9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι ΠΑΛΑΙΟΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΜΕΤΑΒΟΛΩΝ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ 20.000 ΧΡΟΝΙΑ: ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΜΕΣΩ ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΘΕΡΩΝ ΙΣΟΤΟΠΩΝ Κατσούρας Γ. 1,2, Γώγου Α. 1, Bouloubassi Ι. 3, Emeis K.-C. 4, Τριανταφύλλου Μ. 5, Συμσάρης Ε. 2, Λυκούσης Β. 1 1 Ινστιτούτο Ωκεανογραφίας, Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, gkatsou@ath.hcmr.gr, agogou@ath.hcmr.gr, vlikou@ath.hcmr.gr 2 Τμήμα Επιστημών Θάλασσας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, mar02085@marine.aegean.gr 3 Laboratoire d Océanographie et du Climat, Université Pierre et Marie Curie, ibou@ccr.jussieu.fr 4 University of Hamburg, Institut für Biogeochemie und Meereschemie, emeis@geowiss.uni-hamburg.de 5 Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος,Πανεπιστήμιο Αθηνών,mtriant@geol.uoa.gr Περίληψη Στην παρούσα εργασία συγκρίνουμε βιογεωχημικούς δείκτες από δύο πυρήνες του Αιγαίου (βόρειο και νοτιοανατολικό) και έναν του Λιβυκού Πελάγους, επικεντρώνοντας κυρίως στο διάστημα εναπόθεσης του σαπροπηλού S 1 (~ 9.8 έως 6.4cal kyrs BP), χαρακτηριστικού ορίζοντα σκουρόχρωμου ιζήματος πλούσιου σε οργανικό άνθρακα. Οι παλαιο-περιβαλλοντικές και κλιματολογικές συνθήκες προσδιορίστηκαν μέσω του ποιοτικού και ποσοτικού προσδιορισμού σημαντικού αριθμού οργανικών βιοδεικτών (χερσαίων και θαλάσσιων), τη χρήση σταθερών ισοτόπων ολικού αζώτου και του δείκτη παλαιοθερμοκρασίας U k 37 των αλκενονών. Η μελέτη έδειξε αύξηση της παραγωγικότητας και καλύτερη διατήρηση του οργανικού υλικού κατά τη διάρκεια απόθεσης του S 1 εξαιτίας και της ισχυρότερης στρωματοποίησης της στήλης του νερού από αυξημένες ποτάμιες εισροές και βροχοπτώσεις στην ευρύτερη περιοχή. Ειδικά οι βιοδείκτες λολιολίδη και ισολολιολίδη προσδιορίστηκαν μόνο στο νότιο Αιγαίο και Λιβυκό υποδηλώνοντας εντονότερη δυσοξία στα βαθιά νερά και το επιφανειακό ίζημα σε σχέση με το βόρειο Αιγαίο. Τα δεδομένα από τις παλαιοθερμοκρασίες πιστοποιούν διακύμανση των κλιματικών συνθηκών στην βορειοανατολική Μεσόγειο, όπως και τη διακοπή της απόθεσης του S 1 που συνδέεται με πτώσης της επιφανειακής θερμοκρασίας κατά την περίοδο 8.6 έως 7.6cal kyrs BP. Λέξεις κλειδιά: Αιγαίο Πέλαγος, σαπροπηλός, οργανικοί βιοδείκτες, δ 15 Ν tot,, λολιολίδη, αλκενόνες. Abstract In this study we compare biogeochemical proxies of three sediment cores, two from Aegean Sea [north (152SL) and southeast (NS-14)] and one from Libyan Sea (HCM2/22). SSTs based on alkenone unsaturation index U k 37, δ 15 Νtot, and various organic biogeochemical proxies are used to investigate the climatic variability with centennial scale resolution. SST and the accumulation rates of marine biomarkers increase