Αμαλία Κουδούνη, αρχιτέκτων πολεοδόμος

Προστασία διατηρητέων κτιρίων και συνόλων. Τα προβλήματα της σημερινής διαχείρισης και οι αναγκαίες για την αντιμετώπισή τους οργανωτικές και διοικητικές αναδιαρθρώσεις. Αμαλία Κουδούνη, αρχιτέκτων πολεοδόμος ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας και ανάδειξης των διατηρητέων κτιρίων/μνημείων καθώς και των παραδοσιακών οικισμών και των ιστορικών τόπων, χαρακτηρίζεται από πολυπλοκότητα, ασάφεια και ανεπάρκεια. Τα θεσμικά πλαίσια των δύο βασικών συναρμόδιων Υπουργείων (Υπουργείο Περιβάλλοντος και Υπουργείο Πολιτισμού) που ασκούν την προστασία περιέχουν διαφορετικά κριτήρια και διαδικασίες, ενίοτε δε και διαφορετικές αντιλήψεις για το θέμα της προστασίας. Οι υπάρχουσες ασάφειες της νομοθεσίας και η πολυπλοκότητα των διαδικασιών εμποδίζουν την αποτελεσματική εφαρμογή μέτρων διατήρησης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ενώ ο σκοπός είναι κοινός, η ελλειμματική συνεργασία των συναρμοδίων, συχνά α- ποβαίνει τραυματική τόσο για το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον όσο και για τους ενδιαφερόμενους πολίτες, ενώ ταυτόχρονα βλάπτει σημαντικά τις προοπτικές αξιοποίησης της πολιτιστικής ταυτότητας του κάθε τόπου για τη βιώσιμη ανάπτυξή του. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν έγινε κανένα σοβαρό βήμα αξιοποίησης των δυνατοτήτων που υπάρχουν στους νόμους 3028/2002 (προστασία των αρχαίων & νεοτέρων μνημείων) και 4067/2012 (προστασία των διατηρητέων & παραδοσιακών οικισμών και συνόλων) ούτε και, πολύ πρόσφατα, με τους νέους οργανισμούς των υπουργείων. Στόχος είναι να προσδιορίσουμε τις αναγκαίες διοικητικές και οργανωτικές αναδιαρθρώσεις που θα συμβάλουν στη συγκρότηση και λειτουργία ενός αποτελεσματικότερου πλαισίου προστασίας και στην αντιμετώπιση χρόνιων αγκυλώσεων που εμποδίζουν τη βιώσιμη ανάπτυξη. KASTORIA_KOYDOYNI 1 16/05/2015

ABSTRACT The legislation framework for the protection and promotion of listed buildings / monuments, as well as for the traditional settlements and historical sites, results as complex, vague and inefficient. The two key Ministries in charge (Ministry of Culture and Ministry of Environment) adopt different criteria and practice different protection actions, derived from sometimes radically different perceptions on the protection matter. The existing ambiguities of legislation and complexity of procedures impede the implementation of effective measures for the conservation and enhancement of cultural heritage. While the aim remains common, the deficient cooperation of the associated ministries often becomes traumatic for both the natural and cultural environment, but also for the involved citizens. Moreover the lack of a common path, damages the prospect of exploiting each place s cultural identity and its contribution to sustainable development. Furthermore, it is crucial that there was no serious step to exploit the potential that exists in the laws 3028/2002 (protection of ancient and contemporary monuments) and 4067/2012 (protection of preserved and traditional settlements).it is also important to mention that there was not any further progress concerning the division of liabilities, with the recent restructuring of the ministries agencies. For now on, the main objective is to determine the necessary administrative and organizational reformations that will contribute to the establishment and operation of an effective framework for the protection and confrontation of chronic rigidities that hinder sustainable development. KASTORIA_KOYDOYNI 2 16/05/2015

