ΙΚΤΥΟ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Newsletter Τεύχος 5 Ιούνιος 2006 www.coastalpractice.net Την ελληνική έκδοση του newsletter επιµελείται το ίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS Συµπόσιο-Εργαστήριο µε θέµα «Ο ρόλος των Τοπικών Αρχών και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στο σχεδιασµό της βιώσιµης παράκτιας τουριστικής ανάπτυξης» Ο ήµος Σαµοθράκης σε συνεργασία µε το ίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS, διοργάνωσε στα Θέρµα Σαµοθράκης, από 14 έως 18 Ιουνίου 2006, ένα διεθνές Συµπόσιο-Εργαστήριο µε θέµα «Ο ρόλος των Τοπικών Αρχών και των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων στο σχεδιασµό της βιώσιµης παράκτιας τουριστικής ανάπτυξης». Το εργαστήριο πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια του τριετούς έργου ίκτυο Παράκτιας Πρακτικής (Coastal Practice Network - COPRANET) που υποστηρίζεται από την Κοινοτική Πρωτοβουλία INTERREG IIIC. Οι στόχοι του CoPraNet είναι να βοηθήσει στην καθιέρωση ενός ικτύου φορέων και επιχειρησιακών παραγόντων (ερευνητές, διαχειριστές, σύµβουλοι) αλλά και χρηστών των φυσικών πόρων της παράκτιας ζώνης (π.χ. επαγγελµατικές ενώσεις αλιέων, γεωργών, τουριστικών επιχειρήσεων, κλπ) που ασχολούνται µε ζητήµατα παράκτιας βιώσιµης ανάπτυξης, µε σκοπό την καλύτερη ανταλλαγή πληροφοριών για την αποτελεσµατικότερη εφαρµογή της Ολοκληρωµένης ιαχείρισης της Παράκτιας Ζώνης, Ο ΠΖ (Integrated Coastal Zone Management, ICZM). Το Συµπόσιο στη Σαµοθράκη εστίασε σε επιτυχηµένα παραδείγµατα βιώσιµης παράκτιας τουριστικής ανάπτυξης (σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό επίπεδο) που έχουν υλοποιηθεί από τη Τοπική Αυτοδιοίκηση και συνεργαζόµενους αναπτυξιακούς φορείς, καθώς και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ). Ιδιαίτερη έµφαση δόθηκε στην αξιολόγηση πρωτοβουλιών σήµανσης ποιότητας και βιωσιµότητας του τουριστικού προϊόντος (sustainable tourism benchmarking schemes and quality labels) µέσα από την εµπειρία προγραµµάτων που υλοποιούνται σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Στο Συµπόσιο συµµετείχαν περισσότεροι από 25 εισηγητές από 8 χώρες. Τις εισηγήσεις και τη τελική µορφή του προγράµµατος µπορείτε να τα βρείτε εδώ Παράλληλα διοργανώθηκαν επιτόπου επισκέψεις στη προστατευόµενη περιοχή NATURA 2000 του νησιού, στον αρχαιολογικό χώρο της Παλαιόπολης, στον παραδοσιακό οικισµό της χώρας, καθώς και ένας περίπλους της νότιας µεριάς του νησιού συντροφιά µε τον πρόεδρο των παράκτιων αλιέων. Φωτογραφίες από τις εισηγήσεις και τις παράλληλες εκδηλώσεις µπορείτε να βρείτε εδώ Την τελευταία ηµέρα του Συµποσίου, οι συµµετέχοντες κεφαλαιοποίησαν την αποκτηθείσα γνώση και εµπειρίες µέσα από ένα εργαστήριο συµµετοχικού σχεδιασµού. Οι συµµετέχοντες χωρίστηκαν σε δύο οµάδες εργασίας και αφού άκουσαν την επεξήγηση της άσκησης από τους facilitators του ικτύου ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS (η εκφώνηση της οποίας ήταν στη µορφή γράµµατος ενός εθελοντή που περιγράφει τις οµορφιές και τα προβλήµατα του νησιού) επεξεργάστηκαν συγκεκριµένες προτάσεις για την ανάπτυξη του βιώσιµου τουρισµού στο νησί. Οι προτάσεις παρουσιάστηκαν σε µια ανοιχτή εκδήλωση στην οποία παρευρέθηκαν ο ήµαρχος του
νησιού, ο Υπερνοµάρχης Έβρου, εκπρόσωποι επαγγελµατικών ενώσεων (αλιείς, κτηνοτρόφοι, γεωργοί, ξενοδόχοι) και ενδιαφερόµενοι πολίτες. Το Συµποσίου πραγµατοποιήθηκε στο κτίριο του παλιού σχολείου Θέρµων που φιλοξενεί πλέον την έδρα του ορειβατικού Συλλόγου 'Φεγγάρι' Σαµοθράκης, ενώ θα λειτουργήσει και ως κέντρο οικοτουριστικής ενηµέρωσης, το οποίο έχει ήδη εξοπλιστεί µε ενηµερωτικά πόστερ που συγχρηµατοδοτήθηκαν από το πρόγραµµα CoPraNet. ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Η Μεσόγειος Θάλασσα αποτελεί µόνο το 1% της θαλάσσιας έκτασης του πλανήτη, εκεί όµως συναντάµε περίπου το 6% των θαλάσσιων ειδών. Περιλαµβάνει πολλά ενδηµικά είδη πανίδας και πλούσια οικοσυστήµατα κυρίως στην παράκτια ζώνη. Η χλωρίδα και η πανίδα της Μεσογείου αποτελείται από ενδηµικά είδη (20%). Το 67% της πανίδας της Μεσογείου προέρχεται από τον Ατλαντικό, είδη του Ατλαντικού πουν έχουν εισχωρήσει στη Μεσόγειο µέσω των στενών του Γιβραλτάρ. Από τον Ινδικό Ωκεανό έχουν εισχωρήσει στη Μεσόγειο, µέσω της διώρυγας του Σουέζ το 5-12% των ειδών της Μεσογείου (ανάλογα µε τη περιοχή της Μεσογείου). Στη Μεσόγειο θάλασσα απαντώνται περίπου 540 είδη ψαριών. Η βιοποικιλότητα της Μεσογείου αυξάνεται από τα ανατολικά προς τα δυτικά. Η υτική Μεσόγειος περιλαµβάνει το 87% των ειδών πανίδας που έχουν καταγραφεί, το 91% των µη ενδηµικών ειδών, και 77% των ενδηµικών, ενώ η Ανατολή Μεσόγειος 43%, 52%, και 23% αντίστοιχα. ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΧΛΩΡΙ Α 15-20 % της θαλάσσιας χλωρίδας της Μεσογείου αποτελείται από ενδηµικά είδη. Η βλάστηση συναντάται κυρίως σε ρηχά νερά (λιγότερο από 50 µ.) τα οποία καλύπτουν λιγότερο από το 10% της έκτασης της Μεσογείου. Η θαλάσσια βλάστηση είναι ιδιαίτερα σηµαντική για τους πληθυσµούς των ψαριών. Κάθε χρόνο, στα θαλάσσια λιβάδια και στους υγρότοπους παράγεται περισσότερο από το 80% του πληθυσµού των ψαριών. Η θαλάσσια χλωρίδα, όµως, απειλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα, και πάνω από 40 είδη χαρακτηρίζονται ως απειλούµενα. Η παράκτια θαλάσσια βλάστηση της Μεσογείου απειλείται λόγω της εντατικής ανθρώπινης δραστηριότητας στην περιοχή που έχει ως αποτέλεσµα την αύξηση των αστικών και βιοµηχανικών λυµάτων, την κατασκευή δρόµων, αεροδροµίων και λιµένων. Μεγάλα προβλήµατα δηµιουργεί η ρύπανση και ο ευτροφισµός των νερών, καθώς και η υπεραλίευση, κυρίως µε τα συρόµενα στο βυθό της θάλασσας αλιευτικά εργαλεία. Ποσειδωνία Τα λιβάδια Ποσειδωνίας αποτελούν το πιο χαρακτηριστικό και σηµαντικό θαλάσσιο οικοσύστηµα της Μεσογείου. Παίζουν καθοριστικό ρόλο στη σταθεροποίηση της ακτογραµµής και του βυθού και στη διατήρηση της ποιότητας του νερού κυρίως µέσω της παραγωγής οξυγόνου. Κάθε τετραγωνικό µέτρο Ποσειδωνίας παράγει από 12-20 λίτρα οξυγόνου ανά 24ωρο. Ανάµεσα στις φυλλωσιές και τα ριζώµατα της Ποσειδωνίας βρίσκουν καταφύγιο για ζωή και αναπαραγωγή πάνω από 400 είδη φυκών και περίπου 500-1000 είδη ζώων, ανάµεσα στα οποία 2
και η πράσινη θαλάσσια χελώνα. Τα λιβάδια Ποσειδωνίας, επίσης, προσφέρουν προστασία για τα µικρά ψάρια, τα αυγά τους και για πολλά άλλα ζώα που έχουν οικολογική και οικονοµική αξία: αχινοί, ιππόκαµποι, σουπιές, καλαµάρια και πολλά άλλα είδη. Η Ποσειδωνία κάνει και κάτι άλλο πολύ σηµαντικό: τα ριζώµατα της συγκρατούν την άµµο του πυθµένα, ακριβώς όπως τα φυτά στην ξηρά, κι έτσι προστατεύουν από διάβρωση τις ακτές κατά τη διάρκεια µεγάλης θαλασσοταραχής. Σε παράκτιες περιοχές όπου τα λιβάδια της Ποσειδωνίας συρρικνώνονται λόγω ρύπανσης, ευτροφισµού ή χρήσης συρόµενων αλιευτικών εργαλείων, οι παραλίες διαβρώθηκαν µέχρι και 20 µέτρα. Άλλη σηµαντική ζηµιά στο ενδιαίτηµα αυτό γίνεται από τις άγκυρες επαγγελµατικών και τουριστικών σκαφών, όπως έχει παρατηρηθεί και φωτογραφηθεί σε πολλές τουριστικές και αλιευτικές περιοχές στο Αιγαίο. Σε µια ώρα µια µηχανότρατα µπορεί να καταστρέψει πάνω από 1000 κιλά φύλλων Ποσειδωνίας ενώ στη διάρκεια µια καλάδας µέχρι 100 στρέµµατα βυθού µπορούν να αποψιλωθούν. Για την ανάκαµψη χρειάζονται συχνά 10-100 χρόνια. Η µεγάλη οικολογική τους σηµασία αναγνωρίστηκε και από το Ευρωπαϊκό Πρόγραµµα «ΝΑTURA / Φύση 2000» και τα λιβάδια της Ποσειδωνίας χαρακτηρίστηκαν ως θαλάσσια ενδιαιτήµατα µε προτεραιότητα (Κωδικός 1120, Natura 2000, Οδηγία 92/43) ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΑ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΕΙ Η Ζούµε σε µια εποχή της οποίαs χαρακτηριστικό είναι η προοδευτική εξαφάνιση των ειδών της άγριας ζωής, ζώων και φυτών. Είναι γνωστό ότι τους τρεις τελευταίους αιώνες ένας µεγάλος αριθµός από είδη θηλαστικών, πουλιών αλλά και φυτών έχει εξαφανιστεί. Από τις αρχές του αιώνα µας έχει παρατηρηθεί βάσει στατιστικών στοιχείων ότι ένα είδος συγκεκριµένου ζώου εξαφανίζεται κάθε χρόνο. Παρότι καταβάλλονται ιδιαίτερες προσπάθειες να διατηρηθούν τα είδη των ζώων που κινδυνεύουν, για πολλά από αυτά σήµερα είναι ήδη αργά να τα σώσουµε, έχουν εξαφανιστεί, έχουν εκλείψει. Από τα 40.169 καταγεγραµµένα απειλούµενα είδη του κόσµου, τα 1372 είναι θαλάσσια. Μερικά διάσηµα...