during the S 1 formation, indicating warmer conditions and higher productivity and/or better preservation of marine organic matter due to higher stratification. At the same time, high inputs of terrestrial biomarkers are attributed to enhanced riverine runoffs and rainfalls which caused density stratification. High abundances of the organic biomarkers loliolide/ isololiolide in south Aegean and Libyan Seas indicate stronger dysoxic conditions in the deep water column/sediment interface compared to the north Aegean where these compounds are not abundant. SST-records and biomarker distributions exhibit variability throughout S 1, reflecting fluctuations in physical, biogeochemical and climatic conditions in the Eastern Mediterranean Sea during that time. Keywords: Aegean Sea, sapropel, organic biomarkers, δ 15 Ν tot, loliolide, alkenones. 1. Εισαγωγή Κατά τη διάρκεια του μεγίστου της τελευταίας παγετώδους περιόδου εκτεταμένοι όγκοι πάγου κάλυπταν τα βόρεια τμήματα της Ευρασίας με το επίπεδο της θάλασσας να είναι περίπου 120m χαμηλότερο από το σημερινό (Fairbanks, 1989). Αλλαγές στην ένταση των μουσώνων της ανατολικής Αφρικής οδήγησαν σε ουσιαστική μείωση των βροχοπτώσεων κατά μήκος των βορείων ορίων της Μεσογείου και μείωση του όγκου του υλικού που μεταφερόταν μέσω του Νείλου ενώ οι θερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας ήταν χαμηλότερες των σημερινών (Bigg, 1995). Η περίοδος του Ολόκαινου (~10 kyrs B.P. έως σήμερα) που ακολούθησε χαρακτηρίζεται από σημαντική αύξηση -79-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι της στάθμης της θάλασσας, που σε μια κλειστή λεκάνη όπως το Αιγαίο Πέλαγος καταγράφηκε ιδανικά και μας επιτρέπει να μελετήσουμε τις κλιματικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στην ευρύτερη περιοχή (Rohling, et al., 2002a; Gogou et al., 2007). Οι αυξημένες εισροές νερού από τα ποτάμια της βόρειας Ευρώπης και του Νείλου, οι έντονες βροχοπτώσεις εξαιτίας των καλοκαιρινών μουσώνων, η κατακόρυφη ανάμιξη και ο σχηματισμός βαθέων υδάτων (Zervakis et al., 2000), η σύνδεση του Αιγαίου με τη Μαύρη Θάλασσα και η εναπόθεση του σαπροπηλού S 1, αποτυπώθηκαν σε όλο το Αιγαίο Πέλαγος αναδεικνύοντάς το σε φυσικό εργαστήριο για τη διερεύνηση παλαιότερων διακυμάνσεων του κλίματος αλλά και σημαντικό εργαλείο στην προσπάθεια της επιστημονικής κοινότητας να δώσει απαντήσεις για το παρόν και να κάνει προβλέψεις για το μέλλον. 2. Μεθοδολογία 2.1 ΔΕΙΓΜΑΤΟΛΗΨΙΑ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΠΥΡΗΝΩΝ Η δειγματοληψία του πυρήνα βαρύτητας θαλάσσιου ιζημάτος NS-14 (μήκους 400cm) έγινε το 1998 από το νοτιοανατολικό Αιγαίο στη θαλάσσια δυτική λεκάνη της νήσου Κω σε βάθος 505m με το ωκεανογραφικό πλοίο «Αιγαίο» του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε (Εικόνα 1). Ο πυρήνας βαρύτητας HCM2/22 (μήκους 178cm) συλλέχθηκε επίσης με το Ω/Κ «Αιγαίο» το 2005, νότια της Κρήτης σε βάθος 2.211m. Στο Γεωλογικό Εργαστήριο του Ινστιτούτου Ωκεανογραφίας του ΕΛ.