ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ & ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ Σοφία Μιχαλοπούλου ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΔΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ............................................................................3 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ.......................................................6 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΚΟ(ΗΘΙΚΟ-ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ) Καθημερινή κακία......................................................... 9 Όνειρα και έρωτας........................................................... 15 ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΚΟ (ΦΥΣΙΚΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ) Ο θάνατος......................................................... 19 Φυσικές καταστροφές και ναυάγια............................................... 23 Οι γυναίκες.................................................................27 Κοινωνικά «κακά»............................................................ 31 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ........................................................35 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ ΣΤΗ ΦΟΝΙΣΣΑ....................... 37 Δυο λόγια για τη Φόνισσα......................................................... 37 H διάσημη «Φόνισσα»...............................................................39 ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ................................................... 41 Το εξωτερικό κακό......................................................... 41 Το εσωτερικό κακό........................................................ 46 Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ...............................................52 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.............................................56 ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΗΓΗΜΑΤΩΝ.........................................................59 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................60 1

2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η λογοτεχνία εκ φύσεως, έχει αναλάβει τη χρονογράφηση του κακού όποιες και αν είναι οι εκφάνσεις του, μας λέει ο Κ. Παπαγιώργης 1. Με την έννοια «κακό» εννοούνται όλες οι αρνητικές δυνάμεις του κόσμου. Ο όρος μπορεί να έχει χροιά θρησκευτική και να δηλώνει τις δαιμονικές δυνάμεις ή και χροιά ανθρωπολογική και να δηλώνει την ανθρώπινη δυστυχία. Παραδοσιακά οι συγγραφείς είναι αυτοί που αποτείνουν φόρο τιμής σε αυτές τις αρνητικές δυνάμεις αν τις εξορκίζουν ή τις μάχονται ή αν τις αποδέχονται λίγη σημασία έχει. Οι συγγραφείς αρέσκονται στο να τις περιγράφουν, να μελετούν τον δίψυχο άνθρωπο και τους δαίμονες που τον κατατρέχουν. Δίνονται ολόψυχα στο κοινωνικό και πολιτικό αναβρασμό, εκστασιάζονται μπροστά στο υπερφυσικό και το μαγικό και εξετάζουν την στερημένη από τον Θεό ψυχή 2. Οι κακοί ήρωες αποτελούν το σημαντικότερο κομμάτι της συγγραφικής δημιουργίας γιατί τροφοδοτούν την αφήγηση και γι αυτό και η λογοτεχνία τούς δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Δεν υπάρχει συγγραφέας που να μην έχει δημιουργήσει έναν τέτοιο ήρωα. Η λογοτεχνία παραλαμβάνει αυτούς τους αρνητικούς ήρωες και τους βγάζει από την αφάνεια παρουσιάζοντάς τους στην ευαισθησία των αναγνωστών, έτσι τους προσδίδει αίγlη μέσω της αισθητικής καταξίωσης 3. Και ενώ στον πραγματικό κόσμο οι ήρωες αυτοί αντιμετωπίζονται αρνητικά, δίχως συμπαθεια ή κατανόηση, στον λογοτεχνικό κόσμο συμβαίνει το αντίθετο. Η λογοτεχνία καταξιώνει αυτά τα πρόσωπα σε αισθητικό επίπεδο και έτσι η ύπαρξή της αποκτά ηθική λειτουργία. Η λογοτεχνία του Παπαδιαμάντη χαρακτηρίζεται συχνά ως ηθογραφία, επειδή στα διηγήματά του περιγράφει τη ζωή απλών ανθρώπων και μας μεταφέρει τα ήθη τους. Μας μεταφέρει την πραγματική ζωή ανθρώπων της πόλης και της επαρχίας 4 και ακριβώς επειδή είναι πραγματική, δεν κάνει λόγo για μια κοινωνία αγγέλων και οσίων αλλά μιλάει για κοινωνίες ανθρώπων με ατέλειες, πάθη και ελαττώματα. Ελκύεται από 1 Βλ. Παπαγιώργης, Κ., Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ, σ.174. 2 Βλ. Προγκίδης, Λ., Ο Παπαδιαμάντης και η Δύση, σ. 21. 3 Βλ. Κολυβάς, Λογική της αφήγησης και του ηθικού λόγου. Μελετήματα για τον Παπαδιαμάντη, σ. 31. 4 Βλ. Φώτα ολόφωτα. Ένα αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και στον κόσμο του, σ. 148. 3

τος ταπεινούς, 5 αφουγκράζεται και καταγράφει τους καημούς και τους πόνους των συνανθρώπων του 6. Με άλλα λόγια παρουσιάζει κοινωνίες όπου το «κακό» κάνει την εμφάνισή του. Το έργο του Παπαδιαμάντη λοιπόν είναι κατάλληλο να μελετηθεί σε συνάρτηση με το πρόβλημα του κακού, για να διαπιστώσουμε πώς παρουσιάζεται και ποιες είναι οι μορφές του στην παπαδιαμάντεια λογοτεχνία, αλλά και για να δούμε πώς το αντιμετωπίζει ο ίδιος, ο οποίος είναι γνωστός για το θρησκευτικό αίσθημα που τον διακατέχει. Είναι αλήθεια πως ο Παπαδιαμάντης ήταν ένα θρησκευόμενο άτομο, αλλά οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις δεν τον εμπόδισαν να έχει κοσμικές ανησυχίες, ούτε αποδυνάμωσαν την αγάπη του για τη ζωή των απλοϊκών ανθρώπων, δεν επηρέασαν την παρατηρητικότητά του και την κρίση του, γιατί πάνω από όλα ο Παπαδιαμάντης ήταν ένας γνήσιος λογοτέχνης 7. Πολλοί συγγραφείς και μελετητές έχουν ασχοληθεί με το έργο του και έχουν εντοπίσει αυτή τη δεσπόζουσα μορφή του κακού, έχουν εκδοθεί μελέτες για τον συγγραφέα οι οποίες αναφέρονται και στη σχέση κακού-παπαδιαμάντη, ενώ για το ίδιο θέμα έχουν γίνει εισηγήσεις σε συνέδρια και ακόμη έχουν γραφεί ειδικά άρθρα. Ο Οδυσσέας Ελύτης είναι ένας από αυτούς και με τη φράση: «Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί, όπου και να θολώνει ο νους σας, μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη» αποτείνει τον δικό του φόρο τιμής στον Παπαδιαμάντη και τον αναγνωρίζει ως ένα συγγραφέα που έχει προβλημαατιστεί και ασχοληθεί με την έννοια του κακού. Στο έργο του Παπαδιαμάντη το κακό, με όλες τις μορφές του, είναι πανταχού παρόν και στην εργασία αυτή θα ασχοληθούμε ακριβώς με την παρουσία του κακού στο έργο του Παπαδιαμάντη. Μέσα από τα μυθιστορήματά του αλλά και μέσα από ένα μεγάλο αριθμό διηγημάτων του μας αποκαλύπτεται ένας κόσμος όπου το πρόβλημα του κακού