απειλούµενα είδη: Ι. Η ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΦΩΚΙΑ MONACHUS MONACHUS Η µεσογειακή φώκια Monachus Monachus είναι, ίσως, το πιο σπάνιο θηλαστικό της Ευρώπης και ανήκει στα είδη που απειλούνται περισσότερο στον κόσµο. Μόνο 400 περίπου µεσογειακές φώκιες ζουν ακόµη στη Μεσόγειο, σε κάποιες παράκτιες περιοχές της Β. Αφρικής στον Ατλαντικό Ωκεανό και στη Μαύρη Θάλασσα. Σηµαντικές αποικίες του είδους, όµως, υπάρχουν µόνο στα ελληνικά νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου, την Τουρκία και το Κάβο Μπλάνκο της Μαυριτανίας. Μεµονωµένα ζώα ή µικρές οµάδες συναντά κανείς ακόµα στο Μαρόκο, στην Αλγερία, στην Τυνησία, στην Ιταλία και στη Μαδέρα. Από τα µεγαλύτερα είδη φωκών στον κόσµο, η µεσογειακή φώκια έχει µήκος γύρω στα 2,80 µέτρα και ζυγίζει περίπου 300 κιλά. Το τρίχωµά της έχει συνήθως χρώµα µαύρο ή καφέ στη ράχη και ανοιχτόχρωµο στην κοιλιά. Η αναπαραγωγική περίοδος τοποθετείται στους µήνες Μάιο Νοέµβριο, µια περίοδο του χρόνου όπου αυξάνονται κατακόρυφα οι κάθε είδους δραστηριότητες στις ακτές και τη θάλασσα. Η µεσογειακή φώκια προτιµά πια τις βραχώδεις και προστατευµένες ακτές, ιδιαίτερα εκείνες στις οποίες υπάρχουν σπηλιές και που κατακλύζονται περιοδικά από το νερό. Αυτή η προτίµηση πιστεύεται ότι αναπτύχθηκε λόγω της καταδίωξής της από τους ανθρώπους, την οποία 3
έπρεπε να αντιµετωπίσουν οι φώκιες σε λιγότερο προστατευµένες περιοχές όπως οι αµµουδιές και οι οµαλές ακτές. Ο λόγος για τον οποίο η µεσογειακή φώκια αντιµετωπίζει τόσο έντονο κίνδυνο εξαφάνισης οφείλεται στο γεγονός ότι ο φυσικός της βιότοπος βρίσκεται κοντά σε περιοχές έντονης ανθρώπινης δραστηριότητας. Για αιώνες την κυνηγούσαν για το δέρµα και το λίπος της. Επίσης στη µείωση των πληθυσµών της συνετέλεσαν κατά πολύ οι αλιευτικές µέθοδοι που παγιδεύουν τις φώκιες σε δίχτυα και τις εµποδίζουν να βγουν στην επιφάνεια για να αναπνεύσουν, καθώς και περιστατικά εσκεµµένων θανατώσεων λόγω των ζηµιών που προκαλούν σε δίχτυα και λόγω του ανταγωνισµού που αυξάνεται µε τη µείωση των ιχθυοαποθεµάτων. Γενικότερα, δε θα πρέπει να µας διαφεύγει ότι η ρύπανση και η εισβολή του ανθρώπου στους τόπους όπου οι φώκιες ζουν και αναπαράγονται -συνέπεια της µεγάλης τουριστικής κίνησης που παρουσιάζει η Μεσόγειο - ανάγκασαν τα ζώα αυτά να εγκαταλείψουν τους φυσικούς τους βιότοπους συντελώντας έτσι στην αύξηση του κινδύνου εξαφάνισής τους. II. H ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΧΕΛΩΝΑ caretta caretta Xιλιάδες χρόνια τώρα οι θαλάσσιες χελώνες ζουν κι αναπαράγονται στη Μεσόγειο. Νόµισµα της Αίγινας που χρονολογείται από το 530 π.χ απεικονίζει θαλάσσια χελώνα. Αν και ζουν µέσα στο νερό, η ύπαρξή τους εξαρτάται απόλυτα από ορισµένες παραλίες ωοτοκίας, όπου αφήνουν τα αυγά τους. Λόγω όµως της µεγάλης τουριστικής εκµετάλλευσης των ακτών της Μεσογείου, Η ανθρώπινη επέµβαση στις σηµαντικές για τις χελώνες παραλίες είναι τέτοια, που κινδυνεύει σήµερα το είδος να εκλείψει. Στη χώρα µας συναντά κανείς και τα τρία είδη θαλάσσιας χελώνας της Μεσογείου: την καρέττα καρέττα που γεννά τα αυγά της στις παραλίες µας, την πράσινη χελώνα και την εντυπωσιακή δερµατοχελώνα που τρέφονται στα ελληνικά νερά γεννούν όµως σε άλλες χώρες της Μεσογείου. Σε κάποιες Ελληνικές παραλίες από τον Ιούνιο µέχρι και τον Αύγουστο έρχονται χελώνες από διάφορα µέρη της Μεσογείου για να γεννήσουν. Βγαίνουν στην ακτή τη νύχτα, σκάβουν την φωλιά τους και αφήνουν γύρω στα 100 120 αυγά που σκεπάζουν µε άµµο. Τα αυγά πρέπει να µείνουν ανενόχλητα στην άµµο για 55 περίπου µέρες. Όταν εκκολαφθούν µε µια οµαδική προσπάθεια, τα µικρά σκάβουν το δρόµο τους για να βγουν από τη φωλιά. Συνήθως βγαίνουν τη νύχτα, διασχίζουν την παραλία και µπαίνουν στο νερό. Η διαδροµή αυτή των µικρών πάνω στην άµµο είναι καθοριστική. ιάφορα φώτα που φαίνονται από την παραλία αποπροσανατολίζουν τα χελωνάκια, τα τραβούν µακριά από την θάλασσα, όπου τα περισσότερα πεθαίνουν από εξάντληση ή αφυδάτωση. Αν και χιλιάδες µικρά γεννιούνται κάθε καλοκαίρι πολύ λίγα θα επιζήσουν µέχρι να ενηλικιωθούν. Αν θα θέλαµε να συνοψίσουµε τους κινδύνους που απειλούν σήµερα τη θαλάσσια χελώνα θα µπορούσαµε να αναφέρουµε τα ακόλουθα: 1. Η χρήση τροχοφόρων οχηµάτων στις παραλίες ωοτοκίας. 2. Οι οµπρέλες στην άµµο, οι οποίες µπορούν να καταστρέψουν φωλιές που βρίσκονται από κάτω. Επίσης, η σκιά που δηµιουργούν ψύχει την άµµο µε αποτέλεσµα να επηρεάζεται η αναλογία των φύλων αυξάνοντας συνήθως το ποσοστό των αρσενικών. 3. Τα ταχύπλοα σκάφη, που µπορούν να τραυµατίσουν ή και να σκοτώσουν τις χελώνες που βγαίνουν στην επιφάνεια της θάλασσας για να αναπνεύσουν ή να λιαστούν. 4. Οι χελώνες συχνά καταπίνουν σκουπίδια που τα µπερδεύουνε µε τροφή µε αποτέλεσµα να βρίσκονται νεκρές χελώνες που έχουν καταπιεί σακούλες κτλ. 5. Η αυθαίρετη δόµηση πάνω στις παραλίες ωοτοκίας. 6.Τα δυνατά φώτα, τα οποία, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αποπροσανατολίζουν τα χελωνάκια. 4
ΙΙΙ. ΤΑ ΕΛΦΙΝΙΑ Στη Μεσόγειο συναντάµε περίπου 19 είδη κητωδών από τα οποία τα 8 είναι κοινά, 4 περιστασιακοί επισκέπτες και 6 σπάνια στην περιοχή. Από την οικογένεια των δελφινιών το πιο κοινό είδος στη Μεσόγειο είναι το ζωνοδέλφινο ή ριγωτό δελφίνι, ενώ στις Ελληνικές θάλασσες είναι το ρινοδέλφινο, µε οµοιόµορφο γκρίζο χρώµα στο πάνω µέρος του. Αρκετά συχνό είναι και το κοινό δελφίνι που έχει το µισό από το µέγεθος του ρινοδέλφινου, πιο σκούρα ράχη και γκρίζες ή κίτρινες γραµµές ή κηλίδες στα πλευρά. Ταξιδεύουν σε κοπάδια, πηδούν πολλές φορές πάνω από το νερό συγχρονισµένα, είναι παιχνιδιάρικα, όπως τα ρινοδέλφινα και τους αρέσει να παίζουν µε τα κύµατα που δηµιουργούν τα πλοία. Σήµερα τα δελφίνια αντιµετωπίζουν τις ακόλουθες απειλές: 1. Πολλά από τα είδη ψαριών που τρέφονται τα δελφίνια έχουν εµπορική αξία και έτσι τα δελφίνια αντιµετωπίζονται σαν ανταγωνιστές της ανθρώπινης αλιείας. Για το λόγο αυτό αναπτύχθηκε έντονος ανταγωνισµός µε τους ψαράδες που σε ορισµένες περιπτώσεις σκότωναν τα δελφίνια µε συνέπεια σε συνδυασµό µε άλλα προβλήµατα (ρύπανση, µείωση τροφής κα) τη σοβαρή µείωση των πληθυσµών τους σε ορισµένες περιοχές, αν και τα τελευταία χρόνια πολλοί παράκτιοι ψαράδες έχουν ευαισθητοποιηθεί. 2. Συχνά τα δελφίνια πιάνονται κατά λάθος στα δίχτυα των ψαράδων, ιδίως στα µεγάλα παρασυρόµενα δίχτυα (αφρόδικτα), συλλέγονται µε την υπόλοιπη συγκοµιδή και πετάγονται συνήθως σαν άχρηστα στη θάλασσα αφού θανατωθούν. Το πρωί της 19ης Μαΐου 2005 βρέθηκαν στα ανοιχτά της Σαµοθράκης, από έλληνες ψαράδες, µεγάλου µήκους και διαµέτρου µατιού δίχτυα (αφρόδιχτα), κοµµένα και παρασυρµένα από τα ρεύµατα τα οποία περιείχαν εκτός από ψάρια, 12 κήτη του είδους Ζωνοδέφινο (Stenella coeruleoalba), 1 κήτος του είδους Σταχτοδέλφινο (Grampus griseus), 1 καρχαριοειδές ψάρι (κοινή ονοµασία Γερµανός) τα οποία ήταν νεκρά. 3. Είναι γνωστό ότι, κατά την τριετία 1990-1992 πολλές χιλιάδες ζωνοδέλφινα της Μεσογείου έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της εξάπλωσης ενός ιού, του PDV, της οµάδας morbillivirus, που προκάλεσε πρώτα στη υτική Μεσόγειο, το 1990, και αργότερα στην Ανατολική και στην Ελλάδα τους µαζικούς θανάτους. Επειδή υπάρχουν πολλά παραδείγµατα µαζικών θανάτων κητών στην Αµερική, Σιβηρία και αλλού, ιδιαίτερα σε ρυπασµένες περιοχές, οι επιστήµονες τείνουν σήµερα να καταλήξουν στο συµπέρασµα ότι η ρύπανση αδρανοποιεί το αµυντικό σύστηµα των δελφινιών και έτσι ο ιός διευκολύνεται στο καταστρεπτικό του έργο. Ιδιαίτερα οι πολυχλωριωµένες ενώσεις (PCBs) συσσωρεύονται σε απίθανες συγκεντρώσεις στο σώµα των δελφινιών, καθόσον µεταφέρονται στις επόµενες γενιές µέσα από το γάλα που δίνουν οι µητέρες στα νεαρά δελφίνια και πιθανά καταστρέφουν το ανοσοποιητικό τους σύστηµα. Οι πολύ ψηλές συγκεντρώσεις των PCBs (τοξικά χλωριωµένα διφαινύλια, όπως το κλοφέν), και των βαρέων µετάλλων που µετρήθηκαν στα νεκρά δελφίνια συνηγορούν συνήθως προς αυτή την υπόθεση. 4. Η ελάττωση της διατροφικής ικανότητας των θαλασσών. Η µείωση κάποιων θαλάσσιων ειδών, όπως τα κεφαλόποδα και τα οστρακόδερµα, εξαιτίας της εµπορικής αλίευσής τους, προφανώς περιορίζει την ποσότητα της διαθέσιµης τροφής των δελφινιών, αναγκάζοντάς τα να προσαρµοστούν σ αυτή την νέα κατάσταση µειώνοντας τους αριθµούς τους. Η έλλειψη τροφής συντελεί στην κακή διατροφή τους µε επιπτώσεις στην ανάπτυξή τους και τις αναπαραγωγικές τους ικανότητες, ενώ παράλληλα τα αδυνατίζει και τα κάνει πιο ευαίσθητα στις µολύνσεις και τις ασθένειες. 5. Ολοένα µεγαλύτερη απειλή για τα δελφίνια και τις φάλαινες είναι η υποθαλάσσια ηχορρύπανση που πηγάζει από εµπορικά και επιβατηγά 5