ΚΕ.ΘΕ. έγινε δειγματοληψία υψηλής ανάλυσης των πυρήνων και ολοκληρώθηκε η γεωλογική περιγραφή τους (λιθολογία/σαπροπηλοί). Ο καθορισμός της χρονικής επίτευξης και διάρκειας των περιβαλλοντικών και κλιματολογικών αλλαγών πραγματοποιήθηκε με ραδιοχρονολόγηση ( 14 C) μετά τις δειγματοληψίες. Τέλος, ο πυρήνας 152SL (μήκους 668cm) προέρχεται από το βόρειο Αιγαίο νοτίως της χερσονήσου του Αγίου Όρους, συλλέχθηκε το 2001 από το γερμανικό ωκεανογραφικό πλοίο «Meteor» σε βάθος 995m, και ακολούθησε δειγματοληψία υψηλής ανάλυσης και γεωλογική περιγραφή του στο εργαστήριο του Institute fűr Biogeochemie und Meereschemie του Πανεπιστημίου του Αμβούργου στη Γερμανία. Εικ. 1: Περιοχή δειγματοληψίας πυρήνων από την ανατολική Μεσόγειο: α) πυρήνας NS-14 από το νοτιοανατολικό Αιγαίο, β) πυρήνας HCM2/22 από το Λιβυκό Πέλαγος και γ) πυρήνας 152 SL από το βόρειο Αιγαίο. Προηγούμενες μελέτες, που αφορούν στην ιζηματολογική ανάλυση και σε αναλύσεις των ορ- -80-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι γανικών βιοδεικτών που έχουν ήδη πραγματοποιηθεί σε πυρήνες της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου (eg., Menzel et al., 2003; Gogou et al., 2007; Triantaphyllou et al., submitted), έδειξαν ότι οι επιλεγμένες περιοχές είναι ιδανικές για τη σύσταση των βιογεωχημικών δεικτών και των σταθερών ισοτόπων άνθρακα και αζώτου σε επιλεγμένους οργανικούς βιοδείκτες, και θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για τις μεταβολές των θαλάσσιων ειδών πλαγκτονικών οργανισμών (βιοποικιλότητα) και της σχετικής τους αφθονίας καθώς και της έκτασης της συνεισφοράς του χερσαίου οργανικού υλικού μέσω των ποταμών στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Επίσης, η γεωγραφική θέση επιτρέπει τη μελέτη των φαινομένων εισροής υδάτων της Μαύρης Θάλασσας στην περιοχή του Αιγαίου. 2.2 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΒΙΟΓΕΩΧΗΜΙΚΩΝ ΔΕΙΚΤΩΝ Ο προσδιορισμός των οργανικών βιοδεικτών (κ-αλκάνια και κ-αλκανόλες, στεροειδείς αλκοόλες, αλκενόνες, διόλες, κετο-όλες) σε πυρήνες ιζημάτων, προσφέρει σημαντικές πληροφορίες όσον αφορά τις πηγές της οργανικής ύλης (θαλάσσιες και χερσαίες) καθώς επίσης και στις διαγενετικές διεργασίες στις οποίες υπόκειται η οργανική ύλη τόσο στη στήλη του νερού όσο και στο ίζημα (Gogou et al., 2000; Emeis et al., 2000). Η μελέτη της κατανομής των αλκενονών μακριάς αλυσίδας που βιοσυντίθενται μόνο από τα κοκκολιθοφόρα και ο υπολογισμός του δείκτη U k 37 = [C 37:2 ]/ [C 37:2 + C 37:3 ] οδήγησε σε προσδιορισμό των επιφανειακών θερμοκρασίων (SST) που αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο για τον υπολογισμό της θερμοκρασίας στην επιφάνεια της θάλασσας κατά την περίοδο της