ΕΙΣΗΓΗΣΗ 1. Το θεσμικό πλαίσιο προστασίας Το πλαίσιο προστασίας της Πολιτιστικής και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς εδράζεται αφενός στο άρθρο 24 του Συντάγματος της χώρας του 1975, όπου ορίζεται ότι: «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός.» και ότι: «Tα μνημεία, oι παραδoσιακές περιoχές και τα παραδoσιακά στoιχεία πρoστατεύoνται από τo Kράτoς. Nόμoς θα oρίσει τα αναγκαία για την πραγματoπoίηση της πρoστασίας αυτής περιoριστικά μέτρα της ιδιoκτησίας, καθώς και τoν τρόπo και τo είδoς της απoζημίωσης των ιδιoκτητών.» και αφετέρου στη Σύμβαση της Γρανάδας της 3ης Οκτωβρίου 1985 που, μετά την κύρωσή της με το ν. 2039/1992 «Κύρωση της Σύμβασης για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Ευρώπης», ισχύει ως εσωτερικό δίκαιο της Ελλάδας. Η διεθνής σύμβαση ορίζει ως προστατευόμενα ακίνητα αγαθά της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, μεμονωμένα μνημεία, αρχιτεκτονικά σύνολα αλλά και περιοχές/ τόπους, λόγω του ιστορικού, αρχαιολογικού, καλλιτεχνικού, επιστημονικού, κοινωνικού ή τεχνικού ενδιαφέροντός τους. Στο πλαίσιο των αρχών και κατευθύνσεων που θέτουν τα ανωτέρω κείμενα, εκδόθηκαν τυπικοί νόμοι που προέβλεψαν τις απαραίτητες διαδικασίες και εξειδίκευσαν τα κατάλληλα μέτρα για την προστασία των μνημείων και διατηρητέων συνόλων καθώς και τόπων - περιοχών. 2. Νομοθεσία και αρμοδιότητες Στην πράξη το νομικό καθεστώς προστασίας δεν είναι ενιαίο. Τα διατηρητέα και εν γένει τα πολιτιστικά αγαθά της χώρας εντάσσονται σε διακριτά θεσμικά πλαίσια, α- νάλογα με το φορέα κήρυξής τους ενώ η συντήρησή τους, πλην εξαιρέσεων, επαφίεται στην τύχη. Δύο είναι οι κύριοι φορείς που ασκούν την προστασία, το Υπουργείο Πολιτισμού (νυν ΥΠΟΠΑΙΘ) και το Υπουργείο Περιβάλλοντος (νυν ΥΠΑΠΕΝ). Στις περιοχές της Μακεδονίας & Θράκης και του Αιγαίου (από το 1986), τον Υπουργό Περιβάλλοντος υποκαθιστά ο εκάστοτε «χωρικός» Υπουργός. 2.1 Υπουργείο Πολιτισμού (νυν ΥΠΟΠΑΙΘ) Οι διατάξεις του άρθρου 2 του Ν.3028/2002 (ΦΕΚ 153 Α ) «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» εκτός από τα αρχαία μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους αναφέρονται και στην προστασία ιστορικών τόπων και νεοτέρων μνημείων. Συγκεκριμένα προβλέπεται ότι, με Απόφαση του Υ- πουργού Πολιτισμού, μπορεί να κηρυχθούν: α/ ως νεώτερα μνημεία, ακίνητα που είναι μεταγενέστερα του 1830 και των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της αρχιτεκτονικής, πολεοδομικής, κοινωνικής, ε- θνολογικής, λαογραφικής, τεχνικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους. Διαχωρίζονται δε, σε προγενέστερα των εκάστοτε τελευταίων 100 ετών και σε εκείνα που ανάγονται στην περίοδο αυτή, KASTORIA_KOYDOYNI 3 16/05/2015

β/ ως ιστορικοί τόποι, περιοχές/οικισμοί που απετέλεσαν χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων καθώς και περιοχές που περιέχουν ενδείξεις ύπαρξης είτε μνημείων είτε σύνθετων έργων του ανθρώπου και της φύσης, μεταγενέστερων του 1830, που είναι δυνατό να οριοθετηθούν τοπογραφικά ως ομοιογενή σύνολα. Στα παραπάνω ακίνητα ή και περιοχές μπορεί, για λόγους προστασίας ακινήτων μνημείων, να επιβάλλονται περιορισμοί στη χρήση στον τρόπο λειτουργίας τους ή και στους όρους δόμησής τους κατά παρέκκλιση από κάθε ισχύουσα διάταξη (άρθρο 10) καθώς και να εγκρίνεται η δυνατότητα επεμβάσεων, ανοικοδόμησης κλπ. 2.2 Υπουργείο Περιβάλλοντος (νυν ΥΠΑΠΕΝ) 1 Οι διατάξεις αρμοδιότητας του ΥΠΠΕΡ, πάγια περιελήφθησαν στους ΓΟΚ. Αρχικά το άρθρο 79 1973, που συμπληρώθηκε με το νόμο 622/1977 (άρθρο 4 παρ. 6 ΦΕΚ 171 Α ) και με το Ν.1337/1983 (άρθρο 32 ΦΕΚ 33 Α), που προέβλεπαν την έκδοση Π.Δ, με πρόταση του τότε Υπουργού ΧΟΠ (Χωροταξίας Οικισμού &Περιβάλλοντος) κατόπιν αιτιολογημένης έκθεσης της κατά περίπτωση αρμόδιας υπηρεσίας για τον καθορισμό οικισμών ως παραδοσιακών, κτιρίων ως διατηρητέων κλπ. Ακολούθησαν διατάξεις τριών νόμων, του ΓΟΚ 1985 και ΓΟΚ 2000 και πρόσφατα το άρθρο 6 του ΝΟΚ (νέος οικοδομικός κανονισμός, Ν.4067/2012 ΦΕΚ 79 Α), με το οποίο καθορίστηκαν λεπτομερέστερα οι όροι, οι διαδικασίες και τα μέτρα για την «Προστασία αρχιτεκτονικής και φυσικής κληρονομιάς». Πρέπει να σημειωθεί ότι στον τελευταίο νόμο γίνεται ειδική αναφορά στις διατάξεις του άρθρου 1 του ν. 2039/1992 (Κύρωση της Σύμβασης για την Προστασία της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς της Ευρώπης, Γρανάδα, 3 Οκτωβρίου 1985) και του άρθρου 1 του ν.1126/ 1981 (Κύρωση Σύμβασης της UNESCO για την προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς, Παρίσι 1972). Με τις διατάξεις αυτές, προβλέπεται ότι: Με Π.