Λιθανάγλυφες διασωθείσες αποτροπαϊκές ενθέσεις οικιών στο Μόδι, στο κέντρο μαρμάρινη κεφαλή με αινιγματικό χαμόγελο Γράφει ο Παν. Γεωρ. Δημάκης Υπεύθυνος Ιστορικού Αρχείου Δήμου Ελατείας Email:pdimakis1@yahoo.gr Δοκίμιο προς διόρθωση ΛΑΪΚΑ ΛΙΘΑΝΑΓΛΥΦΑ ΕΝ ΕΛΑΤΕΙΑ ναζητώντας το αληθινό πρόσωπο, της σημερινής Ελατείας, όπως προσδιορίζεται από την οικοδομική της εξέλιξη, ο φιλέρευνος περιπατητής, μέσα στους δρόμους και τις παρόδους, θα επισημάνει με δυσκολία, τα παλαιότερα διασωθέντα οικοδομικά στοιχεία. Τα περισσότερα έχουν υποστεί σοβαρές μορφολογικές αλλοιώσεις, με επιχρίσματα, άκομψες προσθήκες, ενώ άλλα κείνται σε ερείπια, δύσβατα. Η εργασία αυτή έχει στόχο, την συλλογή και αποθησαύριση των δειγμάτων της λαϊκής αρχιτεκτονικής, με λίθους ομιλούντες στις προσόψεις των οικιών, Ναών, αλλά και κρήνες, γεφύρια και γεφυράκια, άνθη της πέτρας και του πηλού, ταπεινά καθημερινά αντικείμενα, του Φωτό 1. Μαρμάρινη πλάκα, με επιπεδόγλυφο σκάλισμα αρίστης τεχνικής, χρονολογημένο 1880, μέσα σε εξώγλυφο πλαίσιο, ΑΥΓΟΥΣΤ Γ.Ν. ΛΑΙΟΣ Φυλλοφόρος Σταυρός με εσώγλυφη αύλακα στις κεραίες επί βάθρου. «εγώ ειμί η άμπελος υμείς τα κλήματα..ιω.12.1ε.15». Αριστερά δεξιά άνω, ρόδακες, δεξιά κάτω βότρυς, αριστερά κάτω, πτηνό σε κλαδί. Στο βάθρο του Σταυρού στηρίζονται η Λόγχη και ο Σπόγγος της Σταυρώσεως, θέμα ιδιαίτερα αγαπητό στους αγωνιστές του 21 (σφραγίς Οδ. Ανδρούτσου, δημογέροντες και ιερωμένους), είναι βέβαιο ότι είναι παραγγελία του ιερέως Γ.Ν. Λάϊου*. αγροτικού και ποιμενικού βίου, ενδύματα, εργαλεία, ακόμη και την ντοπιολαλιά, όλα όσα σέρνουν πίσω τους τις αναμνήσεις των δικών μας προγόνων, μια εντροπία, που μπορεί να είναι καταλυτική, στην διαμόρφωση της κοινής συλλογικής μνήμης, που ληθαργεί και ατονεί, με τα συνεχώς εισαγόμενα πρότυπα που αποτάσσουν, όσα μέσα στις χιλιετίες αποκτήσαμε και μας δίδουν περίοπτη θέση στο Παγκόσμιο πολιτιστικό πεδίο. Αυτό που είναι και το ζητούμενο σήμερα, που βλέπουμε τους οικογενειακούς δεσμούς να χαλαρώνουν, οι αξίες να φθείρονται, η συμβατική αγκαλιά, της κοινής πολιτιστικής μας κληρονομιάς, όσων γύρω μας απέμειναν, μας στηρίζουν και μας 1
οδηγούν, μέσα από τους δικούς μας δρόμους, στο μέλλον, στον νέο κόσμο που έρχεται, που πρέπει να αντιμετωπίσουμε εξοπλισμένοι με τα ένδοξα πατροπαράδοτα στοιχεία και όχι να αναπαράγουμε άκριτα, τα παρακμιακά ξενικά πρότυπα. Ήδη οδυνηρές είναι οι συγκρίσεις, ενός ενδόξου πολιτισμικού επιπέδου, μ ένα ασήμαντο παρόν, που αναπαράγει μιμητικά, πρότυπα, που υπαγορεύονται από ξένα διοικητικά κέντρα, που θα ισοπεδώσουν την