πλοία, από συσκευές αναζήτησης πετρελαίου και από στρατιωτικές ασκήσεις, µε αποτέλεσµα µεταξύ άλλων το φαινόµενο της προσάραξής τους στις ακτές. ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΑ ΕΙ Η ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΡΥΠΑΝΣΗ ΑΠΟ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ Όπως έχει προκύψει από τις ετήσιες εκστρατείες εθελοντικού καθαρισµού ακτών, που εδώ και δέκα χρόνια γίνονται στο δεύτερο 15θήµερο του Μαΐου σε 21 χώρες της Μεσογείου - στην Ελλάδα συντονιστής της εκστρατείας είναι το ίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS - µεγάλο ποσοστό των σκουπιδιών είναι διάφορα είδη πλαστικών - κυρίως πλαστικά συσκευασίας - σε ποσοστό πάνω από 60%, κι ακολουθούν το αλουµίνιο και τα υπόλοιπα µέταλλα (10%), το χαρτί (15%), το γυαλί (10%) και διάφορα άλλα υλικά (5%). Τα πλαστικά και µεταλλικά απορρίµµατα αντέχουν πολλά χρόνια µέσα στη θάλασσα µε αποτέλεσµα να αποτελούν µεγάλο κίνδυνο µακροχρόνια. Έτσι η θαλάσσια ρύπανση από κάθε είδους απορρίµµατα δεν αποτελεί µόνο αισθητικό πρόβληµα, αλλά αποτελεί σοβαρή απειλή για τη θαλάσσια ζωή. Σε παγκόσµιο επίπεδο, εκτιµάται ότι από τα σκουπίδια απειλούνται τα περισσότερα από τα είδη θαλάσσιας χελώνας, το 25% των θαλάσσιων θηλαστικών, και περισσότερο από 15% της θαλάσσιας ορνιθοπανίδας, ενώ κάποιες µελέτες ανεβάζουν τα ποσοστά στο 43% και 44% αντίστοιχα. Κάθε χρόνο περίπου 100.000 θαλάσσια θηλαστικά και 1.000.000 θαλασσοπούλια πεθαίνουν από την κατάποση και την εµπλοκή σε σκουπίδια σύµφωνα µε εκτιµήσεις του Προγράµµατος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEP). Περίπου το 20% των πλαστικών απορριµµάτων στη θάλασσα προέρχονται από τα πλοία (εµπορικά, σκάφη αναψυχής, αλιευτικά) και εγκαταστάσεις (πλατφόρµες, κα) στη θάλασσα. Τα υπόλοιπα προέρχονται από την ξηρά και καταλήγουν στη θάλασσα από τον άνεµο ή τα ποτάµια, χειµάρους. Οι κύριες πηγές απορριµµάτων που καταλήγουν στη θάλασσα και βρίσκονται στη θάλασσα είναι κυρίως: Επιβατηγά, φορτηγά και κρουαζιερόπλοια Αλιευτικά σκάφη κάθε µεγέθους Πολεµικά σκάφη Σκάφη αναψυχής Πλατφόρµες πετρελαίου και φυσικού αερίου Μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας Οι κύριες πηγές απορριµµάτων που καταλήγουν στη θάλασσα και βρίσκονται στην ξηρά είναι κυρίως: Χωµατερές και σκουπιδότοποι δίπλα ή κοντά στη θάλασσα Χωµατερές και σκουπιδότοποι κοντά σε ποτάµια, χειµάρους, χαράδρες και γενικότερα κοντά σε δρόµους του νερού Απόρριψη ανεπεξέργαστων αστικών λυµάτων που περιέχουν συχνά και απορρίµµατα (σκεφτείτε τους υπονόµους που είναι γεµάτοι µε κάθε λογής σκουπίδια) Βιοµηχανικές και άλλες εγκαταστάσεις Τουριστικές εγκαταστάσεις και χώροι αναψυχής κοντά στις ακτές Μερικές εικόνες που πιθανά δεν βλέπουµε... Σκουπίδια και κυρίως πλαστικά και «ναύλον» σακούλες βουλιάζουν και σκεπάζουν το βυθό «πνίγοντας» ακίνητους θαλάσσιους οργανισµούς, φύκια και πολύτιµα οικοσυστήµατα όπως κοραλλιογενείς υφάλους. Τα θαλάσσια θηλαστικά και ερπετά κινδυνεύουν από πεταµένα σχοινιά, δίχτυα, και σκουπίδια. Τα θαλάσσια θηλαστικά πολλές φορές εγκλωβίζονται στα εγκαταλειµµένα ή κοµµένα δίχτυα, µε αποτέλεσµα να τραυµατίζεται το ευαίσθητο δέρµα τους. Η εµπλοκή θηλαστικών και ερπετών σε σκουπίδια µπορεί να οδηγήσει 6
σε πληγές, µόλυνση και ακρωτηριασµό. Επίσης, η εµπλοκή σε εγκαταλειµµένα ή κοµµένα δίχτυα µπορεί να επηρεάσει την ικανότητα ενός ζώου να κολυµπήσει και συνεπώς την ικανότητα εύρεσης τροφής και αποφυγής θηρευτών. Τα εγκαταλειµµένα αλιευτικά εργαλεία αποτελούν παγίδες για ψάρια και οστρακόδερµα ενώ παράλληλα «γδέρνουν» το βυθό καταστρέφοντας τη βλάστηση Χελώνες, δελφίνια και φώκιες αναπνέουν έξω από το νερό. Όταν παγιδεύονται σε εγκαταλειµµένα ή κοµµένα δίχτυα δεν µπορούν να βγουν στην επιφάνεια για να αναπνεύσουν και πεθαίνουν από ασφυξία. Μάλιστα στην προσπάθειά τους να απεγκλωβιστούν καταναλώνουν πιο γρήγορα το διαθέσιµο οξυγόνο. Οι θαλάσσιες χελώνες περνούν τις πλαστικές σακούλες για τροφή (π.χ. µέδουσες), τις καταπίνουν και πνίγονται (οι σακούλες και άλλα σκουπίδια µπορούν να φράξουν τις αναπνευστικές οδούς) ή γεµίζουν το πεπτικό τους σύστηµα και µπορούν να προκαλέσουν θάνατο από ασιτία. ερµατοχελώνα που βρέθηκε νεκρή πριν µερικά χρόνια στο Σαρωνικό, διαπιστώθηκε ότι είχε καταπιεί πλαστικές σακούλες που έπιαναν έκταση 10 τετραγωνικά µέτρα. Σύµφωνα µε στοιχεία επιστηµονικών ερευνών στην Αµερική, την Ευρώπη και την Αυστραλία καθώς και του Προγράµµατος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEP), τα πλαστικά που επιπλέουν στη θάλασσα καταναλώνουν και προσροφούν τοξικές ουσίες που προέρχονται από άλλες πηγές ρύπανσης. Αυτά τα χηµικά περνάνε στον οργανισµό των ειδών που τρώνε κατά λάθος πλαστικά, µαζί µε τα χηµικά που περιέχονται στα ίδια τα πλαστικά. Ψαράs από την Κεφαλλονιά έχει αναφέρει στο ίκτυο ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS ότι έχει πιάσει ροφό που είχε καταπιεί δοχεία ορυκτελαίων. Στα εντόσθια µεγάλων ψαριών έχουν βρεθεί κοµµάτια από πλαστικά, κυρίως σακούλες και άλλα υλικά συσκευασίας. Έχουν παρατηρηθεί θαλασσοπούλια να ταΐζουν τα µικρά τους µε πλαστικά αντικείµενα τα οποία µπερδεύουν για τροφή, µε αποτέλεσµα να τα σκοτώνουν άθελά τους. Επίσης, πολλά θαλασσοπούλια τραυµατίζονται λόγω εµπλοκής σε πλαστικά ή σε αλιευτικά εργαλεία. Σε φωλιές γερανών τα µέλη του ικτύου ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS έχουν καταγράψει το 2005 έντονη παρουσία κοµµατιών από πλαστικές σακούλες, ενώ στάθηκαν και µάρτυρες σε µια σκηνή, όπου ο γονιός ταϊζει τα µικρά του µε κοµµατάκια που κόβει από πλαστικούς σάκους λιπασµάτων και σακούλες για ψώνια. Κάθε χρόνο βρίσκονται θαλάσσιες χελώνες που έχουν καταπιεί αγκίστρι από παραγάδια. Η κατάποση αιχµηρών αντικειµένων µπορεί να τραυµατίσει το πεπτικό σύστηµα και να προκαλέσει πόνο και µόλυνση. Ακόµα και µεγάλα ζώα επηρεάζονται από τα σκουπίδια. Το 1997 στις ακτές της Β. Ισπανίας ξεβράστηκε µια νεκρή πτεροφάλαινα. Οι τεράστιες ποσότητες πλαστικών και σκουλών που είχε καταπιεί είχαν φράξει το πεπτικό της σύστηµα. Επίσης, έχει σηµειωθεί περιστατικό όπου νεαρή φάλαινα φυσητήρας πέθανε από ασιτία λόγω της κατάποσης ενός µόνο πλαστικού µπαλονιού που έφραξε το έντερό της. Ακόµα και να σταµατούσαν σήµερα να πετιούνται σκουπίδια στις ακτές και στη θάλασσα, τα πλαστικά που έχουν ήδη πεταχτεί θα συνεχίσουν να απειλούν τη θαλάσσια ζωή για πολλά χρόνια... 7