Δ, κατόπιν πρότασης του Υπουργού Περιβάλλοντος ή άλλου αρμόδιου Υ- πουργού (κατά περίπτωση για τη χωρική αρμοδιότητά ΜΑΚ-ΘΡΑ και ΑΙΓΑΙ- ΟΥ), με σκοπό τη διατήρηση και ανάδειξη της ιδιαίτερης ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής και αισθητικής φυσιογνωμίας τους, μπορεί να χαρακτηρίζονται: α/ Ως (παραδοσιακά) προστατευόμενα σύνολα: οικισμοί ή τμήματα πόλεων ή οικισμών ή αυτοτελή οικιστικά σύνολα εκτός αυτών. β/ Ως ζώνες ιδιαίτερου κάλλους, χώροι, τόποι, τοπία ή και φυσικοί σχηματισμοί που συνοδεύουν ή περιβάλλουν στοιχεία αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, όπως και αυτοτελείς σχηματισμοί φυσικού ή ανθρωπογενούς χαρακτήρα, εντός ή εκτός οικισμών. Εφόσον, δεν θεσπίζονται ειδικοί όροι, μορφολογικοί περιορισμοί δόμησης και χρήσεις γης, ο χαρακτηρισμός των ζωνών αυτών μπορεί να γίνεται με απόφαση του κατά περίπτωση αρμόδιου Υπουργού. Με απόφαση του Υπουργού Περιβάλλοντος ή του κατά περίπτωση αρμόδιου Υ- πουργού ( ΜΑΚ- ΘΡΑ & ΑΙΓΑΙΟΥ), μπορεί να χαρακτηρίζονται ως διατηρητέα, μεμονωμένα κτίρια ή τμήματα κτιρίων ή συγκροτήματα κτιρίων ως και στοιχεία του περιβάλλοντος χώρου αυτών, όπως επίσης και στοιχεία του φυσικού ή και KASTORIA_KOYDOYNI 4 16/05/2015

ανθρωπογενούς περιβάλλοντος χώρου, όπως αυλές, κήποι, θυρώματα και κρήνες, καθώς και μεμονωμένα στοιχεία πολεοδομικού (αστικού ή αγροτικού) εξοπλισμού ή δικτύων όπως πλατείες, κρήνες, διαβατικά, λιθόστρωτα, γέφυρες που βρίσκονται εντός ή εκτός οικισμών και να καθορίζονται ειδικοί όροι προστασίας και περιορισμοί δόμησης και χρήσης τόσο σε διατηρητέα όσο και σε όμορα αυτών. Με όμοια απόφαση μπορεί να χαρακτηρίζεται ως διατηρητέα η χρήση ακινήτου με ή χωρίς κτίσματα εντός ή εκτός οικισμών επίσης και το τυχόν όνομα ή επωνυμία με την οποία η χρήση αυτή συνδέθηκε με το διατηρητέο χαρακτήρα της, ιστορικό, λαογραφικό ή άλλο. 2.3 Τη νομοθεσία που αναλύουμε συμπληρώνει η νομοθεσία για τον πολεοδομικό σχεδιασμό των πόλεων και οικισμών (Ν.2508/1997 και ο πρόσφατος Ν.4269/2014),ενώ με τον Ν.3028/2002,προβλέπεται ότι, η προστασία των μνημείων,.. ιστορικών τόπων περιλαμβάνεται στους στόχους οποιουδήποτε επιπέδου χωροταξικού, αναπτυξιακού, περιβαλλοντικού και πολεοδομικού σχεδιασμού ή σχεδίων ισοδύναμου». Επίσης ισχύουν δύο γενικά Π.Δ, ένα για τους όρους και περιορισμούς δόμησης των οικοπέδων εντός παραδοσιακών οικισμών (ΠΔ από 19-10-1978 "Περί χαρακτηρισμού ως παραδοσιακών οικισμών τινών του Κράτους και καθορισμού όρων όπως περιορισμού δόμησης των οικοπέδων αυτών" ΦΕΚ Δ 594/13.11.78 )και το άλλο για τα θέματα επισκευών των διατηρητέων κτιρίων (ΠΔ από 28.4.88 "Διατήρηση επισκευή ή ανακατασκευή αρχιτεκτονικών, καλλιτεχνικών και στατικών στοιχείων διατηρητέων κτιρίων"- ΦΕΚ 317 Δ'/28.4.1988). Λόγω περιορισμών στην έκταση της παρούσας εισήγησης, θα αναφερθούμε μόνο στα θέματα των κηρύξεων και στα προβλήματα με τις εγκρίσεις προκειμένου να γίνονται επεμβάσεις συντήρησης και ανάδειξης σε διατηρητέα κτίρια/μνημεία. 2.4 Κοινή πρόβλεψη της νομοθεσίας, γενικής εφαρμογής είναι ότι, οι ειδικές διατάξεις, που έχουν επιβληθεί για την προστασία του παραδοσιακού χαρακτήρα των κτιρίων και της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας τους των οικισμών (ιστορικής, πολεοδομικής, αρχιτεκτονικής, λαογραφικής, κοινωνικής, αισθητικής αισθητικής), κατισχύουν κάθε άλλης διάταξης. Στο πλαίσιο αυτό επιτρέπεται ακόμα και η μείωση της επιφανείας των κοινόχρηστων χώρων εγκεκριμένου ρυμοτομικού σχεδίου, προκειμένου να διατηρηθεί και αναδειχθεί ο παραδοσιακός ιστός και η ιδιαίτερη φυσιογνωμία των παραδοσιακών οικισμών. Ακόμα προβλέπεται ότι, εφαρμόζονται οι διατάξεις για τη μεταφορά συντελεστή δόμησης στα ακίνητα με διατηρητέα κτίρια ή και σε ακίνητα που εμπίπτουν σε ζώνες «συνοδείας» προστατευόμενων συνόλων, εάν με τους όρους και περιορισμούς δόμησης που επιβάλλονται δεν μπορεί να εξαντληθεί ο ισχύων συντελεστής δόμησης των ακινήτων αυτών. Η δυνατότητα αυτή, εδώ και αρκετά χρόνια εφαρμόζεται πλημμελώς, καθώς είναι γνωστά τα προβλήματα αντισυνταγματικότητας του θεσμού της Μ.Σ.Δ που δεν έχουν επιλυθεί μέχρι σήμερα. Τίτλοι μεταφοράς εκδίδονται αλλά δεν μπορούν να υλοποιηθούν στην πράξη. KASTORIA_KOYDOYNI 5 16/05/2015

