1. La terza declinazione: Sostantivi con il tema in dittongo I temi in dittongo possono essere in: -ευ- è una classe numerosa, di cui fanno parte sostantivi maschili. -αυ- comprende solo due sostantivi femminili: γραῦς («vecchia») e ναῦς («nave») -ου- comprende solo due sostantivi che possono essere sia maschili che femminili: βοῦς («bue», «vacca») e χοῦς («boccale», è anche un unità di misura dei liquidi). Temi in -ευ-: declinazione di βασιλεύς, βασιλέως, («re») e di ἱππεύς, ἱππέως, («cavaliere») βασιληϝ- ἱππευ- > ἱππεϝ- S βασιλεύ-ς βασιλέ-ως βασιλέ-ι βασιλέ-ᾱ βασιλεῦ < *βασιληυ-ς < *βασιληϝ-ος < *βασιληϝ-ι < *βασιληϝ-ᾰ < *βασιληυ ἱππεύ-ς ἱππέ-ως ἱππέ-ι ἱππέ-ᾱ ἱππεῦ D βασιλέ-ε / βασιλῆ βασιλέ-οιν < *βασιληϝ-ε < *βασιληϝ-οιν ἱππέ-ε / ἱππῆ ἱππέ-οιν P βασιλεῖς / βασιλῆς βασιλέ-ων βασιλεῦ-σι(ν) βασιλέ-ας / βασιλεῖς βασιλεῖς / βασιλῆς < *βασιληϝ-ες < *βασιληϝ-ων < *βασιληυ-σι < *βασιληϝ-ᾰς < *βασιληϝ-ες ἱππεῖς / ἱππῆς ἱππέ-ων ἱππεῦ-σι(ν) ἱππέ-ας / ἱππεῖς ἱππεῖς / ἱππῆς Lezione 43-11.03.2015 1
Temi in -αυ-: declinazione di γραῦς, γραός, ἡ («vecchia») e di ναῦς, νηός, ἡ («nave») γρᾱυ- > γρᾱϝ- vecchia νᾱυ- > νᾱϝ- > νηϝ- nave S γρᾰῦ-ς γρᾱ-ός γρᾱ-ΐ γραῦ-ν γραῦ < *γρᾱϝ-ος < *γρᾱϝ-ι νᾰῦ-ς νεώς νη-ΐ ναῦ-ν ναῦ < νη-ός < *νη-ϝος < *νᾱϝ-ος < *νηϝ-ι < *νᾱϝ-ι D γρᾶ-ε γρᾱ-οῖν < *γραϝ-ε < *γραϝ-οιν νῆ-ε < *νηϝ-ε < *νᾱϝ-ε νε-οῖν < *νηϝ-οιν < *νᾱϝ-οιν P γρᾶ-ες < *γραϝ-ες γρᾱ-ῶν < *γρᾱϝ-ων γραυ-σί(ν) γραῦ-ς < *γραυ-νς γρᾶ-ες < *γραϝ-ες νῆ-ες < *νηϝ-ες < *νᾱϝ-ες νε-ῶν < *νηϝ-ων < *νᾱϝ-ων ναυ-σί(ν) ναῦ-ς < *ναυ-νς νῆ-ες < *νηϝ-ες < *νᾱϝ-ες Temi in -ου-: declinazione di βοῦς, βοός, ἡ («bue», «vacca») e di χοῦς, χοός, ἡ («boccale») βου- > βοϝ- (βωυ-) bue χου- > χοϝ- (χωυ-) boccale S βοῦ-ς βο-ός βο-ΐ βοῦ-ν βοῦ < *βωυ-ς < *βοϝ-ος < *βοϝ-ι χοῦ-ς χο-ός χο-ΐ χοῦ-ν χοῦ < *χωυ-ς < *χοϝ-ος < *χοϝ-ι D βό-ε βο-οῖν < *βοϝ-ε < *βοϝ-οιν χό-ε χο-οῖν < *χοϝ-ε < *χοϝ-οιν P βό-ες βο-ῶν βου-σί(ν) βοῦ-ς / βόας βό-ες < *βοϝ-ες < *βοϝ-ων < *βωυ-σι < *βοϝ-νς / *βοϝ-ας < *βοϝ-ες χό-ες χο-ῶν χου-σί(ν) χοῦ-ς / βόας χό-ες < *χοϝ-ες < *χοϝ-ων < *χωυ-σι < *χοϝ-νς / *χοϝ-ας < *χοϝ-ες Lezione 43-11.03.2015 2