Ένα...άγνωστο πρόβληµα της Μεσογείου και άλλων κλειστών περιοχών ΕΡΜΑ ΠΛΟΙΩΝ: Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΗ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΞΕΝΙΚΩΝ ΕΙ ΩΝ Του Ν. Χρυσόγελου Το πρόβληµα Αδειάζοντας το φορτίο του ένα πλοίο, χρειάζεται να φορτώσει έρµα για λόγους ευστάθειας, ισορροπίας και σωστής πλεύσης. Έρµα είναι οποιαδήποτε ουσία ή υλικό χρησιµοποιείται για να ζυγίσουµε ή να ισορροπήσουµε ένα αντικείµενο. Στο αερόστατο, έρµα είναι οι σάκοι µε άµµο, που η απόρριψη τους επιτρέπει την ανύψωση του αερόστατου. Στα πλοία χρησιµοποιήθηκαν για χιλιάδες χρόνια στερεά υλικά ως έρµα: βράχια, άµµος, µέταλλα. Στα σύγχρονα πλοία χρησιµοποιείται νερό συνήθως θαλασσινό ως έρµα. Στο νερό του έρµατος που γεµίζει τις δεξαµενές των πλοίων καταλήγουν, όµως, πολλά θαλασσινά είδη που µεταφέρονται και απορρίπτονται σε εντελώς διαφορετικά θαλάσσια οικοσυστήµατα. Εκεί µετατρέπονται συχνά σε εισβολείς και ανατρέπουν την οικολογία του συγκεκριµένου συστήµατος, επιδρούν στις οικονοµικές δραστηριότητες συνήθως στην αλιεία και τον τουρισµό, και µπορούν να προκαλέσουν ασθένειες ή και το θάνατο σε ανθρώπους. Τα θαλάσσια είδη εισβολείς είναι ένας από τους τέσσερις πιο σηµαντικούς κινδύνους για τις παγκόσµιες θάλασσες, συµπληρώνοντας τη ζηµία που γίνεται από την υπερεκµετάλλευση των θαλάσσιων πόρων, τη ρύπανση της θάλασσας και την καταστροφή της παράκτιας ζώνης και των θαλάσσιων οικότοπων. Το πρόβληµα ξεκινάει από την παρουσία στο έρµα των πλοίων ανεπιθύµητων θαλάσσιων οργανισµών που µπορεί να είναι βακτήρια, άλλα µικρόβια, φυτο- και ζωο-πλαγκτόν, µικρά ασπόνδυλα και σπόροι, αυγά και νύµφες µεγαλύτερων ειδών. Όλα σχεδόν τα θαλάσσια είδη έχουν κάποια µορφή πλαγκτόν στον κύκλο της ζωής τους και είναι αρκετά µικρά ώστε περνούν στις δεξαµενές των πλοίων όταν φορτώνουν νερό ως έρµα στα διάφορα λιµάνια. Έτσι ακόµα και είδη που είναι αρκετά µεγάλα σε κάποιο προχωρηµένο στάδιο, µπορούν να βρεθούν στο έρµα των πλοίων. Ένα πλοίο που µεταφέρει χύµα φορτίο 200.000 τόνων µπορεί να µεταφέρει µέχρι 60.000 τόνους έρµατος. Σύµφωνα µε υπολογισµούς περίπου 3-12 δισεκατοµµύρια τόνοι έρµατος µεταφέρονται από µια θαλάσσια περιοχή σε άλλη κάθε χρόνο. Κάπου 3.500-7.000 διαφορετικά είδη µεταφέρονται µε το έρµα των πλοίων στην υδρόγειο καθηµερινά. Στην περιοχή του Περσικού απορρίπτονται στη θάλασσα 194.000.000 τόνοι νερών έρµατος που προέρχεται συνήθως από θαλάσσιες περιοχές της Άπω Ανατολής, της Β. Ευρώπης, της Αυστραλίας και των ανατολικών ακτών της Β. Αµερικής Το πιο σοβαρό πρόβληµα που εµπόδιζε µέχρι τώρα τη λήψη µέτρων ελέγχου και διαχείρισης ήταν η απουσία πληροφοριών για τις καταστροφικές συνέπειες της µεταφοράς από τα πλοία ειδών από ένα οικοσύστηµα σε ένα άλλο, εντελώς διαφορετικό οικοσύστηµα. Οι «άγνωστες» επιπτώσεις Πολλά από τα είδη που µεταφέρονται στις δεξαµενές των πλοίων δεν επιβιώνουν, ενώ και ορισµένα άλλα δεν επιβιώνουν όταν απορριφθούν στο νέο περιβάλλον. Όµως, υπάρχουν είδη που µπορούν να επιβιώσουν και να πολλαπλασιαστούν σε βαθµό που να µετατραπούν σε απειλή. Υπάρχουν ήδη αρκετά στοιχεία για τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, την υγεία και την οικονοµία από τη µεταφορά 8
ξενικών ειδών µε το έρµα των πλοίων. Για παράδειγµα: - Το ευρωπαϊκό µύδι Ζέµπρα (Dreissena polymorpha) µεταφέρθηκε από τη Μαύρη Θάλασσα στη υτική και Βόρεια Ευρώπη και στις ανατολικές ακτές των ΗΠΑ, ιδιαίτερα στις Great lakes της Β. Αµερικής. Επεκτείνεται ραγδαία, καλύπτοντας όλες τις σκληρές επιφάνειες, µπλοκάρει όλες τις σωληνώσεις, καλύπτει τα ύφαλα των πλοίων και εκτοπίζει τα ντόπια είδη. Στη Β. Αµερική επεκτάθηκε και επηρέασε το 40% των αµερικάνικων νερών αλλά και τα ψυκτικά συστήµατα της βιοµηχανίας. Το κόστος στις ΗΠΑ ανέρχεται σε 750.000.000 1.000.000.000 δολάρια για το διάστηµα 1989-2000. - Τα τοξικά άλγη dinoflagellates έχουν διαδοθεί σε πολλές περιοχές της υδρογείου µέσω του έρµατος των πλοίων. Κάτω από ορισµένες συνθήκες πολλαπλασιάζονται ραγδαία («ανθούν») σχηµατίζοντες τις «κόκκινες παλίρροιες». Εάν απορροφηθούν από στρείδια, χτένια κι άλλα οστρακοειδή µπορούν να ελευθερώσουν τοξίνες, που προκαλούν παράλυση ή και θάνατο στους ανθρώπους που θα καταναλώσουν τέτοια οστρακοειδή. - Ο Βορειο-αµερικάνικος θαλάσσιος αστερίας «asterias amurensis» µεταφέρθηκε στην νότια Αυστραλία. Εκεί απειλεί τα αποθέµατα στρειδιών και χτενιών, πολλαπλασιαζόµενος ανεξέλεγκτα και φτάνοντας µόνο σε µια περιοχή της Τασµανίας τα 30.000.000 άτοµα. - Η χολέρα (vibrio cholerae) έχει µεταφερθεί µε το έρµα των πλοίων στη Ν. Αµερική, τον Κόλπο του Μεξικού και αλλού. Το 1991 ξέσπασε επιδηµία χολέρας ταυτόχρονα σε τρία λιµάνια του Περού, κι εξαπλώθηκε στη Ν. Αµερική, προσβάλλοντας ένα εκατοµµύριο ανθρώπους και σκοτώνοντας περισσότερους από 10.000 µέχρι το 1994. Αυτό το είδος χολέρας είχε αναφερθεί µέχρι τότε µόνο στο Μπαγκλαντές. - Το ψάρι Round Goby έχει µεταφερθεί από την Μαύρη Θάλασσα και την Κασπία στη Β. Αµερική και την Βαλτική. Προσαρµόζεται πολύ εύκολα, πολλαπλασιάζεται πολλές φορές και µετατρέπεται σε απειλητικό εισβολέα, που ανταγωνίζεται τα ντόπια είδη ψαριών, καταβροχθίζοντας τα αυγά και τα νεαρά άτοµα. - Το undaria pinnatifida µεταφέρθηκε από τη Βόρεια Ασία στη Μεσόγειο, τις υτικές ακτές των ΗΠΑ, την Αυστραλία και τη Ν. Ζηλανδία, την Αργεντινή. Μεγαλώνει και επεκτείνεται ραγδαία τόσο ως φυτό όσο και µε τους σπόρους του, εκτοπίζοντας ντόπια είδη άλγεων και θαλάσσιων µορφών ζωής, όστρακα. Αλλάζει χωρίς ανταγωνιστές τα οικοσυστήµατα του βυθού της θάλασσας. - Ο Ευρωπαϊκός Πράσινος Κάβουρας µεταφέρθηκε από τις ευρωπαϊκές ακτές του Ατλαντικού στη Ν. Αυστραλία και τη Ν. Αφρική, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία προκαλώντας µεγάλες καταστροφές στη θαλάσσια ποικιλότητα, κυριαρχώντας και εκτοπίζοντας τα ντόπια είδη, καταναλώνοντας ευρύ φάσµα ειδών και αλλάζοντας την ισορροπία των ειδών στις βραχώδεις ακτές. Η κατάσταση στη Μεσόγειο Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 µεταφέρθηκε από τα Αµερικάνικα νερά στη Μαύρη Θάλασσα µε το έρµα πλοίων ένα είδος µέδουσα, η Mnemiopsis. Εκεί διαδόθηκε και µεταφέρθηκε στη Μεσόγειο, καταναλώνοντας πλαγκτόν και επηρεάζοντας τον πληθυσµό των ψαριών. Το 1999 ένα άλλο είδος µέδουσας εισέβαλε στη Μαύρη Θάλασσα και έλεγξε τον πληθυσµό της Μnemiopsis. Η εκρηκτική διάδοση της τσούχτρας Rhopilema nomadica προκάλεσε µεγάλα προβλήµατα στην αλιεία, τον τουρισµό ακόµα και τα συστήµατα άντλησης νερού. Ένα άλλο είδος, η Caulerpa racemosa προκαλεί σηµαντικά προβλήµατα στην Ανατολική Μεσόγειο, κυρίως γύρω από την Κύπρο, αν και πρωτο-εισήλθε στην περιοχή αυτή πριν από 50 περίπου χρόνια, χωρίς να επεκτείνεται στο βυθό µέχρι τη δεκαετία του 90. 9
Στη Μεσόγειο έχουν εντοπιστεί διάφορα είδη µυδιών, καβουριών (callinectes sapidus- µπλε αµερικάνικος κάβουρας) που έχουν εισαχθεί µε το έρµα των σκαφών. Ορισµένα είδη έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο µέσω καλλιεργειών, όπως για παράδειγµα το στρείδι του Ειρηνικού (Grasostrea gigas), τα άλγη Sargassum muticum. Από το Ωκεανογραφικό Μουσείο του Μονακό εισήχθη στη Μεσόγειο ένα είδος τροπικών άλγεων, το έντονα επεκτατικό Caulerpa taxifolia που κυριεύει χωρίς αντίσταση µεγάλες εκτάσεις του µεσογειακού βυθού (από τη Μαγιόρκα έως την Τυνησία και την Αδριατική), απειλώντας κι εκτοπίζοντας την Ποσειδωνία και άλλα µεσογειακά είδη. Ο κύριος δρόµος εισόδου ξενικών ειδών στη Μεσόγειο είναι βέβαια το Σουέζ, που άνοιξε το δρόµο σε είδη από τον Ινδικό-Ειρηνικό να εισβάλουν στη Μεσόγειο, που κυριαρχείται κυρίως από είδη που υπάρχουν στον Ατλαντικό. Στα δίχτυα των ψαράδων πιάνονται πια είδη που δεν υπήρχαν µερικά χρόνια πριν: στη θέση των ντόπιων µπαρµπουνιών, το ψάρι Red Soldier και το Siganid. Στα θαλασσινά λιβάδια του Αιγαίου έχει φτάσει η Halophila stipulacea, ένα είδος που υπάρχει στον Ινδικό-Ειρηνικό Η ιεθνής Επιτροπή για την Επιστηµονική Εξερεύνηση της Μεσογείου δηµοσίευσε πρόσφατα τον πρώτο Άτλαντα για τα Εξωτικά Είδη που µεταφέρθηκαν στη Μεσόγειο, επικεντρώνοντας κυρίως σε είδη ψαριών. Σύµφωνα µε την έρευνα κάπου 91 είδη ψαριών έχουν µεταφερθεί στη Μεσόγειο από άλλες θάλασσες, τα 2/3 από την Ερυθρά Θάλασσα ή τον Ινδικό-Ειρηνικό Ωκεανό και τα υπόλοιπα από τον Ατλαντικό. Σύµφωνα µε εκθέσεις τα είδη προέλευσης Ινδικού-Ειρηνικού αποτελούν τώρα το 12% της θαλάσσιας πανίδας της Ανατολικής Μεσογείου και το 5% της συνολικής µεσογειακής πανίδας. Κάθε χρόνο υπολογίζεται ότι µεταναστεύουν στη Μεσόγειο 5-10 νέα είδη. ράση για την αντιµετώπιση του προβλήµατος Η συνειδητοποίηση των επιπτώσεων έχει κινητοποιήσει ορισµένους φορείς σε διεθνές επίπεδο µε στόχο την κατανόηση των µηχανισµών, την εκπαίδευση του προσωπικού, την υιοθέτηση κανόνων σε διεθνές επίπεδο και την προώθηση πρακτικών λύσεων για την αντιµετώπιση του προβλήµατος πάνω στο πλοίο. Προς το παρόν έξη χώρες συµµετέχουν σε ένα πιλοτικό πρόγραµµα που στόχο έχει την επεξεργασία από τον Ι.