2.5 Με το κατά ΥΠΠΕΡ καθεστώς, οι ιδιοκτήτες διατηρητέων ακινήτων οφείλουν να τα διατηρούν και να τα ανασκευάζουν στην αρχική τους μορφή σε περίπτωση καταστροφής, ακόμα και αν αυτή επέλθει από λόγους ανωτέρας βίας. Αν οι ιδιοκτήτες παραλείπουν την υποχρέωσή τους, τις εργασίες και το κόστος μπορούν να αναλάβουν οι δήμοι ή το δημόσιο, καταλογίζοντας τη δαπάνη στους υπόχρεους. Το αυτό ισχύει και για τα κρινόμενα ως επικινδύνως ετοιμόρροπα διατηρητέα, αλλά και για τα όμορα ακίνητα που εντάσσονται σε καθεστώς περιορισμών για λόγους προστασίας και ανάδειξης των διατηρητέων. Κατ εξαίρεση τις εργασίες ανακατασκευής και το κόστος μπορεί να αναλάβει το ΥΠΠΕΡ, μόνον εάν ο ιδιοκτήτης βρίσκεται σε αποδεδειγμένη οικονομική αδυναμία και η ζημιά δεν οφείλεται σε υπαιτιότητά του (ν.1337/1983, άρθρο 32 και Π.Δ. 317Δ/1988). Ανάλογες υποχρεώσεις βαρύνουν τους ιδιοκτήτες με το κατά ΥΠΠΟ καθεστώς. Ω- στόσο, σε αντίθεση με το ΥΠΕΡ, επείγουσες εργασίες προστασίας ετοιμόρροπων ακινήτων γίνονται με μέριμνα και δαπάνη του ΥΠΠΟ, ενώ αν το κτίριο κριθεί κατεδαφιστέο, είναι δυνατόν στη θέση του να ανεγερθεί νέο, με τον ίδιο όγκο και την ίδια ω- φέλιμη επιφάνεια. Τα θέματα αυτά καθώς και οικονομικά κίνητρα που κατά καιρούς ίσχυσαν και οι σημερινές δυνατότητες που μπορούν να αξιοποιηθούν, θα εκτεθούν αναλυτικά σε ξεχωριστή εισήγηση της ημερίδας. 3. Διαδικασίες Οι διαδικασίες που προβλέπονται για τις κηρύξεις και τους χαρακτηρισμούς ή την έγκριση μελετών επεμβάσεων, προσθηκών, ανακατασκευής διατηρητέων (δημοσιοποίηση των αιτιολογικών εκθέσεων των αρμοδίων υπηρεσιών, διατύπωση αντιρρήσεων εκ μέρους των ιδιοκτητών των προς κήρυξη ακινήτων, γνωμοδοτήσεις δήμων κλπ), επίσης είναι διαφορετικές στους δύο (πρακτικά τέσσερις ) φορείς. 3.1 στο ΥΠΠΟ (νυν ΥΠΠΟΠΑΙΘ) Το Υπουργείο Πολιτισμού, σύμφωνα και με τον πρόσφατο Οργανισμό του (Π.Δ 104/2014 ΦΕΚ 171 Α / 28.8.2014), έχει χωρική αρμοδιότητα σε όλη την επικράτεια. Το έργο της προστασίας, στο αντικείμενό του (μνημεία, αρχαιολογικοί χώροι, ι- στορικοί τόποι ) εκτείνεται τόσο σε περιοχές εκτός σχεδίου και εκτός οικισμών όσο και εντός αυτών και ασκείται μέσω των Κεντρικών (Διευθύνσεις) και των Περιφερειακών (Εφορείες) υπηρεσιών που διαθέτει σε όλη τη χώρα. Οι αρμόδιες υπηρεσίες α- σκούν τον έλεγχο/έγκριση κάθε επέμβασης σε ακίνητα μνημεία και κατά κανόνα το μορφολογικό έλεγχο των κατασκευών στις ζώνες προστασίας των μνημείων και στους αρχαιολογικούς χώρους και τους ιστορικούς τόπους και εισηγούνται για την έγκριση ή μη επεμβάσεων στα οικεία Τοπικά ή το αρμόδιο Κεντρικό Συμβούλιο, ώ- στε στη συνέχεια να εκδοθεί η εγκριτική Υπουργική Απόφαση. Η σχετική διαδικασία για την κήρυξη καθώς και την έγκριση επεμβάσεων κλπ σε μνημεία, προβλέπει τα εξής βήματα: Υποβολή στην αρμόδια Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟΑ, πρότασης ή πλήρους αρχιτεκτονικής μελέτης (σε περίπτωση έγκρισης επεμβάσεων σε μνημείο) KASTORIA_KOYDOYNI 6 16/05/2015