περιλάλητη ελληνικότητα μας, ενώ έχουν δοκιμαστεί με επιτυχία και είναι ηθικά και κοινωνικά άρτια, ως υποδείγματα ζωής, τα δικά μας. Η ακμή της πρωτευούσης του Δήμου Ελατείας 1, κατά την περίοδο 1850-1900, με τα περισσεύματα των γεωργικών και ποιμενικών παραγωγών, που οδηγούσαν στην δημιουργία νέας κοινωνικής διαστρωμάτωσης, με ευκατάστατους παραγωγούς, που μεταλλάσσονται βραδέως, σε μία νηπιώδη μεσοαστική τάξη, οδήγησε την σημερινή Ελάτεια, σε μία οικοδομική αναδιοργάνωση, με μεγαλύτερους και καλλίτερα συγκροτημένους χώρους, όπως αποθήκες αψιδωτές εξώπορτες κλπ. Ομάδες περιφερόμενων κτιστών, από την Ήπειρο, αλλά κυρίως από την επαρχία Ανασελίτσης², κατέφθαναν λόγω της ζητήσεως, συμβάλλοντας όχι μόνον στην οικοδόμηση των πετροχτίστων οικιών αλλά και στην διακόσμηση τους και ασφαλέστερες βεβαίως κατοικίες, των οποίων αρκετά δείγματα σώζονται ακόμη, με αρχιτεκτονικές πλάκες, με λαϊκά σχέδια, αναπαράγοντας παλαιότερα πρότυπα, αλλά μερικές φορές πρωτότυπα, παράγωγα μιας βαθιάς λαϊκής παιδείας, όπου αποτυπώνονται τα ονόματα ιδιοκτητών ή των δημιουργών (φωτό 1), πλαισιωμένων από διακοσμητικά στοιχεία, πουλιά, χριστιανικά σύμβολα, που αποπνέουν ιερότητα και χάρη.η περισυλλογή των οικοδομικών αυτών στοιχείων, που κινδυνεύουν με εξαφάνιση, λόγω των συγκυριών, αποτελεί χρέος, αφού αποτελούν μερική εικόνα, ενός καλειδοσκοπίου της σύγχρονης ιστορίας μας, των πατέρων μας, που βλαστάνει επί της αρχαίας. Σήμερα αρκετοί σύγχρονοι ερευνητές, ιστορικοί, οικονομολόγοι, λαογράφοι, εθνολόγοι, εθνογράφοι έχουν στραφεί στην μελέτη και ανάδειξη αυτών, θελγόμενοι από το ανεξερεύνητο, επαρκώς, υλικό, που μορφοποιήθηκε μετά τη δημιουργία του Ελληνικού Κράτους και συνεχίζει στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Οι Κουδαραίοι, οι κτίστες (φωτο 2) και λιθοξόοι της «παρέας», ήσαν οι δημιουργοί της Φωτό 2. Κουδαρέϊκα εργαλεία 2
συλλογής των πινακίδων που παρατίθενται στην εργασία αυτή. Μερικοί είναι προικισμένοι με αξιοσημείωτο ταλέντο, των οποίων δεν γνωρίζουμε τα ονόματα. Το αξιακό τους σύστημα, βασιζόταν στην αλληλεγγύη και στην βαθιά Χριστιανική Ορθόδοξη πίστη, τεκμήριον δε αυτού, είναι (φωτο 3) το τάμα, σε αργυρή πλάκα με το νήμα και την στάθμη. Έγινε προσπάθεια, στην παρουσίαση, πλην της αισθητικής ερμηνείας, να παρατεθούν και όσα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία τα συνοδεύουν, εις επικουρίαν των επομένων ερευνητών. Φωτό 3. Το τάμα των μαστόρων της πέτρας. Εγχάρακτο, επάργυρο τάμα που απεικονίζει νήμα και στάθμη. Οι ευλαβικοί κτιστάδες της πέτρας δεν παρέλειπαν να αφιερώνουν τα εργαλεία της εργασίας των, σε επικαλούμενους Αγίους. 