Μ.Ο. (Παγκόσµιο Ναυτιλιακό Οργανισµό) µιας Σύµβασης για το έρµα των πλοίων. Κάποιες εµπειρίες υπάρχουν ήδη από πιλοτικές δράσεις στη Μαύρη Θάλασσα, τη Βαλτική. Αντιπροσωπείες από το Μπαχρέιν, το Κουβέιτ, το Οµάν, το Κατάρ, τη Σαουδική Αραβία και τα Ενωµένα Αραβικά Εµιράτα µαζί µε το Ιράν συλλέγουν πληροφορίες από µια πιλοτική περιοχή στο νησί Khark. Οι χώρες αυτές διαµόρφωσαν ένα Περιφερειακό Σχέδιο ράσης. Βραζιλία, Ινδία, Ν. Αφρική, χώρες της Ανατολικής Ασίας προωθούν ένα παρόµοιο σχέδιο στις περιοχές τους. Περίπου 20 προγράµµατα υλοποιούνται σε τοπικό επίπεδο αυτή την περίοδο. Με χρηµατοδότηση της Αυστραλιανής κυβέρνησης τέθηκε σε πλήρη λειτουργία πρόσφατα Ειδική Μονάδα Επεξεργασίας Έρµατος στο Townsville της Βόρειας Αυστραλίας, µιας περιοχής που έχει υποφέρει από τη µεταφορά ξενικών ειδών µέσω του έρµατος των πλοίων. Η µονάδα θα χρησιµοποιεί διάφορες τεχνολογίες για την επεξεργασία του έρµατος : φιλτράρισµα, υπεριώδης ακτινοβολία, διάφορες τεχνολογίες αφαίρεσης του οξυγόνου και χρήση χηµικών. Υπολογίζεται ότι το κόστος των ειδών - εισβολέων στην περιοχή γύρω από τις ΗΠΑ φτάνει τα 138 δισεκατοµµύρια δολάρια το χρόνο µόνο στις ΗΠΑ. Η περιοχή των Great Lakes στη Βόρεια Αµερική έχει υποφέρει από την µεταφορά ξενικών ειδών στο υδατικό 10
σύστηµα και αρκετά γκρουπ επιστηµόνων εργάζονται εκεί. Κάποιες ερευνητικές οµάδες έχουν χρησιµοποιήσει χλώριο και χαλκό ως βιοκτόνα για τα είδη που µπορούν να βρίσκονται στο έρµα, προκαλώντας όµως αρκετά ερωτήµατα σχετικά µε τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη χρήση αυτών των ουσιών, την ασφάλεια µεταφοράς παρόµοιων χηµικών στο πλοίο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση χρηµατοδοτεί ένα πρόγραµµα «Επεξεργασίας του Έρµατος πάνω στο πλοίο και εφαρµογής Καυσίµων Πλοίου Χαµηλής Περιεκτικότητας σε θείο», στο οποίο συµµετέχουν 25 εταίροι από οχτώ χώρες. Τα πειράµατα γίνονται στο πανεπιστήµιο του Newcastle, στη Βρετανία. Στο πλαίσιο του Μεσογειακού Σχεδίου ράσης (Μ.Α.P.) το Περιφερειακό Κέντρο ραστηριοτήτων για τις Ειδικά Προστατευόµενες Περιοχές επεξεργάζεται ένα Σχέδιο ράσης σχετικά µε την εισαγωγή ξενικών ειδών εισβολέων στη Μεσόγειο. Μερικές προτάσεις Σύµφωνα µε την µέχρι τώρα εµπειρία το σχετικό πρόγραµµα του Ι.Μ.Ο. προτείνει για το προσωπικό των σκαφών: - εκπαίδευση του προσωπικού - αποφυγή φόρτωσης έρµατος από περιοχές που είναι γνωστό ότι αντιπροσωπεύουν κίνδυνο - καθαρισµό των δεξαµενών έρµατος από ιζήµατα - επεξεργασία και εφαρµογή σχεδίου διαχείρισης του έρµατος του πλοίου - τήρηση βιβλίου για το έρµα και σύνταξη αναφορών προς τις λιµενικές αρχές - εφαρµογή της νοµοθεσίας όπου υπάρχει - για τις λιµενικές αρχές: - δηµιουργία µια ειδικής οµάδας δράσης - προώθηση εκστρατειών ευαισθητοποίησης - απαίτηση σύνταξης έκθεσης από τα πλοία που προσεγγίζουν το λιµάνι για την πηγή προέλευσης του έρµατος - δηµιουργία ενός πληροφοριακού συστήµατος - εκπόνηση µελετών επικινδυνότητας για κάθε λιµάνι - εκπόνηση βιολογικών µελετών / δηµιουργία συστήµατος παρακολούθησης στα λιµάνια και προειδοποίησης των πλοίων - λειτουργία εγκαταστάσεων επεξεργασίας του έρµατος των πλοίων Πηγές πληροφοριών: - Global Ballast Water Management Programme / International Maritime Organization - Mediterranean Action Plan Magazine MEDWAVES - The story of the Invasive Alien Species (A. Demetropoulos) Στοιχεία για τα απορρίµατα στη θάλασσα Περίπου το 20% των πλαστικών απορριµµάτων στη θάλασσα προέρχονται από τα πλοία (εµπορικά, σκάφη αναψυχής, αλιευτικά) και εγκαταστάσεις (πλατφόρµες, κα) στη θάλασσα. Τα υπόλοιπα προέρχονται από την ξηρά και καταλήγουν στη θάλασσα από τον άνεµο ή τα ποτάµια, χειµάρους. Οι κύριες πηγές απορριµµάτων που καταλήγουν στη θάλασσα και βρίσκονται στη θάλασσα είναι κυρίως: Επιβατηγά, φορτηγά και κρουαζιερόπλοια Αλιευτικά σκάφη κάθε µεγέθους Πολεµικά σκάφη Σκάφη αναψυχής Πλατφόρµες πετρελαίου και φυσικού αερίου Μονάδες ιχθυοκαλλιέργειας Οι κύριες πηγές απορριµµάτων που καταλήγουν στη θάλασσα και βρίσκονται στην ξηρά είναι κυρίως: 11
Χωµατερές και σκουπιδότοποι δίπλα ή κοντά στη θάλασσα Χωµατερές και σκουπιδότοποι κοντά σε ποτάµια, χειµάρους, χαράδρες και γενικότερα κοντά σε δρόµους του νερού Απόρριψη ανεπεξέργαστων αστικών λυµάτων που περιέχουν συχνά και απορρίµµατα (σκεφτείτε τους υπονόµους που είναι γεµάτοι µε κάθε λογής σκουπίδια) Βιοµηχανικές και άλλες εγκαταστάσεις Τουριστικές εγκαταστάσεις και χώροι αναψυχής κοντά στις ακτές Σύµφωνα µε στοιχεία επιστηµονικών ερευνών στην Αµερική, την Ευρώπη και την Αυστραλία καθώς και του Προγράµµατος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEP), τα πλαστικά που επιπλέουν στη θάλασσα καταναλώνουν και προσροφούν τοξικές ουσίες που προέρχονται από άλλες πηγές ρύπανσης. Αυτά τα χηµικά περνάνε στον οργανισµό των ειδών που τρώνε κατά λάθος πλαστικά µαζί µε τα χηµικά που περιέχονται στα ίδια τα πλαστικά. Σε µια πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστηµίου Σύµφωνα µε στοιχεία του Προγράµµατος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον (UNEP), κάθε χρόνο τα απορρίµµατα στο περιβάλλον και ιδιαίτερα τη θάλασσα σκοτώνουν 700.000-1.000.000 πουλιά (κυρίως θαλασσοπούλια), 100.000 θαλάσσια θηλαστικά και αµέτρητα ψάρια. Υπεύθ υνα για το στραγ γαλισµ ό Μπαλό νια, κορδέλ ες, κλωστέ ς, παγίδε ς για καβού ρια αστακ Ασπό νδυλ α 1 7 1 Ψά ρι α Ερ πετ ά Πο υλι ά 7 1 Θηλ αστικ ά 1 Σύν ολ ο 9 4,8 % 9 4, 8 % ούς και ψάρια Πετονιέ ς ίχτυα Ψαρέµ ατος ιάφο ρα Πλαστι κές σακού λες Σχοινί Πλαστι κή συσκε υασία 6 αλουµι νένιων κουτιώ ν 20 38 2 23 5 88 47, 3% 6 11 4 21 11, 3% 9 4 3 1 2 19 10, 2% 1 1 1 1 4 2,2 % 8 8 1 5 5 8 30 16, 1% 5 2,7 % Σύρµα 1 1 0,5 % Σύνολ ο 52 62 7 46 19 186 Συνολι κά Ποσοσ τά 28,0% 33, 3% 3,8 % 24, 7% 10,2 % 100,0% Κατάλογος των ζωντανών οργανισµών που βρέθηκαν στραγγαλισµένοι από διάφορες κατηγορίες απορριµµάτων το 2004 στις ακτές κυρίως των ΗΠΑ στη διάρκεια εθελοντικών καθαρισµών από την καµπάνια International coastal cleanup Η διαχείριση των σκουπιδιών στα νησιά Αν διάφορες περιοχές στην ξηρά αντιµετωπίζουν πρόβληµα σκουπιδιών, αυτό γίνεται εκρηκτικό στα νησιά όπου η γη είναι περιορισµένη και δεν βρίσκεται εύκολα χώρος για ταφή, έστω και οργανωµένη των απορριµµάτων. Σε αντίθεση µε άλλα νησιωτικά µέρη, στα ελληνικά νησιά δεν έχουν γίνει σοβαρές προσπάθειες για τη µείωση, επαναχρησιµοποιήση, ανακύκλωση και κοµποστοποίηση. Η µόνη βελτίωση είναι οι...προσπάθειες κατασκευής Χώρων Υγειονοµικής Ταφής, µια ιστορία όµως που έρχεται από το παρελθόν και δεν µπορεί να αποτελέσει έστω µεσοπρόθεσµη λύση 12