Σύνταξη εισήγησης/πρότασης της Εφορείας, η οποία αποστέλλεται προς γνωμοδότηση, είτε προς: α/ το Τοπικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων είτε προς: β/ την αρμόδια Κεντρική Δ/νση Νεοτέρων Μνημείων του ΥΠΠΟΑ, ώστε να τεθεί προς γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων Ενημερώνεται ο ενδιαφερόμενος ιδιοκτήτης, που μπορεί να υποβάλλει αντιρρήσεις εντός δύο μηνών. Στη συνέχεια, ανάλογα με την σπουδαιότητα και το χαρακτήρα προστασίας του διατηρητέου μνημείου, η διαδικασία εξελίσσεται και ολοκληρώνεται είτε με: Γνωμοδότηση του Τοπικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων και Έκδοση Απόφασης του εξουσιοδοτημένου από τον Υπουργό ΥΠΠΟ οργάνου, η οποία δημοσιεύεται σε ΦΕΚ είτε με: Σύνταξη 2 ης εισήγησης, της αρμόδιας Δ/νσης Νεωτέρων Μνημείων, η οποία τίθεται υπόψη του Κεντρικού Συμβουλίου Νεοτέρων Μνημείων Γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεωτέρων Μνημείων Έκδοση Απόφασης του Υπουργού ΥΠΠΟ, η οποία δημοσιεύεται σε ΦΕΚ 3.2 στο ΥΠΕΚΑ/ΥΠΑΠΕΝ (και στις ΓΓ ΜΑΚ&ΘΡΑ και ΑΙΓ&ΝΠ) Το ΠΕΚΑ/ΥΠΑΠΕΝ, έχει χωρική αναφορά σε όλη την επικράτεια με εξαίρεση τις χωρικές ενότητες της Μακεδονίας & Θράκης και του Αιγαίου. Το ΥΠΑΠΕΝ (μετά το 1994) και το ΥΜΑΚ&ΘΡΑ (επίσημα μετά το νέο οργανισμό του 2014) δεν έχουν περιφερειακές υπηρεσίες. Το έργο της προστασίας, στις περιοχές παραδοσιακών τμημάτων εντός σχεδίου και οικισμών ή εκτός σχεδίου το ασκούν με τις κεντρικές τους υ- πηρεσίες και τα οικεία κεντρικά γνωμοδοτικά όργανα (ΚΕΣΑ & ΚΕΣΥΠΟΘΑ). Στο Υπουργείο Αιγαίου, προβλέπεται η λειτουργία εννέα Περιφερειακών Γραφείων Προστασίας Περιβάλλοντος και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, που υπάγονται στη Δ/νση Περιβάλλοντος του Υπουργείου και από κοινού γνωμοδοτούν για κάθε μελέτη που αφορά την όποια οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο ευθύνης της Γενικής Γραμματείας Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής (άρθρο 72 του Π.Δ 103/2014 ΦΕΚ 170 Α / 28.8.2014). Επίσης φαίνεται να έχουν διατηρηθεί τα (10) ΣΧΟΠ που δημιουργήθηκαν, βάσει των διατάξεων του Π. Δ 47/2001 (ΦΕΚ 33/Α/22.2.2001), που προβλέπεται να λειτουργούν μέχρι τη σύσταση και στελέχωση των παραπάνω προβλεπόμενων περιφερειακών Γραφείων, με αρμοδιότητα το μορφολογικό έλεγχο της οικοδομικής δράσης στο Αιγαίο και ιδιαίτερα τα κηρυγμένα τοπία ιδιαίτερου φυσικού κάλλους και τους παραδοσιακούς οικισμούς. Η σχετική διαδικασία προβλέπει τα εξής βήματα: Υποβολή στην αρμόδια Δ/νση του Υπουργείου Περιβάλλοντος (Δ/νση Αρχιτεκτονικής, Οικοδομικών Κανονισμών και Αδειοδοτήσεων) πρότασης ή πλήρους αρχιτεκτονικής μελέτης (για την έγκριση προσθηκών/επεμβάσεων σε διατηρητέα) η οποία έχει προηγουμένως KASTORIA_KOYDOYNI 7 16/05/2015

α/ ελεγχθεί, ως προς τους όρους δόμησης, από την Υπηρεσία Δόμησης του οικείου Δήμου και β/ εγκριθεί από το οικείο Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής (Σ.Α - γνωμοδοτικό όργανο) Σύνταξη αιτιολογικής έκθεσης, η οποία αποστέλλεται στον οικείο δήμο προκειμένου να τη δημοσιοποιήσει στον ενδιαφερόμενο ιδιοκτήτη για να υποβάλλει αντιρρήσεις (προβλεπόμενο χρονικό διάστημα 1 μήνας από τη δημοσίευση ή 2 μήνες απράκτου) Σύνταξη εισήγησης για την έγκριση ή μη της πρότασης (αρχική ή τροποποιημένη ενδεχομένως μετά την παραπάνω διαδικασία δημοσιοποίησης) από την αρμόδια υπηρεσία Βάσει της χωρικής αρμοδιότητας η διαδικασία εξελίσσεται και ολοκληρώνεται είτε με: Γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής (ΚΕΣΑ) Έκδοση Απόφασης του Υπουργού ΥΠΑΠΕΝ, η οποία δημοσιεύεται σε ΦΕΚ είτε με: Γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής (ΚΕΣΑ) Μακεδονίας &Θράκης Έκδοση Απόφασης του αρμόδιου Υπουργού (σήμερα Αν. Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης ), η οποία δημοσιεύεται σε ΦΕΚ είτε με: Γνωμοδότηση του οικείου ΣΧΟΠ Αιγαίου αλλά και του Κεντρικού Συμβουλίου Αρχιτεκτονικής (ΚΕΣΑ) Αιγαίου & Νησιωτικής Πολιτικής Έκδοση Απόφασης του αρμόδιου Υπουργού (σήμερα Αν. Υπουργός Οικονομίας, Υποδομών, Ναυτιλίας &Τουρισμού), η οποία δημοσιεύεται σε ΦΕΚ 4. Συναρμοδιότητα και επικαλύψεις Οι επικαλύψεις των αρμοδιοτήτων των δύο (πρακτικά τεσσάρων) φορέων, έχει οδηγήσει σε πολλές περιπτώσεις, στη «διπλή προστασία» κτιρίων, αφενός με κήρυξη του ΥΠΠΟ και αφετέρου με κήρυξη είτε του ΥΠΠΕΡ είτε του ΜΑΚ& ΘΡΑ είτε του ΑΙ- ΓΑΙΟΥ. Επίσης, παραδοσιακοί οικισμοί (κηρυγμένοι από το ΥΠΠΕΡ ή το ΜΑΚ&ΘΡΑ ή το ΑΙΓΑΙΟΥ) τυχαίνει να βρίσκονται σε περιοχές που «ελέγχονται» και βάσει των διατάξεων του Ν.3028/2002 (δηλ. ως αρχαιολογικοί χώροι/ζώνες ή ως ιστορικοί τόποι). Για την οποιαδήποτε επέμβαση στα κτίρια αυτά ή γενικά για τη δόμηση στις παραπάνω προστατευόμενες περιοχές, τηρούνται ανεξάρτητα οι διαδικασίες εγκρίσεων και στα δύο Υπουργεία. Κατά κανόνα, προηγείται χρονικά η διαδικασία του ΥΠΠΟ και ακολουθεί η διαδικασία είτε στο ΥΠΠΕΡ είτε στο ΜΑΚ&ΘΡΑ είτε στο ΑΙΓΑΙΟΥ. Εκδίδονται δε, δύο ξεχωριστές Αποφάσεις ή ένα κοινό Π.