εναπόθεσης (Müller et al., 1998). Η ανάλυση των ιζημάτων περιλαμβάνει την ψυχρή ξήρανσή τους υπό χαμηλή θερμοκρασία (-20 ο C), την ομογενοποίησή τους με λειοτρίβιση σε γουδί και την απομόνωση του ολικού οργανικού υλικού του ιζήματος ύστερα από εκχύλιση με συνδυασμό οργανικών διαλυτών. Για να γίνει δυνατή η ποιοτική και η ποσοτική ανάλυση, σύμφωνα με τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η κάθε κατηγορία ενώσεων, πραγματοποιήθηκε διαχωρισμός με στήλη υγρής χρωματογραφίας όπου χρησιμοποιήθηκαν μίγματα διαλυτών έκλουσης αυξανόμενης πολικότητας. Ο ποιοτικός προσδιορισμός των ενώσεων έγινε με τις δομικές πληροφορίες που παρήχθησαν από φάσματα μάζας των ενώσεων με σύστημα αέριας χρωματογραφίας-φασματογραφίας μάζας (GC-MS) ενώ ο ποσοτικός προσδιορισμός έγινε με τη μέθοδο του εσωτερικού πρότυπου που ανήκει σε διαφορετική κατηγορία ενώσεων από αυτή των αναλυόμενων ενώσεων. 2.3 ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΘΑΛΑΣΣΙΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΣΤΑΘΕΡΩΝ ΙΣΟΤΟΠΩΝ ΑΖΩΤΟΥ Η μελέτη επικεντρώθηκε στα σταθερά ισότοπα αζώτου δ 15 N tot για τον προσδιορισμό των επιπέδων της πρωτογενούς παραγωγής. Για το σκοπό αυτό τα δείγματα αναλύθηκαν αρχικά για τον προσδιορισμό ολικού άνθρακα, ολικού αζώτου και ολικού οργανικού άνθρακα (TOC), με τη χρήση αυτόματου αναλυτή τύπου NA-1500 Nitrogen Analyzer. Στη συνέχεια, με βάση τα αποτελέσματα αυτά, ακολούθησαν αναλύσεις για τον προσδιορισμό του δ 15 Ν tot με τη χρήση αυτόματου αναλυτή τύπου ISODAT NT ConFlo III. 3. Αποτελέσματα Οι συγκεντρώσεις του οργανικού άνθρακα παρουσιάζουν αύξηση στο διάστημα απόθεσης του σαπροπηλού, με τα μέγιστα αυτών να προσδιορίζονται στον ορίζοντα S 1 a σε σύγκριση με το μεταγενέστερο χρονικά ορίζοντα S 1 b, καταδεικνύοντας την αυξημένη παραγωγικότητα και στρωματοποίη- -81-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι ση αυτής της περιόδου. Η διακοπή του S 1 χαρακτηρίζεται από μείωση των τιμών του TOC, ένδειξη ότι το οργανικό υλικό δεν συνέχισε να διατηρείται, εξαιτίας πιθανότατα μείωσης της στρωματοποίησης και συνεπώς καλύτερης οξυγόνωσης της υδάτινης στήλης. Στον NS-14 προσδιορίστηκε αύξηση του TOC στο διάστημα από 5.2-4.2cal kyr BP, σχετιζόμενη πιθανόν με αύξηση παραγωγικότητας και /ή στρωματοποίησης στο ΝΑ Αιγαίο. Χαρακτηριστικοί βιοδείκτες θαλάσσιας προέλευσης είναι οι στερόλες, όπως η δινοστερόλη η οποία προέρχεται από τα δινομαστιγωτά και η μπρασσικαστερόλη που προέρχεται από διάτομα και πρυμνεσιόφυτα και οι οποίες δείχνουν τη συνεισφορά των φυτοπλαγκτονικών αυτών οργανισμών στην υπερκείμενη εύφωτη ζώνη, ενώ η χοληστερόλη αποδεικνύει τη προέλευση οργανικού υλικού από ζωοπλαγκτονικούς αλλά και φυτοπλαγκτονικούς οργανισμούς. Χαμηλές συγκεντρώσεις των θαλάσσιων βιοδεικτών πριν την απόθεση του S 1 και κατά τη διάρκεια της διακοπής του, δείχνουν