για τα νησιά. Οι Χώροι Ταφής θα πρέπει να δέχονται µόνο υπολείµµατα, δηλαδή τα λίγα απορρίµµατα που θα περισσεύουν όταν τα σκουπίδια ανακυκλώνονται και κοµποστοποιούνται (ΧΥΤΥ). Oι Kυκλάδες και τα ωδεκάνησα, περιοχές σπάνιου φυσικού πλούτου και «ναυαρχίδες» του ελληνικού τουρισµού, παραµένουν παραδοµένες στο έλεος των σκουπιδιών που αυξάνονται ραγδαία, ενώ τα νησιά συνεχίζουν να έχουν την ίδια... περιορισµένη έκταση και οι συγκρούσεις χρήσης γης.ορισµένες χωµατερές είναι ακριβώς δίπλα στη θάλασσα, ενώ µόλις έξι χώροι υγειονοµικής ταφής απορριµµάτων έχουν κατασκευαστεί σε ολόκληρη την Περιφέρεια Nοτίου Aιγαίου (Aνάφης, Kιµώλου, Bόρειας Pόδου, Tήλου, Λειψών και Kαστελόριζου), σε σύνολο 32 µεγάλων και δεκάδων µικρότερων νησιών. Mετά τη συνένωση δήµων και κοινοτήτων υπό τον νόµο «Kαποδίστρια», οι περισσότεροι δήµοι αναγκάστηκαν να κλείσουν τις µικρότερες ανεξέλεγκτες χωµατερές και να χρησιµοποιούν µία για όλες τις ανάγκες τους. Aυτό σήµαινε ότι στα νησιά, όπως και σε όλη την Eλλάδα, οι ήδη παράνοµες προϋπάρχουσες χωµατερές υπερφορτώθηκαν, επιβαρύνοντας ακόµα περισσότερο αυτά τα ευαίσθητα οικοσυστήµατα. Kαι εκτός από την καταστροφή του περιβάλλοντος, η απειλή να συρθεί η χώρα για ακόµα µια φορά στα ευρωπαϊκά δικαστήρια (βλέπε Kουρουπητός και Πέρα Γαληνοί) είναι σήµερα ορατή περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Eπιπλέον, η διάρκεια ζωής ενός XYTA είναι συνήθως 10-15 χρόνια, µετά την παρέλευση των οποίων νησιά λίγων χιλιάδων στρεµµάτων (ή και µικρότερα) θα κληθούν να αναζητήσουν νέο χώρο για XYTA. H µείωση του όγκου των σκουπιδιών, η κοµποστοποίηση των οργανικών απορριµµάτων (που θα βοηθήσει και τα άγονα εδάφη των νησιών) και η ανακύκλωση ή και επαναχρησησιµοποίηση των απορριµµάτων είναι µονόδροµος αλλά ακόµα καθυστερεί να...ανοιχτεί. Ποια είναι η κατάσταση σήµερα σε Kυκλάδες - ωδεκάνησα Aµοργός. Έχει δηµοπρατήσει την κατασκευή XYTA (θέση Παπαδιές) και θα ξεκινήσει τις εργασίες µέχρι το τέλος του χρόνου. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Aνάφη. Kατασκεύασε XYTA προ πενταετίας (θέση Πράσσα) και αποκατέστησε τις παλαιές χωµατερές. Aνδρος. Έχει «κολλήσει» στη διαδικασία χωροθέτησης. Συναντά εντονότατες αντιδράσεις από κατοίκους. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή (θέση Σταυροπέδα). Ίος. Έχει καταθέσει τον φάκελο του νησιού προς αξιολόγηση (επελέγη η θέση Pοδιές Aλµυρού). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Kέα. Kαθυστέρησε στη χωροθέτηση, επειδή επελέγη περιοχή Natura και στην έγκριση της αρχαιολογικής υπηρεσίας (επειδή το YΠΠO δεν πλήρωνε... οδοιπορικά στον υπάλληλο!). Tώρα βρίσκεται στο τελικό στάδιο χωροθέτησης (θέση Πάουρας - Aγιος Iωάννης). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή και µάλιστα εκκρεµεί σχετική καταγγελία κατοίκων στην Eισαγγελία Πρωτοδικών Aθηνών. Kίµωλος. Kατασκεύασε XYTA προ τριετίας (θέση Kοκκινάς). Eλλείψει προσωπικού, τον λειτουργεί ο πρόεδρος της κοινότητας. Kύθνος. Yπολογίζει να προχωρήσει σε δηµοπράτηση του XYTA σε δύο µήνες (θέση Λυγαριά). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί τις δύο ανεξέλεγκτες χωµατερές (Kανάλα, Λυγαριά). Mήλος. Έχει ολοκληρώσει τις διαδικασίες και αναµένει ένταξη σε πρόγραµµα χρηµατοδότησης (επελέγη η θέση Πραντώνη). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. 13
Mύκονος. Έχει δηµοπρατήσει την κατασκευή XYTA (θέση Σκυλάµπελα) και θα ξεκινήσει τις εργασίες στους επόµενους µήνες. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Nάξος. Έχει «κολλήσει» στη διαδικασία εγκρίσεων (επελέγη νέα θέση, Kορφή Ξύδη). Συναντά έντονες αντιδράσεις από κατοίκους. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Πάρος. Έχει δηµοπρατήσει την κατασκευή XYTA (θέση Mπούγαδος) και θα ξεκινήσει τις εργασίες το καλοκαίρι. Είναι από τα ελάχιστα νησιά που έχουν ξεκίνησε πρόγραµµα ανακύκλωσης για χαρτιά, µέταλλα, πλαστικά, ελαστικά, παλιά οχήµατα, µπαταρίες κα. Προς το παρόν χρησιµοποιεί τις τρεις παλαιές χωµατερές. Σαντορίνη. Έχει «κολλήσει» στη διαδικασία εγκρίσεων (επελέγη η θέση Kαµπουνερά). Aντιµετωπίζει αντιδράσεις κατοίκων. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Σέριφος. Aναµένεται να δηµοπρατήσει την κατασκευή XYTA (θέση Παχύ) µέχρι τον Σεπτέµβριο. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Σίκινος. Έχει υποβάλει το «φάκελο» του νησιού για εγκρίσεις. Eξακολουθεί η ανεξέλεγκτη διάθεση στο ρέµα Tσίκουρα. Σίφνος. Έχει επιλεγεί περιοχή (θέση Bορινή) και ο φάκελος βρίσκεται στο στάδιο έκδοσης περιβαλλοντικών όρων. Tα σκουπίδια εξακολουθούν να ρίχνονται στις στοές παλιού µεταλλείου. Σύρος. Yπολογίζει να προχωρήσει σε δηµοπράτηση του έργου σε δύο µήνες (θέση Kοράκι). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Tήνος. Eχει «κολλήσει» στη χωροθέτηση του XYTA, καθώς επελέγησαν θέσεις είτε σε προστατευόµενες περιοχές ή κοντά σε... δυναµικούς κατοίκους. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή (θέση Tσικνιά). Φολέγανδρος. Eχει δηµοπρατήσει την κατασκευή XYTA (θέση Tαβλαρίνα) και θα ξεκινήσει τις εργασίες µέχρι το τέλος του χρόνου. Προς το παρόν χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή (Xιλιοµοδού). Aστυπάλαια. Προχωρεί στη δηµοπράτηση της κατασκευής XYTA (θέση Aγιος Aνδρέας) µέσα στους επόµενους µήνες. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλαιά χωµατερή, που βρίσκεται... µέσα στον οικισµό. Kάλυµνος. Περιµένει την ένταξη σε πρόγραµµα χρηµατοδότησης (επελέγη η περιοχή Aραµανού). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Kάρπαθος. Eχει υποβάλει τον φάκελο προς έγκριση (επελέγη η θέση Xώµαλη). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί τις δύο παλαιές χωµατερές (θέσεις Σάνταλο και Aσπρη). Kάσος. Bρίσκεται στο στάδιο σύνταξης της µελέτης (επελέγη η περιοχή Περιόλα). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή (περιοχή Mαρίτσα). Kαστελόριζο. Kατασκεύασε XYTA προ επταετίας, ωστόσο, τον χρησιµοποιεί ως χώρο καύσης των απορριµµάτων, που κατόπιν ρίχνονται σε άλλη περιοχή. Kως. Περιµένει έγκριση για να προχωρήσει στη δηµοπράτηση του έργου, που θα εξυπηρετεί όλους τους δήµους του νησιού. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί τις τρεις παλαιές χωµατερές. Λειψοί. Kατασκεύασε XYTA προ διετίας, που δεν λειτουργεί ελλείψει µηχανηµάτων. Eξακολουθεί να κάνει καύση απορριµµάτων στην παλιά χωµατερή (θέση Kατεργόµυλος). Λέρος. Eχει «κολλήσει» στη διαδικασία χωροθέτησης, λόγω αντιδράσεων από κατοίκους (επελέγη νέα θέση, Aγιος 14
Πέτρος). εν έχει ολοκληρώσει τον φάκελο. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Nίσυρος. Eχει καταθέσει τον φάκελο και περιµένει την προέγκριση χωροθέτησης (θέση Λινούρα). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Πάτµος. Eχει καταθέσει τον φάκελο στο YΠEXΩ E και αναµένει. Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή (περιοχή Mέρικα). Pόδος. Λειτουργεί ένας XYTA (Bόρειας Pόδου), που εξυπηρετεί τέσσερις δήµους του νησιού. Eχει συνταχθεί η µελέτη του ΧΥΤΑ Νότιας Ρόδου και αναµένεται η ένταξη του έργου για χρηµατοδότηση (θα εξυπηρετεί τους υπόλοιπους πέντε δήµους του νησιού και τη νήσο Χάλκη). Αναµένεται να λειτουργήσει σύστηµα συλλογής και ανακύκλωσης των υλικών συσκευασίας, αν και στο παρελθόν έχουν ξεκινήσει κάποιες προσπάθειες ανακύκλωσης. Σύµη. Yπέβαλε την προµελέτη στο YΠEXΩ E για έγκριση και ένταξη σε πρόγραµµα χρηµατοδότησης (επελέγη η περιοχή Γλυφωνιές). Eξακολουθεί να χρησιµοποιεί την παλιά χωµατερή. Tήλος. Kατασκεύασε XYTA προ διετίας (θέση Pάχιλος) και τώρα µελετά την αποκατάσταση των παλαιών χωµατερών. Η Επιτροπή θα κινήσει δικαστική διαδικασία εναντίον της Ελλάδας για παραβιάσεις της νοµοθεσίας Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να κινήσει δικαστική διαδικασία κατά της Ελλάδας για τέσσερις υποθέσεις στις οποίες παραβιάζονται οι κανόνες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσον αφορά την προστασία της υγείας του ανθρώπου και την προστασία του περιβάλλοντος. Οι υποθέσεις αφορούν τη διαχείριση επικίνδυνων και µη επικίνδυνων αποβλήτων, την προστασία των υδάτων και τη διατήρηση της πτερωτής πανίδας. Σε µία από τις περιπτώσεις, η Επιτροπή παραπέµπει την Ελλάδα στο Ευρωπαϊκό ικαστήριο επειδή δεν έχει καθαρίσει µια παράνοµη χωµατερή στην Κρήτη. Η Ελλάδα έχει ήδη καταδικαστεί δύο φορές από το ικαστήριο σχετικά µε την εν λόγω χωµατερή και έχει κληθεί να πληρώσει σοβαρό χρηµατικό πρόστιµο. Υποθέσεις που αφορούν απόβλητα ύο από τις υποθέσεις αφορούν τη διαχείριση αποβλήτων, που αποτελεί προβληµατικό τοµέα στην Ελλάδα. Πρέπει να υπενθυµιστεί ότι σε ανάλογη υπόθεση για την οποία προσέφυγε η Επιτροπή, το Ευρωπαϊκό ικαστήριο αποφάσισε τον Οκτώβριο 1 ότι η Ελλάδα είχε παραβιάσει πολλές καθοριστικής σηµασίας απαιτήσεις της οδηγίας πλαίσιο για τα απόβλητα 2. Η εν λόγω οδηγία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της κοινοτικής νοµοθεσίας για την από περιβαλλοντικής σκοπιάς ορθή διαχείριση των αποβλήτων στα κράτη µέλη. Κατά τις ακροάσεις ενώπιον του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου, η Ελλάδα παραδέχθηκε ότι διέθετε 1.125 ανεξέλεγκτες χωµατερές τον προηγούµενο χρόνο. Ωστόσο, σύµφωνα µε πιο πρόσφατη απογραφή, διαπιστώθηκε ότι το Μάιο του 2005 εξακολουθούσαν να λειτουργούν στη χώρα 1.458 παράνοµες ή ανεξέλεγκτες χωµατερές. Ο σκουπιδότοπος στην Κρήτη Το 2000, το Ευρωπαϊκό ικαστήριο επέβαλε στην Ελλάδα πρόστιµο 20.000 Ευρώ ηµερησίως για παραβάσεις των διατάξεων της οδηγίας πλαίσιο για τα απόβλητα στην Κρήτη. Επίκεντρο της υπόθεσης ήταν η λειτουργία παράνοµης χωµατερής στις εκβολές του ποταµού Κουρουπητού της νοµαρχίας Χανιών. Το ικαστήριο διέταξε επίσης να κλείσει η συγκεκριµένη χωµατερή, η οποία λειτουργούσε τουλάχιστον από το 1988. Η Ελλάδα κατέβαλε πρόστιµο που συνολικά ανήλθε σε 4,72 εκατ. Ευρώ µέχρι να ικανοποιηθεί η Επιτροπή και να θεωρήσει ότι ο συγκεκριµένος χώρος 15