κυριαρχεί. Υπάρχει ως ιδέα αλλά και ενσαρκώνεται μέσα από τους παπαδιαμαντικούς ήρωες. Θα ασχοληθούμε με την γενικότερη έννοια του κακού, αλλά κυρίως με τις ειδικότερες μορφές που παίρνει στο έργο του, θα εξετάσουμε τη στάση του ίδιου του Παπαδιαμάντη πάνω στο θέμα, πώς το παρουσιάζει, αν παίρνει θέση και ποια είναι αυτή, αν αποδέχεται την παρουσία του κακού στον κόσμο, την δικαιολογεί ή την 5 Βλ. Θεοδοσοπούλου, Μ., Μετ έρωτος και στοργής, σ.74. Επίσης βλ. Μνημόσυνο του Παπαδιαμάντη, σ. 54. 6 Βλ. Μνημόσυνο του Παπαδιαμάντη, σ. 48. 7 Βλ. Η κοινωνική διάσταση του έργου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, σ. 318. 4

απαρνιέται, αν ο Θεός έχει κάποια σχέση με το κακό που συμβαίνει ή ο μοναδικός υπεύθυνος είναι ο άνθρωπος με τις πράξεις του. Ξεχωριστά από το υπόλοιπο έργο του θα ασχοληθούμε με τη νουβέλα του Η Φόνισσα και αυτό γιατί η συγκεκριμένη νουβέλα δίνει μια άλλη διάσταση στο πρόβλημα του κακού μέσα στο έργο του. Όπως έχει παρατηρηθεί από πολλούς μελετητές χωρίς τη Φόνισσα η προβληματική του Παπαδιαμάντη γύρω από το κακό θα έμενε λειψή, γιατί σε αυτή τη νουβέλα συμβαίνει κάτι που δεν έχει συμβεί σε κανένα άλλο έργο του. Η ηρωίδα προχωρά ένα βήμα παραπάνω από τους υπόλοιπους ήρωες του συγγραφέα και τολμά να πράξει το απόλυτο κακό, τον φόνο. Η εργασία χωρίζεται σε δύο μέρη, το πρώτο αφορά το πρόβλημα του κακού γενικά στο έργο του Παπαδιαμάντη και το δεύτερο ειδικά το έργο του Η Φόνισσα. Το πρώτο κεφάλαιο περιγράφει τις μορφές του κακού και χωρίζεται σε δύο μεγάλες ενότητες, το εξωτερικό κακό (φυσικό/κοινωνικό) και το εσωτερικό κακό (ηθικό/ψυχολογικό). Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται το κακό όπως εμφανίζεται στη Φόνισσα. Αρχικά εκτίθεται η υπόθεση και παρουσιάζεται η ηρωίδα και στη συνέχεια αναφέρονται οι μορφές του κακού, που εντοπίζονται στη νουβέλα. Τέλος, θα πρέπει να σημειώσω ότι για τις ανάγκες τις παρούσας εργασίας περιορίστηκα σε ορισμένα μόνο διηγήματα του Παπαδιαμάντη (τα οποία καταγράφονται σε πίνακα στο τέλος της εργασίας) και δεν επεκτάθηκα στο σύνολο του συγγραφικού του έργου. 5

ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ Το πρόβλημα του κακού που παραδοσιακά τόσο απασχολεί τη φιλοσοφία, δεν είναι ούτε ένα επιστημονικό ούτε ένα πρακτικό ζήτημα, που να μπορεί να λυθεί με παρατηρήσεις και πειράματα. Στη πιο απλή μορφή του, το πρόβλημα είναι το εξής: Ο Θεός είναι παντοδύναμος, παντογνώστης, είναι απόλυτα αγαθός και όμως το κακό εξακολουθεί να υπάρχει. Αυτό είναι το παραδοσιακό, «γενικό» 8 πρόβλημα του κακού, η συνύπαρξη του απόλυτου αγαθού με το κακό, ηθικό και φυσικό. Το πρόβλημα προκύπτει από το ότι οι έννοιες καλό και κακό είναι εκ φύσεως αντίθετες και αντιμάχονται η μια την άλλη. Για ένα παντoδύναμο ον δεν υπάρχουν όρια στο τι μπορεί να κάνει, έτσι ένα παντοδύναμο ον (ο Θεός) είναι σε θέση να αποκλείει τελείως το κακό. Οπότε οι θέσεις ότι υπάρχει ένα παντοδύναμο και πανάγαθο όν και ότι ταυτόχρονα υπάρχει και το κακό δεν συμβαδίζουν. Κατά καιρούς έχουν προταθεί κάποιες λύσεις για αυτό το πρόβλημα, οι οποίες όμως δεν είναι επαρκείς, ούτε δίνουν πειστικές απαντήσεις στο ζήτημα 9. Μια από τις λύσεις υποστηρίζει ότι υπάρχουν όρια στη