χαμηλή παραγωγικότητα υπό συνθήκες σημαντικής αποδόμησης της οργανικής ύλης. Μέσα στον S 1 καταγράφηκε σημαντική αύξηση των συγκεντρώσεων των ενώσεων αυτών, που οφείλεται προφανώς στις υψηλές τιμές παραγωγικότητας αλλά και διατήρησης του οργανικού υλικού λόγω δυσοξίας (eg., Gallego-Torres et al., 2007). Οι βιοδείκτες του χερσαίου υλικού (τα μακριάς ανθρακικής αλυσίδας - κ-c 21 - κ-c 36 - κ-αλκάνια και κ-αλκανόλες) είχαν υψηλές συγκεντρώσεις στην περιοχή του S 1 δείχνοντας αυξημένη προσφορά οργανικής ύλης μέσω κυρίως των υδάτινων όγκων που προέρχονται από τις ποτάμιες εισροές. Χαμηλές συγκεντρώσεις των βιοδεικτών αυτών προσδιορίστηκαν στην περιοχή της διακοπής του σαπροπηλού όπως και στην περίπτωση των θαλάσσιων βιοδεικτών. Οι λολιολίδη και ισολολιολίδη είναι χαρακτηριστικοί βιοδείκτες δυσοξίας/ανοξίας στα βαθιά νερά και προσδιορίστηκαν σε υψηλές συγκεντρώσεις κατά τη διάρκεια απόθεσης του S 1 μόνο στο νότιο Αιγαίο και Λιβυκό Πέλαγος, ένδειξη ισχυρής δυσοξίας κατά τη περίοδο αυτή. Εικ. 2: Παλαιοθερμοκρασίες στην επιφάνεια της θάλασσας (SST) υπολογισμένες από αλκενόνες σύμφωνα με το δείκτη U k 37 τα τελευταία 20.000 χρόνια πριν από σήμερα. Χαμηλές τιμές του δείκτη U k 37 στον 152SL από 20 έως 15cal kyrs BP χαρακτηρίζουν το τέλος της τελευταίας παγετώδους περιόδου (Εικ. 2 ). Τη σταδιακή μείωση των τιμών μέχρι ~14cal kyrs BP, ακολουθεί μία αύξηση μέχρι τους 15.1º C στα 12.5cal kyrs BP που πιθανόν σχετίζεται με το θερμό κλιματικό γεγονός Bølling-Allerød. Μια νέα πτώση της θερμοκρασίας στους 13.4ºC στα 10.5cal kyrs BP θεωρούμε οτι ανταποκρίνεται στο ψυχρό γεγονός Younger Dryas (YD) και ακολουθείται -82-
9 ο Πανελλήνιο Συμπόσιο Ωκεανογραφίας & Αλιείας 2009 - Πρακτικά, Τόμος Ι από σημαντικές διακυμάνσεις στην SST στη περίοδο του Ολόκαινου. Κατά την απόθεση του S 1 οι μέγιστες τιμές είναι 21.2º C (152SL) και 22.4º C (NS-14), με την περίοδο S 1 b να είναι πιο θερμή από την S 1 a. Η πτώση στις SST περίπου 8cal kyrs BP συνδέεται με το ψυχρό γεγονός 8.2 kyrs BP στο βόρειο Ατλαντικό και καταγράφηκε στο ίζημα με τη διακοπή του S 1. Τέλος, διακυμάνσεις στις SST παρατηρούνται από 5.2 έως 4.2cal kyrs BP, με μέγιστο στα 4.8cal kyrs BP ενδεικτικές μιας θερμής στο μέσο του Ολόκαινου περιόδου. Τα αποτελέσματα των αναλύσεων για τα σταθερά ισότοπα του αζώτου δείχνουν μια μείωση των τιμών του δ 15 Ν tot κατά την περίοδο του S 1, η οποία πιθανόν οφείλεται στην αύξηση της διεργασίας της αζωτοδέσμευσης από τους οργανισμούς εξαιτίας πιθανόν της σημαντικής αναγέννησης του φωσφώρου υπό συνθήκες περιορισμένης οξυγόνωσης. Επίσης έχουμε χαμηλότερες τιμές του δ 15 Ν tot κατά τον S 1 a, που υποδεικνύουν πιθανόν συνθήκες πιο δυσοξικές, και πιο έντονη στρωμάτωση της στήλης του νερού κατά την περίοδο αυτή από ότι κατά τον S 1 b. Η αύξηση των τιμών του δ 15 Ν tot κατά τη διακοπή του S 1 οφείλεται πιθανόν στη διαταραχή της στρωματοποίησης της κολόνας του νερού και συνεπώς στην καλύτερη οξυγόνωση των βαθιών νερών που ανέστειλε την αναγέννηση του φωσφόρου στο επιφανειακό ίζημα. 