2. Intermezzo Un indovinello anonimo Antologia Palatina XIV 110 Οὐδεὶς βλέπων βλέπει με, μὴ βλέπων δ ὁρᾷ Nessuno, pur guardando vede me, ma pur non guardando vede: ὁ μὴ λαλῶν λαλεῖ, ὁ μὴ τρέχων τρέχει colui che non parla, parla, colui che non corre, corre: ψευδὴς δ ὑπάρχω, πάντα δ ἀληθῆ 1 λέγω. falso io sono, ma tutta la verità io dico. Nota: 1. v. 3: πάντα ἀληθῆ, letteralmente «tutte cose vere». Nota metrica: Questo epigramma, diversamente dal consueto, è in trimetri giambici (e non in distici elegiaci). Il trimetro giambico è un metro con andamento ascendente, in quanto costituito da successioni di giambi (piede costituito da successione di sillaba breve e lunga + < con ictus, cioè accento melodico, sulla sillaba lunga). Il trimetro consiste nella successione di tre metri (μέτρα) giambici (con possibili soluzioni), secondo il seguente schema: º + < fl º + < fl º + Questa dunque la scansione metrica dei tre versi dell epigramma: ΟÃδεÚς βλέπων βλέπει με, μὴ βλέπων δ ρᾷ < º + < fl + º + < fl + º + μὴ λαλῶν λαλεῖ, μὴ τρέχων τρέχει + º + < fl + º + < fl + º + ψευδὴς δ Õπάρχω, πάντα δ ἀληθῆ λέγω. < º + < fl < º + <fl < º + Lezione 43-11.03.2015 3
3. Aggettivi della seconda classe Aggettivi a due terminazioni con il tema in -σ- elidente 4. Il tema del presente Presenti radicali e presenti suffissali Presenti radicali tema temporale coincide con la radice del verbo radice sempre monosillabica esce in consonante muta o spirante (liquida o nasale) possono essere senza o con raddoppiamento I) Presenti radicali senza raddoppiamento (per lo più con apofonia) verbo radice tema del presente λείπω (lascio) λειπ-/λοιπ-/λιπ- λειπ- ε-/ο- ἔχω (ho) σεχ-/σχ-/ ἐχ- ε-/οπέμπω (mando) πεμπ-/πομπ- πεμπ- ε-/οτήκω (liquefaccio) τακ-/τηκ- τηκ- ε-/οβλέπω (scorgo) βλεπ- βλεπ- ε-/ο- ἄγω (conduco) ἀγ- ἀγ- ε-/ο- Lezione 43-11.03.2015 4
I) Presenti radicali senza raddoppiamento (casi particolari) verbo radice tema del presente πνέω (soffio) πνευ-/πνεϝ-/πνυ- *πνε-ϝ- ε-/οπλέω (navigo) πλευ-/πλεϝ-/πλυ- *πλε-ϝ- ε-/οτιμάω (onoro) τιμα- *τιμα-ϳ- ε-/οποιέω (faccio) ποιε- *ποιε-ϳ- ε-/οβασιλεύω (regno) βασιλευ- *βασιλευ-ϳ- ε-/ογελάω (rido) γελασ- *γελασ-ϳ- ε-/ο- II) Presenti radicali con raddoppiamento (casi particolari) verbo radice tema del presente γίγνομαι (divento) γεν-/γν-/γον- γι-γν- ε-/οτίκτω (genero) τεκ-/τκ-/τοκ- *τι-τκ- ε-/ο- B. Presenti suffissali I) Presenti con il suffisso -j- tema in occlusiva T. + suffisso tema del presente