σημασία του όρου παντοδύναμος και όσοι συμφωνούν μ αυτήν παραθέτουν έναν αριθμό πραγμάτων που μπορεί να κάνει ένα παντοδύναμο ον, σε αυτήν την περίπτωση όμως δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα παντοδύναμο ον αλλά για ένα όν με περιορισμένες δυνατότητες. Μια άλλη πρόταση είναι ότι το κακό είναι απλώς η στέρηση του καλού και όχι το αντίθετό του. Αυτή η πρόταση όμως, έρχεται σε αντίθεση με την θέση ότι το καλό πάντα αντιμάχεται το κακό και προσπαθεί να το εξαλείψει. 8 Γενικό πρόβλημα του κακού, το ονομάζει ο Β. Αθανασόπουλος στο άρθρο του «Ο Παπαδιαμάντης και το κακό», σ. 68. 9 Βλ. Mackie, J.L., «Evil and Omnipotence», σ. 92-93. 6

Επίσης έχει υποστηριχθεί πως το καλό δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το κακό δηλαδή πως το κακό λειτουργεί ως το ομόλογο του καλού. Και πάλι εδώ θέτονται όρια στις δυνάμεις του Θεού όταν λέγεται πως δεν μπορεί να δημιουργήσει το καλό χωρίς παράλληλα να δημιουργήσει και το κακό, οπότε προκύπτει πως δεν είναι παντοδύναμος. Επίσης υποστηρίζοντας πως το καλό και το κακό είναι ομόλογα, η λύση αυτή αρνείται πως το καλό αντιμάχεται και προσπαθεί να αποκλείσει το κακό. Κάτι άλλο που έχει προταθεί είναι πως το κακό αποτελεί αναγκαίο μέσο για την επίτευξη του καλού και πως ο κόσμος είναι καλύτερος με λίγο κακό από ότι θα ήταν χωρίς αυτό δηλαδή πως το κακό οδηγεί σε ένα γενικότερο καλό. Και αυτές οι δύο λύσεις θεωρούνται μη ικανοποιητικές για τους ίδιους λόγους, πρώτον αμφισβητούν την παντοδυναμία του Θεού και δεύτερον ακυρώνουν τη θέση πως το καλό είναι αντίθετο του κακού και πως προσπαθεί να το εξαλείψει. Μια τελευταία λύση που έχει παρουσιαστεί και ίσως είναι και η πιο ικανοποιητική από τις υπόλοιπες, είναι πως για το κακό που υπάρχει στον κόσμο υπεύθυνη είναι η ελευθερία της βούλησηςτου ανθρώπου. Εδώ το κακό δεν αποδίδεται στο Θεό αλλά στις πράξεις των ανθρώπων που προέρχονται από την δική τους ελεύθερη επιλογή, καθώς ο Θεός τους έχει προικίσει με την ελευθερία της βούλησης, πλάθοντάς τους κατ εικόνα και καθ ομοίωση. Βέβαια σε αυτήν την περίπτωση προκύτει το εύλογο ερώτημα γιατί ο Θεός έδωσε την ελευθερία της βούλησης στους ανθρώπους, αφού είναι σε θέση να γνωρίζει πως μπορεί να επιλέξουν κάτι που θα προκαλέσει το κακό. Αυτό το ερώτημα θα πρέπει να εξετάστει σε συνάρτηση με ένα άλλο ερώτημα: αν είναι καλύτερο γενικά οι άνθρωποι να ενεργούν ελεύθερα και ας σφάλλουν κάποιες φορές από το να ενεργούν προκαθορισμένα από τον δημιουργό τους. Στην τελευταία περίπτωση όμως δεν μπορούμε να μιλάμε για δημιουργία κατ εικόνα και καθ ομοίωση. Τον Παπαδιαμάντη τον απασχολεί η παρουσία του κακού στον κόσμο, στο έργο του ασχολείται όχι τόσο με την έννοια του γενικού προβλήματος του κακού, όσο με τις πτυχές που κάνει την εμφάνισή του. Μπορούμε να διακρίνουμε τις μορφές με τις οποίες εμφανίζεται το κακό στον Παπαδιαμάντη: ηθικό, φυσικό, ψυχολογικό και κοινωνικό. Το ηθικό-ψυχολογικό κακό αφορά τους ανθρώπους, τις πράξεις τους, τη βούλησή τους, τα συναισθήματα που νιώθουν, και σε αυτήν την περίπτωση είναι εσωτερικό. Ενώ το φυσικό-κοινωνικό κακό αφορά τη φυσική (σωματική) κατάσταση των προσώπων 7