είχε κλείσει οριστικά το Φεβρουάριο του 2001. Μετά από το κλείσιµο αυτό τα απόβλητα κατέληγαν σε προσωρινό χώρο αποθήκευσης στο Μεσοµούρι, εν αναµονή της κατασκευής µόνιµης µονάδας διαχείρισης αποβλήτων στην Κορακιά. Η νέα υπόθεση κατά της Ελλάδας αφορά το γεγονός ότι δεν ανταποκρίθηκε στον καθαρισµό του Κουρουπητού και του Μεσοµουρίου. Έκθεση που εκπόνησαν ανεξάρτητοι εµπειρογνώµονες το 2003 για την Επιτροπή επεσήµανε σειρά προβληµάτων και στις δύο ως άνω τοποθεσίες, που συνεπάγονταν κινδύνους για την υγεία του ανθρώπου και για το περιβάλλον. Στη χωµατερή του Κουρουπητού, η τοποθεσία έχει καλυφθεί από χώµα, το οποίο όµως έχει ως επί το πλείστον εκπλυθεί από τα όµβρια ύδατα. ιαπιστώθηκε ότι συνεχιζόταν η καύση αποβλήτων στο εσωτερικό της χωµατερής, µε αποτέλεσµα να εκλύονται αέρια των οποίων οι εκποµπές ενδέχεται να αποδειχθούν τοξικές. Ανησυχίες εκφράστηκαν σχετικά µε τη σταθερότητα της τοποθεσίας και τις πιθανότητες να σηµειωθούν συνεπεία τούτου κατολισθήσεις. Η τοποθεσία στο Μεσοµούρι κατέστη επίσης παράνοµη χωµατερή. Πολλά από τα δέµατα αποβλήτων που είχαν αποθηκευθεί εκεί διερράγησαν µε αποτέλεσµα να µετρηθούν υψηλές συγκεντρώσεις µεθανίου. Τα υγρά από τη χωµατερή δεν συλλέγονται ούτε αποτελούν αντικείµενο επεξεργασίας, αλλά καταλήγουν σε χαράδρα που φθάνει στη θάλασσα. Μολονότι υπήρχε πρόθεση να αποτελέσει χώρο προσωρινής αποθήκευσης αποβλήτων, το Μεσοµούρι λειτούργησε επί χρονικό διάστηµα άνω του έτους λόγω της καθυστέρησης κατασκευής της µόνιµης µονάδας στην Κορακιά. Η Επιτροπή απηύθυνε στην Ελλάδα πρώτη προειδοποίηση σχετικά µε τις ως άνω τοποθεσίες τον Απρίλιο του 2004 και τελική γραπτή προειδοποίηση το Μάρτιο του 2005. Στο τελευταίο αυτό κείµενο υποστηριζόταν ότι η Ελλάδα παρέβαινε την οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα και στις δύο τοποθεσίες. Μεταξύ άλλων, η οδηγία πλαίσιο υποχρεώνει τα κράτη µέλη να εξασφαλίζουν ότι η διάθεση των αποβλήτων πραγµατοποιείται δίχως να τίθεται σε κίνδυνο η υγεία του ανθρώπου ή να βλάπτεται το περιβάλλον, ενώ παράλληλα θεσπίζεται ως υποχρέωση για τα κράτη µέλη να αποκαθιστούν τις τοποθεσίες που δεν ανταποκρίνονται στις ισχύουσες προδιαγραφές. Επιπλέον, η Επιτροπή θεώρησε ότι δεν είχε τηρηθεί στο Μεσοµούρι η οδηγία για την υγειονοµική ταφή των αποβλήτων που εξέδωσε το 1999 η Ευρωπαϊκή Ένωση 3 δεδοµένου ότι µετά από το κλείσιµο της χωµατερής οι αρµόδιες αρχές δεν έλαβαν τα απαραίτητα µέτρα που προβλέπονται σε ανάλογες περιπτώσεις µετά από κλείσιµο χωµατερών βάσει της οδηγίας. Οι ελληνικές αρχές απάντησαν ότι δεδοµένου ότι το Μεσοµούρι έκλεισε τον Ιανουάριο του 2003, τα µισά από τα δέµατα αποβλήτων που είχαν αποθηκευθεί εκεί είχαν µεταφερθεί στο νέο χώρο υγειονοµικής ταφής στην Κορακιά, ενώ τα άλλα µισά δέµατα δεν συνιστούσαν «άµεσο κίνδυνο» για την υγεία του ανθρώπου και για το περιβάλλον. Οι αρχές αναζητούν στην παρούσα φάση χρηµατοδότηση για την ολοκλήρωση του έργου αποκατάστασης. Όσον αφορά τον Κουρουπητό, η περιφέρεια Κρήτης ενέκρινε πρόγραµµα καθαρισµού για τη συγκεκριµένη τοποθεσία το Μάιο του 2005, µε συγχρηµατοδότηση εκ µέρους της ΕΕ, αλλά το έργο δεν έχει ακόµη υλοποιηθεί. εδοµένου ότι είναι σαφές ότι δεν έχουν επέλθει ουσιαστικές αλλαγές στην κατάσταση που επικρατεί στις δύο τοποθεσίες, η Επιτροπή αποφάσισε να παραπέµψει την υπόθεση στο Ευρωπαϊκό ικαστήριο. ιαχείριση επικίνδυνων αποβλήτων Η Επιτροπή αποφάσισε να αποστείλει τελική γραπτή προειδοποίηση στην Ελλάδα για συστηµατικές διαρθρωτικές 16
ελλείψεις όσον αφορά τη διαχείριση και τη διάθεση επικίνδυνων αποβλήτων που εφαρµόζει η χώρα. Η απόφαση αυτή ελήφθη µετά από ανάλυση των εκθέσεων που διαβίβασαν οι ελληνικές αρχές σχετικά µε την εφαρµογή της κοινοτικής οδηγίας για τα επικίνδυνα απόβλητα κατά την περίοδο 1998-2003. Η οδηγία διαµορφώνει το πλαίσιο για την περιβαλλοντικώς ορθή διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων και δίνει τον ορισµό των αποβλήτων που θεωρούνται επικίνδυνα και εκείνων που δεν θεωρούνται επικίνδυνα. Από την ανάλυση της Επιτροπής προκύπτει ότι: Σε αντίθεση µε τις υποχρεώσεις της βάσει της οδηγίας για τα επικίνδυνα απόβλητα, η Ελλάδα εξακολουθεί να µην έχει συγκροτήσει κατάλληλο, ολοκληρωµένο δίκτυο εγκαταστάσεων για τη διάθεση ανάλογων αποβλήτων µέσω των πλέον ενδεδειγµένων µεθόδων, ώστε να εξασφαλίζεται υψηλό επίπεδο προστασίας του περιβάλλοντος και της δηµόσιας υγείας. Παρά την κατασκευή ολιγάριθµων εγκαταστάσεων για τη διάθεση ή την ανάκτηση ορισµένων κατηγοριών επικίνδυνων αποβλήτων (όπως τα απόβλητα ορυκτέλαια), οι ελληνικές αρχές ως επί το πλείστον προσφεύγουν στην πρακτική της συνεχούς «προσωρινής αποθήκευσης» των αποβλήτων. Ωστόσο, τοποθεσίες που χρησιµοποιούνται για την προσωρινή αποθήκευση αποβλήτων για χρονικές περιόδους που υπερβαίνουν το ένα έτος θεωρούνται βάσει της νοµοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης χώροι υγειονοµικής ταφής αποβλήτων (ΧΥΤΑ) και κατά συνέπεια επιβάλλεται να ανταποκρίνονται στις προδιαγραφές που θεσπίζουν σχετικά τόσο η οδηγία για τους χώρους υγειονοµικής ταφής των αποβλήτων όσο και η οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα. Το πρόγραµµα διαχείρισης των επικίνδυνων αποβλήτων που έχει θεσπίσει η Ελλάδα δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της νοµοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη διαχείριση των αποβλήτων, επειδή δεν διευκρινίζει ποιες είναι οι κατάλληλες τοποθεσίες ή µονάδες (εγκαταστάσεις). Η Επιτροπή απηύθυνε στην Ελλάδα πρώτη γραπτή προειδοποίηση το Μάρτιο του 2005. Οι ελληνικές αρχές απάντησαν ότι αναµένεται η έγκριση νέου νοµοθετικού πλαισίου για τη διαχείριση των επικίνδυνων αποβλήτων έως το τέλος του τρέχοντος έτους. Ωστόσο, δεδοµένου ότι η κατάσταση επιτόπου δεν έχει µεταβληθεί, η Επιτροπή αποφάσισε να συνεχίσει την κινηθείσα διαδικασία. Προστασία της πτερωτής πανίδας Βάσει της οδηγίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προστασία και τη διατήρηση των αγρίων πτηνών 6, τα κράτη µέλη έχουν την υποχρέωση να ορίζουν τις ζώνες ειδικής προστασίας (ΖΕΠ) για τα πτηνά που καλύπτονται από την ως άνω οδηγία. Ερµηνεύοντας τις εν λόγω διατάξεις, το Ευρωπαϊκό ικαστήριο έχει αποφανθεί ότι τα κράτη µέλη έχουν επίσης την υποχρέωση να εξασφαλίζουν, στις οριζόµενες ΖΕΠ, το ενδεδειγµένο καθεστώς νοµικής προστασίας που επιτρέπει την επίτευξη των στόχων της διατήρησης, οι οποίοι έχουν θεσπιστεί για τα εν λόγω είδη και οικολογικά ενδιαιτήµατα. Η νοµοθεσία της Ελλάδας προβλέπει την καθιέρωση ανάλογου καθεστώτος νοµικής προστασίας για 151 ΖΕΠ, αλλά το καθεστώς αυτό δεν έχει εισέτι εφαρµοστεί στην πράξη για το πλείστο των ΖΕΠ. Η Επιτροπή απηύθυνε, εποµένως, µια πρώτη γραπτή προειδοποίηση το εκέµβριο του 2004. Στην απάντησή τους, οι ελληνικές αρχές αναγνώριζαν ότι οι διαδικασίες για την έγκριση των ειδικών νοµικών καθεστώτων δεν είχαν ακόµη ολοκληρωθεί, αλλά ισχυρίστηκαν ότι τα υφιστάµενα µέτρα γενικής προστασίας ήσαν οπωσδήποτε επαρκή. 17