4. Συμπεράσματα Συνοψίζοντας τα αποτελέσματα της παρούσας εργασίας, οι κατανομές των οργανικών βιοδεικτών, σταθερών ισοτόπων του αζώτου και οι παλαιοθερμοκρασίες παρουσιάζουν μεταβλητότητα στην περιοχή του Αιγαίου κατά τη διάρκεια του τελευταίου κλιματικού κύκλου, απεικονίζοντας τις διακυμάνσεις στις βιογεωχημικές και κλιματικές συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη τη περίοδο. Πιο συγκεκριμένα: Καταγράφηκε μία θερμή περίοδος που σχετίζεται με το κλιματικό γεγονός Bølling-Allerød περίπου 12.5cal kyrs BP, ακολουθούμενο από μία ψυχρή περίοδο περίπου 11.5cal kyrs BP γνωστή σαν Younger Dryas (Alley et al., 1997; Rohling & Pälike, 2005). Τα δεδομένα από τις παλαιοθερμοκρασίες δείχνουν σημαντικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας κατά τη διάρκεια της απόθεσης του σαπροπηλού S 1, και παρουσιάζουν μεγαλύτερη συχνότητα στο βόρειο Αιγαίο. Η απόθεση του σαπροπηλού χαρακτηρίζεται από αφθονία όλων των χερσαίων και θαλάσσιων βιοδεικτών στη περιοχή του Αιγαίου. Υψηλότερες συγκεντρώσεις κατά τη διάρκεια απόθεσης του S 1 a οφείλονται πιθανόν στο ότι οι παλαιοωκεανογραφικές συνθήκες που προκάλεσαν αυξημένη παραγωγικότητα και/ή διατήρηση του οργανικού υλικού ήταν πιο έντονες κατά το διάστημα αυτό σε σχέση με τη περίοδο S 1 b. Καταγράφηκε επίσης εντονότερη δυσοξία στα βαθιά νερά του ΝΑ Αιγαίου και Λιβυκού Πελάγους σε όλη τη διάρκεια του S 1 σε σχέση με το Βόρειο Αιγαίο. Η διακοπή του σαπροπηλού και στις τρείς περιοχές μελέτης σχετίζεται με την απότομη πτώση της θερμοκρασίας σε όλο το Αιγαίο περίπου 8.2cal kyrs BP, που πιθανόν συνδέεται με το ψυχρό γεγονός του 8.2 kyrs BP στο βόρειο Ατλαντικό και προκάλεσε τη μείωση της έντασης των μουσώνων και επανοξυγόνωση των βαθιών νερών του Αιγαίου (Rohling, et al., 2002b). Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις για τη ευκρινή παρουσία μίας θερμής και υγρής περιόδου στο μέσο του Ολόκαινου από 5.2 έως 4.2cal kyrs BP, που πιθανότατα σχετίζεται με το ξηρό γεγονός του 4.2 kyrs BP στο βόρειο Ημισφαίριο (Triantaphyllou et al., submitted). 5. Ευχαριστίες Ιδιαίτερες ευχαριστίες στον καπετάνιο και το πλήρωμα των ωκεανογραφικών πλοίων «Αιγαίο» και «Meteor» για την ουσιαστική βοήθειά τους κατά τη συλλογή των δειγμάτων. Η μελέτη έγινε στα πλαίσια του προγράμματος ΠΕΝΕΔ -2003 Έργο 669 που συγχρηματοδοτεί- -83-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι ται κατά 75% της Δημόσιας Δαπάνης από την Ευρωπαϊκή Ενωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο, 25% της Δημόσιας Δαπάνης από το Ελληνικό Δημόσιο Υπουργείο Ανάπτυξης Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας και από τον Ιδιωτικό Τομέα στο πλαίσιο του Μέτρου 8.3 του Ε.