4 5 Φωτό 4. Ελάτεια οικία Κοτοπούλη (νυν Χριστοδουλάκου) μάρμαρο με χρονολογική επισήμανση, εξώγλυφα γράμματα και αριθμούς, μέσα σε πλαίσιο ΙΟΛΗΩ 20 1857 ΕΡΓΟΝ Επικαλύψεις νεώτερης επίστρωσης τσιμεντοκονίας και άσβεστου και η υψηλή θέσις, αποκλείουν την ανάγνωση. Είναι η παλαιότερη εν Ελατεία αρχιτεκτονική πινακίδα, μάλιστα η μόνη που αναφέρεται στον τεχνίτη,..εργον.. Φωτό 5. Ελάτεια. Ανθισμένος Σταυρός επί καμπυλωτού βάθρου. Μάρμαρο, με εσώγλυφη αύλακα, με ατέρμονα κοχλία. Αρχοντικό Κρίτσα. Χρονολογική επισήμανση στη βάση του σταυρού, 1864 ΝΟΕΒ. Αριστερά άνω πτηνό εγγεγραμμένο σε κύκλο που στρέφει προς τον σταυρό, με σαφή επιρροή από αρχαία βυζαντινά πρότυπα (ο κύκλος αναφέρεται στην Γεωμετρική Πυθαγόρεια Θεολογία). Φύλλωμα αμπέλου με βότρυ δεξιά κάτω. 3
6 7 8 Φωτό 6. Ελάτεια, τιτανόλιθος με χρονολόγηση 1862 φθορές και επικαλύψεις επί της πλάκας, έκτυπη γραμματοσειρά κάτω ΑΙΣΟ Φωτό 7. Ελάτεια. Μαρμάρινη πλάκα με επιγραφή ΚΟΤΟΠΟΥΛΙΣ. Σταυρός ανάγλυφος επί βάθρου με τρεις βαθμίδες, επιγραφή με το όνομα του ιδιοκτήτη, με εξώγλυφα κεφαλαία γράμματα σε τρεις στίχους ΑΠΡΗΛΙΟΥ 15 Δ. ΚΟΤΟΠΟΥΛΙΣ. Άνω η χρονολόγηση 1875. Η πολύκλαδη, μεγάλη οικογένεια Κοτοπούλη, έδωσε δύο δημάρχους στην Ελάτεια των Ν. Κοτοπούλη 1870-77 και τον Δημ. Γ. Κοτοπούλη 1892-1899, ο οποίος ετιμήθη ως Δήμαρχος με τον τίτλο του Ιππότη του Χρυσού Σταυρού, από την πολιτεία (εφ. Ακρόπολις φ.13 1889). Εις τον Ιω. Κοτοπούλη παραχωρήθηκαν 10.000 στρέμματα μεταλλείου γραφίτου σιδήρου στην Αγ. Μαρίνα (ΦΕΚ 432 16 Δεκ. 1926) παρά τον λόφον Γκορίτσα ερειπωμένο Μοναστήρι - Αρχαία φρέατα. Αργυρό αφιερωτικό αρτοφόριο στον Ι.Ν. Αγ. Δημήτριου με επιγραφή ΕΠΑΜΕΙΝΩΝΔΑΣ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗΣ ΚΑΙ ΜΑΡΓΑΡΙΤΑ. Στο κάτω μέρος Αη Δημήτρης Ελατίας, γραμματοσειρά με επίκρουση στιγμών. Φωτό 8. Οικία Μανδυλάκη Ελάτεια, μάρμαρο. Εξώγλυφος σταυρός επί κλιμακωτού βάθρου με τρεις βαθμίδες. Επ αυτού συμβολικό τριγωνικό χάραγμα. Αριστερά σε μετάλλιο κύκλο, περιστρεφόμενος ήλιος. Αριστερά δεξιά της οριζοντίας κεραίας του σταυρού εξώγλυφη σειρά τεσσάρων εκατέρωθεν στίχων ΙΣ ΧΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΓΟΓ ΑΠΡΛΙΟΥ 29 1872. Φωτό 9. Εντοιχισμένη αποτροπαϊκή κεφαλή (οικία Μανδυλάκη). Παραμορφωτική φοβερή απεικόνιση των χαρακτηριστικών που απωθεί τους κακόβουλους που απειλούν λόγω και έργω την ειρήνη και προκοπή των ενοικούντων. Η θεότρομη απεικόνιση της κεφαλής ταυτίζει και εκφράζει σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις και το θείο, αφού αυτές οι έννοιες συμπλέκονται στην λαϊκή ψυχή. Η εντειχισμένη κεφαλή, αποκτά και τις δυνατότητες πραγματικής κεφαλής κατά τις λαϊκές δοξασίες και πεποιθήσεις. Είναι δε έκδηλες στα ασθενέστερα οικονομικά στρώματα «προς γαρ τον έχονθ ο φθόνος έρπει» Σοφοκλέους Αίας σελ.157. Φωτό 10. Αρειμάνια μυστακοφόρος αποτροπαϊκή κεφαλή με οξύ και απειλητικό βλέμμα, προστατεύει την οικία και τους ενοίκους από βάσκανο οφθαλμό και τις κακόβουλες δαιμονικές επιδρομές. Οικία Γ. Λάϊου (Παπαλάϊου 1880 Ελάτεια). Οι αντιβασκανικές ανθρώπινες κεφαλές προβάλλονται με τρόπο που να αποτρέπει με τον τρόμο, τα πονηρά πνεύματα και τον βάσκανο οφθαλμό. Η λαϊκή παράδοση συνδέει τον μύθο του θεότρομου Αλήμονα (χάρου), αλλά και το περισσότερο βλαπτικό Αλημονάκι με συμφορές και κακοτυχίες, ασθένειες, επιβουλή της οικογενειακής και ατομική υγείας και ευημερίας. 4
11 Φωτό 11. Ελάτεια. Οικία Δημητρακοπούλου. Γωνιακός ενσφηνωμένος δόμος, από τοπικό τιτανόλιθο. Ρηχό ανάγλυφο με το διαχρονικό σύμβολο του Δικεφάλου Αετού, σε κάμπο με κάθετες γραμμώσεις. Δεξιά άνθος περιγεγραμμένο σε κύκλο. Αχρονολόγητο. Φωτό 12. Ελάτεια, Οικία Κοτοπούλη. Γωνιακός δόμος, ενσφηνωμένος, με χρονολόγηση 18 55 μέσα σε παραλληλόγραμους εμπίεστους κύκλους,σε αδρά εργασμένο πεδίο. 13 Φωτό 13. Ελάτεια, Οικία Κ. Σταμοπούλου. Μαρμάρινη αρχιτεκτονική πινακίδα. Άνω τα αρχικά του ιδιοκτήτη με κεφαλαία γράμματα ΚΣ. Κάτω χρονολόγηση 1928. Εδώ γίνεται εμφανής η προϊούσα παρακμή των πινακίδων με την είσοδο του 20 ου αι. αφού απλοποιούνται, παραλείπονται, τα διακοσμητικά στοιχεία καθώς και τα θρησκευτικά και αποτροπαϊκά σύμβολα. Η οικοδομική αυτή φάση τελειώνει, αποσύρεται, η εποχή του οπλισμένου σκυροδέματος έρχεται. 5
* Ο Γεώργιος ο Παππα Λάγιος. «ο Παππα Λάγιος υπήρξεν και αυτός Ιερεύς εις την Εκκλησίαν του Αγίου ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ, πλην όμως είχε καθαιρεθή διότι εν αμύνη ευρισκόμενος εφόνευσε κλέπτην εισελθόντα δια να κλέψη εις την οικίαν του. Και ηθωώθη μεν από το Ποινικόν Δικαστήριον, αλλ ως φονεύς ανθρώπου, κατά τους Εκκλησιαστικούς Κανόνας, δεν επετρέπετο να ιερουργή και να φέρη το σχήμα του Ιερέως. Παρά ταύτα, εξακολουθούσε ν αναμιγνύεται ενεργώς εις την Διοίκησιν την Εκκλησίας, ως πρόεδρος της Ενοριακής Επιτροπής και εφόρει και τα ράσσα του. Ητο υψηλός, ευθυτενής, με επιβλητικόν παράστημα και αυστηρότατος εις την τήρησιν της τάξεως κατά την διάρκειαν της Λειτουργίας. Δεν επετρεπε ουδένα ψίθυρον και εις ουδεμίαν των γυναικών επίσης επέτρεπε ουδένα ψίθυρον και εις ουδεμίαν