Αυτό το σκεπτικό απορρίφθηκε πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό ικαστήριο όσον αφορά µία από τις ΖΕΠ της Ελλάδας, τη λιµνοθάλασσα του Μεσολογγίου 4. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή αποφάσισε να απευθύνει τελική γραπτή προειδοποίηση προς την Ελλάδα σχετικά µε τις γενικές ελλείψεις της νοµοθεσίας της. Προστασία των υδάτων Η υπόθεση αυτή αφορά την ατελή µεταφορά στην ελληνική νοµοθεσία πολλών διατάξεων της οδηγίας πλαίσιο για τα ύδατα 5, που αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την προστασία των υδάτων. Η Ελλάδα έχει µεταφέρει την εν λόγω οδηγία µέσω γενικού νοµοθετικού πλαισίου, το οποίο θα πρέπει να τεθεί σε εφαρµογή µε προεδρικά διατάγµατα ή αποφάσεις. Ωστόσο, τα συγκεκριµένα µέτρα εφαρµογής που είναι απαραίτητα για την πλήρη µεταφορά στο εθνικό δίκαιο δεν έχουν ακόµη θεσπιστεί και διαβιβαστεί στην Επιτροπή. Η Επιτροπή απηύθυνε στην Ελλάδα µια πρώτη γραπτή προειδοποίηση τον Ιούλιο του 2005. Η Ελλάδα απάντησε ότι προπαρασκευάζεται σχέδιο της νοµοθεσίας εφαρµογής, αλλά δεν διαβίβασε συγκεκριµένο χρονοδιάγραµµα για την έγκρισή του. Κατά συνέπεια, η Επιτροπή αποφάσισε να διαβιβάσει στην Ελλάδα τελική γραπτή προειδοποίηση. Νοµική βάση Το άρθρο 226 της Συνθήκης εξουσιοδοτεί την Επιτροπή να κινεί δικαστικές διαδικασίες κατά των κρατών µελών που δεν τηρούν τις υποχρεώσεις τους. Όταν η Επιτροπή θεωρεί ότι ενδέχεται να στοιχειοθετείται παράβαση των διατάξεων του δικαίου της ΕΕ, που δικαιολογεί την κίνηση διαδικασίας επί παραβάσει, απευθύνει "επίσηµη προειδοποιητική επιστολή" (πρώτη γραπτή προειδοποίηση) στο εµπλεκόµενο κράτος µέλος, µε την οποία το καλεί να της υποβάλει τις παρατηρήσεις του εντός ορισµένης προθεσµίας, συνήθως δίµηνης. Με βάση την απάντηση ή ελλείψει απαντήσεως εκ µέρους του εµπλεκόµενου κράτους µέλους, η Επιτροπή δύναται να αποφασίσει να του απευθύνει «Αιτιολογηµένη γνώµη» (τελική γραπτή προειδοποίηση). Σε αυτήν αναπτύσσονται σαφώς και ρητά οι λόγοι για τους οποίους η Επιτροπή θεωρεί ότι έχει σηµειωθεί εν προκειµένω παράβαση του δικαίου της ΕΕ και καλείται το κράτος µέλος να συµµορφωθεί εντός ορισµένης προθεσµίας, συνήθως δίµηνης. Σε περίπτωση που το κράτος µέλος δεν συµµορφωθεί µε την αιτιολογηµένη γνώµη, η Επιτροπή δύναται να αποφασίσει την παραποµπή της υπόθεσης στο Ευρωπαϊκό ικαστήριο. Εάν το Ευρωπαϊκό ικαστήριο θεωρήσει ότι όντως υπήρξε παράβαση των διατάξεων της Συνθήκης, το κράτος µέλος που ευθύνεται για την παράβαση καλείται να λάβει τα αναγκαία µέτρα για να συµµορφωθεί προς τις εν λόγω διατάξεις. Το άρθρο 228 της Συνθήκης εξουσιοδοτεί την Επιτροπή να λαµβάνει µέτρα κατά κράτους µέλους που δεν συµµορφώνεται µε προηγούµενη απόφαση του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου. Το άρθρο αυτό εξουσιοδοτεί επίσης την Επιτροπή να ζητεί από το ικαστήριο την επιβολή χρηµατικού προστίµου στο εµπλεκόµενο κράτος µέλος. Σχετικά µε τις τρέχουσες στατιστικές για τις παραβάσεις γενικότερα, µπορείτε να ανατρέξετε στον παρακάτω ιστότοπο: http://europa.eu.int/comm/.../index_e n.htm#infractions 18
Εθελοντικός Καθαρισµός Ακτών σε διεθνές επίπεδο Μία από τις πιο σηµαντικές προσπάθειες καθαρισµού ακτών σε διεθνές επίπεδο συντονίζεται από την οργάνωση International Coastal Cleanup (βλ. Σχετικά www.coastalcleanup.org), η οποία επιδιώκει τη δηµόσια ευαισθητοποίηση για το πρόβληµα και ενώνει τους πολίτες σε περισσότερες από 80 χώρες, µέσω εθνικών περιβαλλοντικών οργανώσεων (http://www.coastalcleanup.org/pub1 /misc/int_coordinators.pdf). Η πρωτοβουλία του διεθνή παράκτιου καθαρισµού ξεκίνησε το 1986 σε µια προσπάθεια καθαρισµού της ακτής του Τέξας. Σε εκείνη την πρώτη προσπάθεια πήραν µέρος 2.800 εθελοντές Τεξανοί, οι οποίοι καθάρισαν 124 τόνους σκουπιδιών από 122 µίλια της ακτής του Τέξας. Παρόµοιες προσπάθειες σε άλλες πολιτείες της Αµερικής αυξήθηκαν, και µέχρι το 1988, ο καθαρισµός έγινε ένα εθνικό γεγονός. Το επόµενο έτος, καθαρισµοί στον Καναδά και το Μεξικό έκαναν τον παράκτιο καθαρισµό µια διεθνή υπόθεση. Έκτοτε, ετησίως, χιλιάδες εθελοντές περνούν αρκετές ώρες «κτενίζοντας» τις παραλίες ή βουτώντας ως δύτες στο βυθό των θαλασσών, συλλέγοντας κυρίως γόπες τσιγάρων, συσκευασίες τροφίµων και υλικά περιτυλίγµατος, πλαστικά δοχεία, πλαστικές τσάντες, γυάλινα µπουκάλια αναψυκτικών, µεταλλικά δοχεία, κ.α. Οι εθελοντές του ICC καταγράφουν κάθε κοµµάτι απορρίµµατος που συλλέγουν σε λεπτοµερείς κάρτες στοιχείων, που βοηθά τους εµπειρογνώµονες να κατανοήσουν ποιοι τύποι απορριµµάτων ρυπαίνουν τις παραλίες και τους βυθούς, ώστε να επιδοθούν µακροπρόθεσµες λύσεις στο πρόβληµα. Οι εκθέσεις των στοιχείων δηµοσιοποιήθηκαν επανειληµµένως, και προτρέποντας τη νοµοθεσία σε µια βιώσιµη διαχείριση της παράκτιας ζώνης, ενώ έπεισαν πολλά άτοµα, οργανώσεις, και τοπικές κοινότητες να εξετάσουν προσεκτικά τις πρακτικές χειρισµού αποβλήτων τους. Κάθε έτος ο αριθµός των εθελοντών αυξάνεται δεδοµένου ότι οι άνθρωποι συνειδητοποιούν το πρόβληµα και γίνονται ενεργοί στις κοινότητές τους, που ψάχνουν για βιώσιµες λύσεις. Το 2004 πάνω από 300.000 εθελοντές διεθνώς «έβαλαν το χεράκι τους» για να καθαρίσουν την ίδια ηµέρα (έχει καθιερωθεί από την οργάνωση International Coastal Cleanup διεθνώς το τρίτο Σάββατο του Σεπτεµβρίου) τα απορρίµµατα από τις ακτές, τις λίµνες και τους ποταµούς σχεδόν 90 κρατών, από όλες τις ηπείρους (βλ. επισυναπτόµενο πίνακα 2004_ICC Facts&Figures). Συγκεκριµένα, 305.029 εθελοντές καθάρισαν 11.111,6 µίλια ακτής, µαζεύοντας 7.102.030 απορρίµµατα, εκ των οποίων 1.141.362 19
επικίνδυνα για τη βιωσιµότητα του θαλάσσιου οικοσυστήµατος (µαλάκια, ψάρια, θαλάσσια θηλαστικά, θαλάσσιες χελώνες, πτηνά). Η συµµετοχή στον καθαρισµό είναι, άλλωστε, ένας µοναδικός τρόπος να αναµιχθείς τοπικά µε µια διεθνή προσπάθεια, και να ενωθείς µε χιλιάδες άτοµα που εργάζονται από κοινού για τον ίδιο σκοπό. Εθελοντικός Καθαρισµός Ακτών στη Μεσόγειο Η δράση «Καθαρίστε τη Μεσόγειο» περιλαµβάνει περισσότερες από 850 περιβαλλοντικές οργανώσεις, αλυσίδες ξενοδοχείων, δήµους, σχολεία, από τις ακόλουθες Μεσογειακές χώρες: Αλβανία, Αλγερία, Βουλγαρία, Κύπρος, Κροατία, Αίγυπτος, Γαλλία, Ελλάδα, Ιορδανία, Ισραήλ, Ιταλία, Λίβανος, Λιβύη, Μακεδονία, Μάλτα, Μαρόκο, Παλαιστίνη, Πορτογαλία, Ρουµανία, Συρία, Σλοβενία, Ισπανία, Τυνησία, Τουρκία. Η σηµαντικότερη παν- µεσογειακή καµπάνια καθαρισµού ακτών διοργανώνεται από την ιταλική οργάνωση LEGAMBIENTE (λειτουργεί από το 1995, βλ. σχετικά www.legambiente.com) σε συνεργασία µε τη UNEP/MAP, επιθυµώντας να υπενθυµίζει στους πολίτες της Μεσογείου πως η ρύπανση της θάλασσας και των ακτών δεν είναι τυχαία αλλά προέρχεται από τον ανθρώπινο παράγοντα. Ένας µεγάλος αριθµός εθελοντών - εξοπλισµένοι µε γάντια, τσουγκράνες και τις πλαστικές σακούλες- καθαρίζει κάθε χρόνο (φέτος 26-27-28/05 πραγµατοποιείται η 12 η συνάντηση) περισσότερες από 800 παραλίες κατά µήκος των µεσογειακών ακτών, συσσωρεύοντας περισσότερα από 1.000 κιλά απορριµµάτων, αποδεικνύοντας πως η ποσότητα σκουπιδιών θα µπορούσε να µειωθεί εάν κάθε σε τοπικό επίπεδο διαµορφωθεί συγκεκριµένο σχέδιο αποκοµιδής αποβλήτων, όπως προβλέπεται σχετικά απ τους κανονισµούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Τι είναι το Το είναι ένα τριετές πρόγραµµα στα πλαίσιο του Interreg III που θέλει να ιδρύσει ένα δίκτυο από ανθρώπους που ασχολούνται µε τις ακτές και να γεφυρώσει το χάσµα µεταξύ πολιτικών, διαχειριστών και της ερευνητικής κοινότητας στην Ευρώπη. Έχει στηθεί ώστε να αναπτύξει και να ανταλλάξει την γνώση για τις καλύτερες πρακτικές στην παράκτια ζώνη στα ζητήµατα του βιώσιµου τουρισµού της παράκτιας διάβρωσης και της διαχείρισης των ακτών. Το δίκτυο θα δουλέψει ώστε να εξισώσει τις διαφορές στην παράκτια ανάπτυξη µεταξύ των περιοχών φέρνοντας τους εταίρους των Προτεραιοτήτων 1 και 2 (Priority 1 and 2) σε µια συνεργασία που θα εναγκαλίζει την έρευνα, τις συµβουλευτικές υπηρεσίες και τους εκτελεστικούς οργανισµούς. 20