Π. Ανταγωνιστικότητα Γ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. 6. Βιβλιογραφικές Αναφορές Alley, R. B., P. A. Mayewski, T. Sowers, M. Stuiver, K. C. Taylor & Clark, P. U., 1997. Holocene climatic instability: A prominent, widespread event 8200 yr ago. Geology 25(6): 483-486. Bigg, G.R., 1995. Aridity of the Mediterranean Sea at the last glacial maximum: A reinterpretation of the δ18o record. Paleoceanography 10, 283-290. Fairbanks, R.G., 1989. A 17,000-year glacio-eustatic sea level record: Influence of glacial melting on the Younger Dryas event and deep ocean circulation. Nature 342, 637-642. Gallego-Torres, D., Martinez-Ruiz, F., Paytan, A., Jimenez-Espejo, F.J. & Ortega-Huertas, M. 2007. Pliocene-Holocene enolution of depositional conditions in the eastern Mediterranean: Role of anoxia vs. productivity at time of sapropel deposition. Palaeogeogr. Palaeoclimatol. Palaeoecol. 246, 424-439. Gogou, A., Bouloubassi, I., Lykousis, V., Arnaboldi, M., Gaitani, P. & Meyers, P.A., 2007. Organic geochemical evidence of late Glacial-Holocene climate instability in the north Aegean sea. Palaeogeogr. Palaeoclimatol. Palaeoecol. 256, 1-20. Menzel, D., van Bergen, P.F., Schouten, S. & Sinninghe Damste, J.S., 2003. Reconstruction of changes in export productivity during Pliocene sapropel deposition: a biomarker approach. P.P.P. 190, 273-287. Müller, P.J., Kirst, G., Ruhland, G., von Storch, L. & Roseel-Melle, A., 1998: Calibration of the alkenone paleotemperature index Uk37 based on core tops from the eastern South Atlantic and the global ocean (60 N-60 S). Geochim.Cosmochim. 62, 1757-1772. Rohling, E. J., Mayewski, P. A., Abu-Zied, R. H., Casford, J. S. L. & Hayes, A., 2002a. Holocene atmosphere ocean interactions: records from Greenland and The Aegean Sea. Clim. Dynam. 18, 587 593. Rohling, E. J., T. R. Cane, S. Cooke, M. Sprovieri, I. Bouloubassi, K. C. Emeis, R. Schiebel, D. Kroon, F. J. Jorissen, A. Lorre & Kemp, A. E. S., 2002b. African monsoon variability during the previous interglacial maximum. Earth and Planetary Science Letters 202(1): 61-75. Rohling, E. J. & Pälike, H., 2005. Centennial-scale climate cooling with a sudden cold event around 8200 years ago, Nature 434, 975 979. Triantaphyllou, M. V., Gogou, A., Lykousis, V., Bouloubassi, I., Ziveri, P., Emeis, K.-C., Rosell-Melle, A., Kouli, K., Dimiza, M., Katsouras, G., Numez, N. G., Papanikolaou, M. & Dermitzakis, M. D., (submitted). Holocene primary production archive and landborne imprints: micropaleontological and geochemical evidence for sapropel formation and climate variability in the Aegean Sea. Zervakis, D. Georgopoulos & Drakopoulos, P.G., 2000. The role of the north Aegean in triggering the recent eastern Mediterranean climatic changes. J. Geophys. Res. 105, 26103 26116. -84-