκι του μωρού και μερικές φορές συνόδευε το σταυρό ή ένα πέταλο, που επίσης στόχευε στην εξουδετέρωση του κακού από το μάτι. Απαραίτητα έπρεπε να έχει την αμματόπετρα το μωρό αν ήταν όμορφο. Φορούσαν την ειδική πέτρα για το μάτι στο βρέφος κυρίως ως τη βάφτισή του. Με τον καιρό ατόνισε το έθιμο της αμματόπετρας, γιατί η εκκλησία είχε ταχθεί ενάντια στη χρήση της.
Β. Πού γινόταν η βάφτιση Φωτ. 29: ασβεστολιθικό άγαλμα παιδιού με αντιβασκάνια στο στήθος. Διακρίνονται δόντι του κάβουρα, διπλός πέλεκυς (τσεκούρι) και τυλιγμένοι μικροί πάπυροι με μαγικές φράσεις. Στα χέρια και στα πόδια διακρίνονται περιάμματα. Σε πιο παλιά εποχή δεν ήταν απαραίτητο να βαφτίσουν το μωρό στην εκκλησία. Μπορούσε να τα βαφτίσουν στο σπίτι σε μια ξύλινη γούρνα ή μετέφεραν εκεί την κολυμβήθρα από την εκκλησία. Υπήρχε όμως και η αντίληψη σε μερικά χωριά, ότι δεν έπρεπε να βαφτίσουν το νεογέννητο στο σπίτι που υπήρχε λεχώνα, γιατί φοβούνταν από την παρουσία των κακών πνευμάτων. Στην περίπτωση αυτή έπαιρναν το μωρό σε άλλο σπίτι για να το βαφτίσουν. Εκτός από την εκκλησία του χωριού πολλές βαφτίσεις γίνονταν στα μοναστήρια.
Γ. ΠΟΜΠΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Πηγαίνοντας από το σπίτι στην εκκλησία για τη βάφτιση σχημάτιζαν πομπή, επικεφαλής της οποίας ήταν το πρόσωπο που κρατούσε το μωρό, συνήθως η μαμμή ή η νονά. Μπορούσε να κρατεί το μωρό η νονά και η μαμμή να κρατεί το ζεστό νερό για τη βάφτιση. Τα ρούχα τα μετέφεραν σε μερικά χωριά δεμένα μπόγο μέσα στο μυροπάννιν. Αλλού τα μετέφεραν μέσα σε ένα πανέρι ή σε μια κρησάρα σκεπασμένα με κόκκινο μαντίλι. Η κρησάρα είναι πυκνή και ο νους του μωρού θα γινόταν επίσης πυκνός, άρα θα ήταν συνετός, σύμφωνα με τη λαική αντίληψη. Το κόκκινο μαντίλι είχε αποτρεπτικό χαρακτήρα.
Δ. ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΒΑΦΤΙΣΗΣ Α. Ποιοι παρευρίσκονταν στο μυστήριο Σε πιο παλιά εποχή η μητέρα του παιδιού δεν έπρεπε να παρευρίσκεται στη βάφτιση, ίσως γιατί ήταν λεχώνα. Σε μερικά χωριά δεν παρευρισκόταν ούτε ο πατέρας. Τα ίδια ίσχυαν και σε άλλες περιοχές του ελληνισμού. Μπορούσε να βαφτίσουν το μωρό ο νονός και ο ιερέας και να το πάρουν στο σπίτι των γονιών του. Συνήθως παρευρισκόταν στη βάφτιση η μαμμή, η οποία βοηθούσε και το νονό ή τη νονά. Έλουζε το μωρό πριν τη βάφτιση και το έντυνε μετά την τέλεση του μυστηρίου. Πιο σπάνια βοηθούσε μια συγγενής. Δεν επιτρεπόταν να βοηθήσουν η σύζυγος και η μάνα του νονού, γιατί μπορούσε να ψυχρανθούν μεταξύ τους και αυτό δεν θα ήταν καλό για το μωρό, το θεωρούσαν μεγάλη αμαρτία.
VIII. ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΑΦΤΙΣΜΑ Οι προλήψεις στο βάφτισμα μοιάζουν με όσα ισχύουν στην περίπτωση της γέννησης. Όπως και στην περίπτωση του τοκετού, μόνο εκείνοι που παρευρίσκονταν στο μυστήριο της βάφτισης μπορούσαν να πάνε στο σπίτι του νεοφώτιστου. Οι υπόλοιποι θεωρούνταν μολυσμένοι, ακάθαρτοι, και, αν πήγαιναν, θα αρρωστούσε το μωρό. Επίσης φρόντιζαν να φάει το μωρό από το φαγητό των τραπεζιών της βάφτισης για να συνεχίσει να τρώει κανονικά. Και εδώ υπήρχε η αντίληψη ότι έπρεπε να ταίσει το μωρό μια γυναίκα καλόψυχη. Η αντίληψη ότι επηρέαζε το μωρό η ιδιότητα εκείνου του ατόμου που ενεργούσε ανιχνεύεται και σε άλλες περιπτώσεις, όπως στο αλάτισμα και το σπαργάνωμα του μωρού, αλλά και στην πρόσληψη της πρώτης τροφής. Σε μερικά χωριά απέφευγαν να δώσουν το μωρό να το βαφτίσει ένας νέος παπάς, γιατί έλεγαν ότι το πρώτο παιδί που βαφτίζει ένας ιερέας πεθαίνει. Γενικά υπήρχε η δοξασία ότι το μωρό ήταν ακάθαρτο, ώσπου να βαφτιστεί και για το λόγο αυτό έπρεπε να το προσέχουν ιδιαίτερα.