Δ με πρόταση των δύο αρμόδιων Υπουργών. Το δαιδαλώδες των παράλληλων διαδικασιών σε δύο κεντρικούς κρατικούς φορείς, αλλά και σε δύο ή περισσότερες περιφερειακές υπηρεσίες, στην καλύτερη περίπτωση KASTORIA_KOYDOYNI 8 16/05/2015

δημιουργεί μεγάλες καθυστερήσεις, που ταλαιπωρούν τον ενδιαφερόμενο πολίτη, μέχρις ότου λάβει την έγκριση για την εκτέλεση έργων που θα συμβάλουν στην προστασία και ανάδειξη του προστατευόμενου αγαθού. Συχνά δε, ανακύπτουν αντιθέσεις στις απόψεις των συναρμόδιων υπηρεσιών, οπότε οι χρονικές καθυστερήσεις μεγαλώνουν και μπορεί να αποβούν «μοιραίες» και μέχρι κατάρρευσης του προστατευόμενου αγαθού, ζημιώνοντας οικονομικά τόσο το δημόσιο όσο και τον πολίτη. Ας αναλογιστούμε πόσο δύσκολη είναι η περίπτωση έγκρισης για επεμβάσεις σε κτίριο κηρυγμένο διατηρητέο & μνημείο, που βρίσκεται σε νησί του Αιγαίου( πρέπει να γνωμοδοτήσουν και να «συμφωνήσουν» 4 γνωμοδοτικά Όργανα - το Συμβούλιο Αρχιτεκτονικής, το οικείο ΣΧΟΠ Αιγαίου, το ΚΕΣΑ του Αιγαίου & Νησιωτικής Πολιτικής και κατά περίπτωση είτε το Κεντρικό είτε το Τοπικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων. Στα όργανα αυτά εισηγούνται, 3-5 Υπηρεσίες δύο Υπουργείων και μιας Περιφερειακής Ενότητας). 5. Συμπεράσματα - προτάσεις Προκύπτει λοιπόν, η ανάγκη ριζικών οργανωτικών και διοικητικών αναδιαρθρώσεων/μεταρρυθμίσεων, για να αντιμετωπιστούν χρόνιες «αγκυλώσεις» που οφείλονται ουσιαστικά στην ανυπαρξία Ολοκληρωμένης, ενιαίας πολιτικής για την προστασία και ανάδειξη των διατηρητέων κτιρίων, παραδοσιακών συνόλων και οικισμών Κατάλληλων δομών (κοινά όργανα/επιτροπές) στο πλαίσιο των οποίων θα εξετάζονται έγκυρα και έγκαιρα, τα αιτήματα ελέγχου και έγκρισης μελετών επεμβάσεων σε μνημεία /διατηρητέα κτίρια ή στον μορφολογικό έλεγχο των κτιρίων και κατασκευών Κοινών κατευθύνσεων/οδηγιών και επιστημονικών κριτηρίων, στα οποία θα βασίζονται οι απόψεις των στελεχών/μελών των αρμοδίων επιτροπών, για τις εγκρίσεις των μελετών επεμβάσεων ή των μελετών για τη δόμηση σε προστατευόμενες ζώνες, ώστε να περιορίζεται η εκάστοτε «ανέλεγκτη προσωπική» άποψή τους 5.1 Διοικητική μεταρρύθμιση Η ενδεδειγμένη πρόταση θα ήταν η ανάθεση σε έναν φορέα των αρμοδιοτήτων προστασίας με άμεση τροποποίηση του αντίστοιχου θεσμικού πλαισίου και αναδιοργάνωση των δομών και αρμοδιοτήτων των εμπλεκόμενων Υπουργείων και ανάληψη της αρμοδιότητας από ένα και μόνον Υπουργείο. Ενίσχυση του υπουργείου αυτού (κεντρικά και περιφερειακά) με εξειδικευμένο προσωπικό, ικανό να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του έργου, κατά το πρότυπο της Δ/νσης Αρχιτεκτονικής και Πολιτιστικής κληρονομιάς DAPA- του Γαλλικού Υπουργείου «Πολιτισμού» (Η DAPA ασκεί ευρείες αρμοδιότητες σε όλο το φάσμα διαχείρισης υλικών και άυλων πολιτιστικών α- γαθών, περιλαμβανομένου του τοπίου). Θα μπορούσε αντ αυτού να εξετασθεί η ί- δρυση φορέα (ΝΠΔΔ ή ΝΠΙΔ) που θα ασκεί τις αρμοδιότητες, συνεργαζόμενος με το υπεύθυνο Υπουργείο και θα έχει καθοριστικό ρόλο συμβούλου στη διαμόρφωση της δέουσας πολιτικής κατά το πρότυπο του English Heritage του Ηνωμένου Βασιλείου ( KASTORIA_KOYDOYNI 9 16/05/2015