των γυναικών επίσης επέτρεπε να ίσταται εις τον κυρίως Ναόν και όλες αι γυναίκες, γρηές, νέες και μικρά ακόμη κορίτσια, έπρεπε ν ανεβαίνουν είς τον Γυναικωνίτην και εκεί να τηρούν απόλυτον σιγήν» (Λουκά Τσολάκου Αρχαία και Νεώτερη Ιστορία της Ελάτειας. Αθήνα 1977). Εις το ιερόν του Αγ. Αθανασίου Λεύτων, δεξιά, κάτω από την διαγώνια γραμμή, που οριοθετεί την εμβληματική απεικόνιση της Θείας Λειτουργίας, υπάρχει γράφημα, με μαύρα καλλιγραφημένα γράμματα ιερεύς Γεώργιος Λάϊος 1890 1. Το Παλαιό Δραχμάνι, που έλαβε ως πρωτεύουσα του Δήμου Ελατείας το ένδοξο όνομα, Ελάτεια της αρχαίας πρωτευούσης πόλεως των Φωκέων ευρισκόμενον εις την διασταύρωσιν, «τρίοδον», κυρίων οδικών αξόνων του τότε Ελληνικού Κράτους τότε, δηλαδή της Βασιλικής οδού Θερμοπυλών Ελατείας Λεβαδείας Αταλάντης Ελατείας Λεβαδείας Λιμένες Κορινθιακού Αταλάντης Ελατείας Γραβιάς Σαλώνων Ιτέας, που ήσαν και οι οδοί του εμπορίου και της επικοινωνίας. Η θέσις αυτή ακριβώς, προσήλκυσε και πολλούς νέους εποίκους λόγω της οικονομικής ανάπτυξης αλλά και των ευκαιριών απασχόλησης και αποκτήσεως εθνικών γαιών αροσίμων, αλλά και βοσκοτόπων με αποτέλεσμα ο δήμος Ελατείας να απογράφεται στους πίνακες Χουλιαράκη το έτος 1870 ως εξής: Δήμος Ελατείας κάτοικοι 4408, Δρυμίας κάτοικοι 3526, Αταλάντης 2759. Ο Δήμος συνοικίσθη και από τους γύρωθεν οικισμούς, αλλά και από πλήθη άλλων που συνέρρεαν, μαγεμένοι από τον αναπαλμό, από την θάλασσα, των χρυσών στάχεων που περιέβαλλαν την νέα πόλη, που σήμαινε το ζητούμενο τότε, το ψωμί. Έχοντας ήδη αποκτήσει σχέδιον πόλεως 1859, ένα από τα πρώτα ταχυδρομεία 1859 διέθετε και εθνική γη για οικόπεδα, πολυάνθρωπη αγορά, κατά τα αρχαία πρότυπα, αλλά και τρία χάνια, ως κεντρικός σταθμός των ταξιδιωτών, ακόμη και το ξενοδοχείο Παρνασσός. 2. Τα χωριά της επαρχίας Ανασελίτζης Γρεβενών, έχουν ονομασίες που συνηχούν με αρκετά πολίσματα και ποιμενικές εγκαταστάσεις στην χώρα της Ελάτειας, όπως Μάνεσι, Μεραλή, Βαρβά, Τσάρες, Εξαρχος, Μπογδάν, Χούμπαβο, Καλαπόδι, Χιλιομόδι κ.α. υπενθυμίζοντας τις μετακινήσεις των ορεσιβίων κτηνοτρόφων, μέσω της Βλαχόστρατας, στα Νότια χειμαδιά. Βιβλιογραφικά. Κ. Μακρής Λαική Τέχνη Πηλίου 1955. Α. Φλωράκης Λαϊκή λιθογλυπτική της Τήνου, Αθήνα 1959. Αργ. Πετρονώτης Παλαιοί οικοδόμοι στο Βελεστίνο, Αθήνα 2002. Κ.Γ. Κορρέ Η ανθρώπινη κεφαλή 1979. Δ.Α. Λιάκος Περί της Μεσοβυζαντινής γλυπτικής κτλ. Αρχ. Εργον Θεσσαλίας Βόλος 2006 Πρακτικά. Λ. Γουριώτη Λιθανάγλυφα και μαστόροι της πέτρας στην Δυτ. Θεσσαλίας, Αθήνα 2001. Απ. Κωνσταντινίδης Τα εν τω Πηλίω όρει Αλεξάνδρεια 1963. 6