φυλάσσω (custodisco) *φυλακ-ϳ- > φυλασσκράζω (grido) *κραγ-ϳ- > κραζπράσσω (faccio) *πραγ-ϳ- > πρασσ- ἐρέσσω (remo) *ἐρετ-ϳ- > ἐρεσσφράζω (dico) *φραδ-ϳ- > φραζκόπτω (taglio) *κοπ-ϳ- > κοπτ- tema in liquida o nasale T. + suffisso tema del presente βάλλω (scaglio) *βαλ-ϳ- > βαλλφαίνω (mostro) *φαν-ϳ- > φαινχαίρω (godo) *χαρ-ϳ- > χαιρκτείνω (uccido) *κτεν-ϳ- > κτεινκρίνω (giudico) *κρῐν-ϳ- > κρῑνπλύνω (lavo) *πλῠν-ϳ- > πλῡν- tema con digamma T. + suffisso tema del presente καίω (scaglio) *καϝ-ϳ- > *καϳϝ- καικλαίω (grido) *κλαϝ-ϳ- > *κλαϳϝ- κλαι- Lezione 43-11.03.2015 5
II) Presenti con il suffisso in nasale suffisso -ν- T. + suffisso tema del presente δάκνω (mordo) δακ-ν > δακνsuffisso -αν- T. + suffisso tema del presente ἁμαρτάνω (sbaglio) ἁμαρτ-αν > ἁμαρτανsuffisso -αν- T. + infisso + suffisso tema del presente τυγχάνω (ottengo) τυχ > τυνχ-αν > τυγχανλαμβάνω (ottengo) λαβ > λανβ-αν > λαμβανλανθάνω (sto nascosto) λαθ > λανθ-αν > λανθανsuffisso -νε- T. + suffisso tema del presente ἱκνέομαι (giungo) ἱκ-νε > ἱκνε- III) Presenti con il suffisso -σκ-, -ισκ- (incoativo) verbo T. + suffisso tema del presente γηράσκω (invecchio) γηρα-σκ- > γηρασκ- ἡβάσκω (divento adulto) ἡβα-σκ- > ἡβασκπάσχω (soffro) παθ-σκ- > πασχεὑρίσκω (trovo) εὑρ-ισκ- > εὑρισκβιβρώσκω (divoro) βρω-σκ- > βιβρωσκδιδάσκω (insegno) *δṇσ-> δασ-σκ- > διδασκ- IV) Presenti con il suffisso-ampliamento -ε- verbo T. + suffisso tema del presente δοκέω (sembro) δοκ-ε- > δοκε- ὠθέω (spingo) ὠθ-ε- > ὠθεφοβέω (temo) φοβ-ε- > φοβεγαμέω (sposo) γαμ-ε- > γαμε- Lezione 43-11.03.2015 6
5. Esercizio Frasi sui temi in -ευ-, -αυ- e -ου- 1. Ἐν τῇ Ἰλιάδι τὰ ἔργα καὶ τὴν ἀρετὴν θαυμάζομεν τοῦ Ἀχιλλέως τε καὶ τῶν ἄλλων Ἀχαιῶν. 2. Ἐν τῇ τῶν Ἀθηναίων ἀγορᾷ σκηναὶ εἰσὶν σκυτέων τε καὶ χαλκέων. 3. Ἔστω ὁ συγγραφεὺς ὀργῆς τε καὶ κολακείας ἐλεύθερος, καὶ τῆς ἀληθείας στοχαζέσθω, μηδὲ τοῦ ἰδίου συμφέροντος. 4. Πείθεσθέ μοι, ὦ ἄνδρες δικασταί, τὸν φεύγοντα προδότην εἶναι καὶ φονέα. 5. Ἐκ τοῦ λιμένος ἡ ᾠδὴ ἀκούεται τῶν ἁλιέων τῶν ἀναπλεόντων. 6. Οἱ Ἕλληνες οὐδὲ τὸν βασιλέα οὐδὲ τὴν δύναμιν αὐτοῦ ἐφοβοῦντο. 7. Ὁ στρατηγὸς τοῖς ἱππεῦσιν ἐκέλευεν μὲν τοὺς πολεμίους κυκλοῦσθαι ἐξ ἀριστερᾶς, αὐτὸς δὲ μετὰ τῆς ἄλλης δυνάμεως προσέβαλλε ἐκ δεξιᾶς. 8. Ἔλεγεν ἀρχαῖος ποιητής «Θεράπων εἰμὶ τῶν Μουσῶν καὶ τοῦ Ἄρεως». 