Οργανισμού αποκεντρωμένου, αρμόδιου και για το τοπίο, που, μεταξύ άλλων, ασκεί κάθε χρόνο έλεγχο και καταγράφει το πολιτιστικό απόθεμα που απειλείται λόγω αμέλειας, περιβαλλοντικών καταστροφών, ή καταστροφικών επεμβάσεων και παρέχει τις δέουσες κατευθύνεις στις τοπικές αρχές για τις άμεσα αναγκαίες δράσεις). Μια τέτοια ριζική μεταρρύθμιση, που ανατρέπει εκ βάθρων παγιωμένες για χρόνια αντιλήψεις, απαιτεί ωριμότητα και σταθερά βήματα, χωρίς κλυδωνισμούς και παλινδρομήσεις. 5.2 Διοικητικά και θεσμικά μέτρα βελτίωσης της υφιστάμενης κατάστασης Παράλληλα στο θεσμικό Άμεσα, μέχρις ότου η παραπάνω μεταρρύθμιση γίνει «ορατός στόχος», στο ισχύον πλαίσιο συναρμοδιότητας των δύο (πρακτικά τεσσάρων) Υπουργείων, μπορεί και είναι αναγκαίο να ληφθούν διοικητικά και θεσμικά μέτρα που θα βελτιώσουν σημαντικά την υφιστάμενη κατάσταση, όπως: υιοθετείται η αρχή της μιας/μοναδικής κήρυξης, ως διατηρητέου κτιρίου της νεότερης πολιτιστικής κληρονομιάς (μετά το 1830) από έναν και μόνον φορέα, με υποχρεωτική ανάκληση/κατάργηση τυχόν προγενέστερης πράξης. προδιαγράφεται και οριοθετείται με σαφήνεια, το περιεχόμενο αρμοδιοτήτων ε- κάστου φορέα, προς αποφυγή επικαλύψεων, απλουστεύονται οι διαδικασίες με σύντμηση των χρονικών προθεσμιών. Εξοικονομείται χρόνος και ανθρώπινοι πόροι για τον προγραμματισμό και ανάπτυξη συμπληρωματικών και όχι ανταγωνιστικών δράσεων Υιοθετούνται κοινές αρχές και κριτήρια, για την αξιολόγηση και ταξινόμηση των προς κήρυξη κτιρίων, μετά από συνεργασία των συναρμόδιων και τη δέουσα επιστημονική τεκμηρίωση. Εξειδικεύονται σημαντικά θέματα, όπως προβλέπεται από την ισχύουσα νομοθεσία (ν. 4067/2012), όπως: o Κατηγοριοποίηση ως προς το βαθμό προστασίας των οικισμών αλλά και των κτιρίων κλπ κατασκευών και κριτήρια αξιολόγησης για την υπαγωγή στις κατηγορίες. Η Ελλάδα είναι ίσως η μόνη χώρα της Ευρώπης στην οποία η ταξινόμηση των αξιόλογων κτιρίων, ανάλογα με την αξία και την κατάσταση επικινδυνότητά τους, είναι ανύπαρκτη. o Ειδικότεροι όροι ως προς τις δυνατότητες επέμβασης επί των διατηρητέων κατασκευών κατά κατηγορία και περιορισμοί ως προς τις επιτρεπόμενες χρήσεις και τη λειτουργία των μνημείων και των κτιρίων που βρίσκονται στις ζώνες προστασίας τους o μεταβατικές διατάξεις ως προς το καθεστώς των ήδη χαρακτηρισμένων κατασκευών ως διατηρητέων, σε σχέση με την κατάταξη σε κατηγορίες και τις δυνατότητες επέμβασης επί αυτών Ανασυγκροτούνται και εξελίσσονται οι υφιστάμενες ψηφιακές υποδομές αρχείων των Υπουργείων, για τα κηρυγμένα μνημεία/διατηρητέα και τους παραδοσιακούς οικισμούς/σύνολα καθώς είναι περιορισμένες οι δυνατότητες που διαθέτουν τόσο στην πρόσβαση σε πληροφορία όσο και στην αξιολόγηση του πολιτιστικού αγαθού, την προτεραιότητα διάσωσης, προστασίας κλπ. Η αναζήτηση στις ιστοσελίδες τους θα πρέπει να γίνει ευκολότερη, να παρέχεται γενική πληροφόρηση (π.χ. KASTORIA_KOYDOYNI 10 16/05/2015

χάρτης παραδοσιακών οικισμών από Wikipedia2) και να υπάρχει δυνατότητα ε- ξέλιξης και διαρκούς τροφοδότησης του συστήματος (π.χ. το ψηφιακό Σύστημα Διαχείρισης Ιστορικών Κτηρίων Ερμούπολης - HER.M.E.S.- βραβευθέν πρόσφατα από την EUROPA NOSTRA3). Εξειδικεύονται και προωθούνται μέτρα και μέσα για τον αδιάλειπτο έλεγχο και την παρακολούθηση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής. Αν η παρακολούθηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων παραμείνει στα χαρτιά, η καταστρατήγηση των διατάξεων θα κυριαρχεί, ανεξάρτητα από την πρόβλεψη ποινικών κυρώσεων ή διοικητικών προστίμων. 5.3 Πλαίσιο: Καθιερώνονται σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο, «κοινά» γνωμοδοτικά όργανα για την εξέταση των «διπλοκηρυγμένων» διατηρητέων / μνημείων και για τις επεμβάσεις σε περιοχές όπου υπάρχει διπλή προστασία. Εννοείται ότι αντίστοιχα «κοινή» επεξεργασία θα πρέπει να έχει προηγηθεί σε υπηρεσιακό επίπεδο, ώστε στα γνωμοδοτικά όργανα να τίθενται ενιαίες και ολοκληρωμένες εισηγήσεις. Αναθεωρείται και κωδικοποιείται η νομοθεσία. Υιοθετείται ένα και μόνον ενιαίο θεσμικό πλαίσιο, το οποίο πρωτίστως θα ορίσει κανόνες για τη σαφή διάκριση των αρμοδιοτήτων, την αποτελεσματικότερη δομή και λειτουργία των υπηρεσιών, την απλοποίηση και επιτάχυνση των διαδικασιών και την εισαγωγή των συνεργιών εκείνων που θα βοηθήσουν στη μεθοδολογία «αναγνώρισης/αξιολόγησης» του κτιριακού πλούτου, με ενιαία κριτήρια αξιολόγησης και ταξινόμησης, παρέχοντας ασφάλεια δικαίου, αξιοπιστία, διευκόλυνση του έργου της διοίκησης, δικαιότερη επιβολή περιορισμών και κατανομή χρηματοδοτικών πόρων και συναίνεση της κοινωνίας. Ειδική μέριμνα και μέτρα θα πρέπει να ληφθεί για τα εγκαταλελειμμένα, υπό κατάρρευση διατηρητέα, με εμπλουτισμό νέων χρήσεων σε υποβαθμισμένες περιοχές (παλιές αγορές, βιοτεχνικές ή εμπορικές ζώνες σε παρακμή κλπ) και αναζήτηση νέων χρηστών/επενδυτών. Απαιτείται πρωτίστως πολιτική βούληση σε σταθερή και μακροχρόνια βάση, σοβαρή διοικητική ενασχόληση και επιστημονική έρευνα, ώστε να υπάρξουν καλύτερες διοικητικές πρακτικές στο θέμα της προστασίας του αρχιτεκτονικού και εν γένει πολιτιστικού αποθέματος και να υιοθετηθούν νέες ενιαίες αρχές και κατευθύνσεις για την αξιοποίησή του στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης κάθε τόπου. Κάθε προβληματισμός που αναπτύσσεται, όπως συμβαίνει στη σημερινή εκδήλωση με την πρωτοβουλία της ΕΛΕΤΠΠ, είναι χρήσιμος στη διαδικασία «ωρίμανσης» των συνθηκών και προώθησης δράσεων που θα ευαισθητοποιήσουν και ενεργοποιήσουν τους αρμόδιους. 1 Το πλαίσιο αυτό ακολουθούν οι Γενικές Γραμματείες Μακεδονίας και Θράκης, και Νησιωτικής Πολιτικής και Αιγαίου, στην περιοχή αρμοδιότητας εκάστης. 2 Δεν είναι διαθέσιμη τέτοια, χρήσιμη γενική πληροφόρηση από τις ιστοσελίδες των επίσημων αρμόδιων φορέων KASTORIA_KOYDOYNI 11 16/05/2015

3 Το Ψηφιακό Σύστημα Διαχείρισης Ιστορικών Κτηρίων Ερμούπολης - HER.M.E.S. αναπτύχθηκε από τον διδάκτορα του ΕΜΠ κ. Παύλο Χατζηγρηγορίου, ο οποίος είναι Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου και Υπεύθυνος Οργάνωσης του Ινστιτούτου Σύρου. Είναι αποτέλεσμα ερευνητικής του εργασίας στο πλαίσιο της εκπόνησης της διδακτορικής του διατριβής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης) με τη στήριξη του Δήμου Ερμούπολης. Στη συνέχεια, το σύστημα HERMES εξελίχθηκε από τον ίδιο ερευνητή με τη βοήθεια του Ινστιτούτου Σύρου. Σημειώνεται ότι το HERMES έχει ήδη βραβευτεί στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Ψηφιακής Πολιτιστικής Κληρονομιάς (Digital Heritage) στην Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης του 2013, Μασσαλία. Πρόσφατη διάκριση, το βραβείο EUROPA NOSTRA στην κατηγορία Έρευνα & Ψηφιοποίηση. Διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.europanostra.org/awards/166/ (τελευταία πρόσβαση στις 8.5.2015) KASTORIA_KOYDOYNI 12 16/05/2015

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ιστοσελίδες του ΥΠΠΟΑ/ ΥΠΠΟΠΑΙΘ (www.culture.com) και του ΥΠΕΚΑ/ΤΠΑΠΕΝ (www.ypeka.com) 2. Ιστοσελίδες για πληροφορίες σχετικά με τα ισχύοντα στη Γαλλία www.developpementdurable.gouv.fr και www.ifen.fr 3. Ιστοσελίδα για πληροφορίες σχετικά με τα ισχύοντα στο Ηνωμένο Βασίλειο www.englishheritage.org.uk 4. Μανιάτης Α., Μάιος 2008, «Η νομοθεσία για την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς» άρθρο διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://www.nomosphysis.org.gr/articles.php?artid=3416&lang=1&catpid=1 (τελευταία πρόσβαση στις 8.5.2015) 5. Νομοθεσία σχετική με την προστασία (ΓΟΚ 1973,1985,2000,Ν.4067/2012, ν.3028/2002, Σύμβαση Γρανάδας κ.α ) και άλλες έγγραφες οδηγίες των ΥΠΠΟΑ, ΥΠΕΚΑ, ΜΑΘ & ΑΙΓΑΙΟΥ 6. Παρθενόπουλος Κ.,Καμπούρη Ε., Δούση Μ., Παρθενοπούλου Ν, Θεσσαλονίκη 2009 «Διατηρητέα Κτίρια και Στοιχεία Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος -Παραδοσιακοί Οικισμοί και Οικιστικά Σύνολα - Ιστορικά Κέντρα και Πόλεις». Πόρισμα Ομάδας Εργασίας του ΤΕΕ/ ΤΚΜ διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://portal.tee.gr/portal/page/portal/teetkm/drasthriothtes/omades_ergasia S_2007-9/oe_diathrhtea.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 8.5.2015) 7. Χάρτης παραδοσιακών οικισμών της Ελλάδας, διαθέσιμος στο δικτυακό τόπο: http://el.wikipedia.org/wiki/κατάλογος_παραδοσιακών_οικισμών_της_ελλάδας (τελευταία πρόσβαση στις 8.5.2015) KASTORIA_KOYDOYNI 13 16/05/2015

ΕΙΚΟΝΕΣ Χάρτης κηρυγμένων παραδοσιακών οικισμών (πηγή: el.wikipedia.org) ) KASTORIA_KOYDOYNI 14 16/05/ /2015