9. Εἴθε τὰ πράγματά σου ὑπὸ τοῦ Διὸς ὁρῷτο. 10. Οἱ Ἀθηναῖοι τὰς ἑαυτῶν ναῦς ἔτασσον πρὸς τῇ Σαλαμῖνι νήσῳ. 11. Μετὰ τὴν χαλεπὴν ἄροσιν ὁ γεωργὸς δικαίαν ἀνάπαυσιν τοῖς βουσὶν δίδωσι. 12. Σιγώσης ἤδη τῆς ἄλλης οἰκίας, ἡ γραῦς τὸν νήπιον κατακοιμᾷ ἠρέμα ᾄδουσα. 6. Pagine di vita ateniese Il lupo (parte 2 a ) Ο ΛΥΚΟΣ (β) Ἐπεὶ τῷ αὐλίῳ προσχοροῦσιν ὅ τε Φίλιππος καὶ ὁ πάππος, πολὺν ψόφον ἀκουούσιν ὑλακτεῖ γὰρ ἀγρίως ὁ Ἄργος, τὰ πρόβατα πολὺν θόρυβον ποιεῖ. Σπεύδουσιν οὖν βούλονται γὰρ γιγνώσκειν τί πάσχει τὰ πρόβατα. Πρῶτος οὖν πάρεστιν ὁ παῖς καὶ ἰδού, ὁ μὲν Ἄργος μένει πρὸς τῇ ὁδῷ καὶ ἀγρίως ὑλακτεῖ, καταβαίνει δὲ ἐκ τοῦ ὄρους πρὸς τὸ αὐλίον λύκος μέγας. Ὁ μὲν οὖν Φίλιππος μέγα βοᾷ καὶ λίθους λαμβάνει καὶ βάλλει τὸν λύκον ὁ δὲ Ἄργος Lezione 43-11.03.2015 7
ὁρμᾷ ἐπ αὐτὸν καὶ οὕτως ἀγρίως ἐμπίπτει ὥστε ἀναστρέφει ὁ λύκος καὶ ἀποφεύγει. Διώκει μὲν οὖν ὁ κύων, ὁ δὲ Φίλιππος σπεύδει μετὰ αὐτόν. Ὁ δὲ πάππος ἤδη εἰς ἄκρον τὸ ὄρος ἥκει καὶ τὸν λύκον ὁρᾷ καὶ βοᾷ «Ἐλθὲ δεῦρο, Φίλιππε μὴ δίωκε ἀλλ ἐπάνελθε». Νῦν δὲ ὁ Ἄργος τὸν λύκον ὀδὰξ λαμβάνει καὶ κατέχει, ὁ δὲ Φίλιππος ἤδη πάρεστι καὶ τὴν μάχαιραν λαμβάνει καὶ τύπτει τὸν λύκον. Ὁ δὲ ἀσπαίρει καὶ καταπίπτει πρὸς τὴν γῆν. Ἐνταῦθα δὴ προσχωρεῖ ὁ πάππος καὶ τὸν λύκον ὁρᾷ ἐπὶ τῇ γῇ κείμενον. Θαυμάζει οὖν καί, «Εὖ γε, ὦ παῖ», φησίν «μάλα ἀνδρεῖος εἶ. Μέγας γάρ ἐστιν ὁ λύκος καὶ ἄγριος. Σὺ δέ, ὦ Ἄργε, ἀγαθὸς εἶ κύων εὖ γὰρ τὰ πρόβατα φυλάττεις. Νῦν δέ, Φίλιππε, οἴκαδε σπεῦδε ἡ γὰρ μήτηρ δήπου ἐθέλει γιγνώσκειν ποῦ εἶ καὶ τί πάσχεις». Ἐπεὶ δὲ τῇ οἰκίᾳ προσχωροῦσιν, τὴν μητέρα ὁρῶσιν. Ὁ μὲν οὖν πάππος σπεύδει πρὸς αὐτὴν καὶ πάντα λέγει. Ἡ δέ, «Ἆρα ἀληθῆ λέγεις;» φησίν. «Εὖ γε, ὦ παῖ μάλα ἀνδρεῖος εἶ. Ἀλλ ἰδού, προσχωρεῖ ἡ Μέλιττα ἀπὸ τῆς κρήνης. Ἐλθὲ δεῦρο, ὦ Μέλιττα, καὶ ἄκουε ὁ γὰρ Φίλιππος λύκον ἀπέκτονεν». Ὁ μὲν οὖν πάππος πάντα αὖθις λέγει, ἡ δὲ Μέλιττα μάλιστα θαυμάζει καὶ λέγει ὅτι καὶ ὁ Ἄργος καὶ ὁ Φίλιππος μάλα ἀνδρεῖοί εἰσι καὶ ἰσχυροί. Ἔπειτα δὲ ἡ μήτηρ, «Νῦν δὲ ἐλθὲ δεῦρο, ὦ φίλε», φησίν, «καὶ κάθιζε μεθ ἡμῶν ὑπὸ τῷ δένδρῳ μάλα γὰρ κάμνεις. Σὺ δέ, Μέλιττα, κάθιζε καὶ σύ. Ἀκούετε οὖν ἐγὼ γὰρ βούλομαι καλὸν μῦθον ὑμῖν λέγειν». Ὁ μὲν οὖν πάππος καθεύδει - μάλα γὰρ κάμνει - οἱ δὲ παῖδες καθίζουσιν ὑπὸ τῷ δένδρῳ καὶ ἀκούουσιν ἐπιθυμοῦσι γὰρ ἀκούειν τὸν μῦθον. Lezione 43-11.03.2015 8