(αρρώστια, θάνατος κ.ά.) και το περιβάλλον στο οποίο ζουν (φύση, κοινωνία) εδώ το κακό είναι εξωτερικό. Δεν είναι δυνατόν βέβαια οι ειδικές μορφές του κακού να υπάρχουν ανεξάρτητα από το παραδοσιακό πρόβλημα του κακού, γι αυτό ο Παπαδιαμάντης τις παρουσιάζει ως μέρος του γενικού προβλήματος. Ποια είναι όμως η θέση του απέναντι στο γνωστό πρόβλημα; Μέσα από το διήγημα Τα δύο κούτσουρα εκθέτει την άποψή του για το ζήτημα του κακού στον κόσμο : Διότι τό πρῶτον, ἐπί ἑνός ἑκάστου τῶν ἔργων του, ἔρριψεν ἁλάνθαστον τό βλέμμα, «καί εἶδεν ὁ Θεός ὅτι καλόν», εἶτα τελευταῖον, ἐφ ὅλων ὁμοῦ τῶν ἔργων του «καί εἵδεν ό Θεός πάντα ὅσα ἐποίησε, καί ἧσαν καλά λίαν». Ευθύς τότε ἐξῆλθε θρασύς ό ἐχθρός, κ ἐτόλμησε νά εἴπῃ ὅτι δέν εἶναι καλά, τά ἔργα τοῦ Θεοῦ. Καί δέν ἀκούομεν ἀκόμη πολλούς, καί εἰς τάς ὁδούς και εἰς τήν ἁγοράν καί εἰς τά καπηλεῖα, σοβαρευομένους καί σπουδάζοντας, ν ἀποφαίνονται ὅτι «δεν τόν ἐκατάφερε καλά» ὁ Δημιουργός τόν κόσμον; Πόθεν ἀντλοῦσι τά ἐπιχειρήματα; Ἀκατάληπτον εἶναι, ἄν ἔκαμεν ὄλως ἀφῃρημένας ἐννοίας ὁ Δημιουργός, ἤ πόθεν αὗται ἐγγενήθησαν. Εἶναι μόνον βέβαιον ὅτι ἔπλασεν ἕνα ὁρατόν κόσμον, ὅπως θά ἕπλασσε, καί ἠδύνατο νά πλάσῃ καί δύναται εἰς τούς αἰῶνας νά πλάττῃ, πολλούς ἅλλους, καί ὁρατούς καί ἀοράτους. Κ ἐβεβαίωσεν Αὐτός ὅτι τό ἔργον του εἶναι ὡραῖον, καί πᾶς λογικός ἄνθρωπος συνομολογεῖ. «Ἰδού καλά λίαν», αὕτη ὑπῆρξεν ἡ πρώτν μετά τήν κοσμογονίαν ἀφῃρημένη ἔννοια, ὄπως λέγει : «Δέν εἶναι, ὄχι, καλός ὁ κόσμος». Αὕτη ὑπήρξεν ἡ δευτέρα ἀφῃρημένη ἔννοια καί ἡ πρώτη ἀρνητική ἰδέα, καί ἐντεῦθεν ἐγεννήθη ἡ κακία -ἥτις οὑδέν ἄλλο εἶναι ἤ ἄνοια, ἄν δέν εἶναι αὐτό το δηλητήριον τοῦ Ὄφεως` καί ἐν κεφαλαίῳ, εἶναι ὁ ἀπηλπισμένος ἀγών τοῦ παραλογισμοῦ ὅπως ἀποδείξῃ ὅτι ἔχει δίκαιον, καταβάλλων πᾶσαν προσπάθειαν νά κάμῃ τόν κόσμον νά φαίνεται καί νά εἶναι πράγματι ἐν τῇ ἠθικῇ τάξει τέρας ἀσχημίας! 10 Έτσι λοιπόν για τον Παπαδιαμάντη ο Θεός είναι πηγή του καλού, έπλασε τον ορατό κόσμο και ο ίδιος βεβαίωσε ότι είναι λίαν καλός έτσι δημιουργήθηκε η πρώτη αφηρημένη έννοια του κόσμου, η πρώτη θετική ιδέα, δηλαδή το καλό. Το κακό είναι δημιούργημα του διαβόλου δηλητήριον τοῦ Ὄφεως και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η άρνηση της τελειότητας του κόσμου, κάτι που οδήγησε στη δημιουργία της δεύτερης αφηρημένης έννοιας, της αρνητικής ιδέας, δηλαδή του κακού. 10 Α. Παπαδιαμάντης, Άπαντα, Γ, σ.625-626. Όλες οι παρακάτω παραπομπές στο έργο του Παπαδιαμάντη γίνονται από την ίδια έκδοση. 8

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μέσα από τα διηγήματά του παρουσιάζεται ένα πλήθος μορφών του κακού στον κόσμο. Σε αυτό το σημείο θα προσπαθήσουμε να κατηγοριοποιήσουμε, όσο αυτό είναι δυνατόν, τα είδη του κακού που εμφανίζονται. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΚΟ (ΗΘΙΚΟ-ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟ) Καθημερινή κακία Ο Παπαδιαμάντης καταγράφει τις μέρες και τα έργα δημωδῶν τύπων 11 και μέσα από αυτούς παρουσιάζει μια πληθώρα περιπτώσεων ηθικού και ψυχολογικού κακού. Το μίσος και ο φθόνος είναι από τις «αγαπημένες» συνήθειες των χαρακτήρων του, τα παραδείγματα πολλά και διάφορα. Μικρόν χωρίον, μεγάλη κακία. Το μῖσος ἐμαίνετο, καί μαινόμενον ἐβασίλευεν, ἐν μέσῳ οἰκογενειῶν καί ἀτόμων. Ἐκυκλοφόρει εἰς ὅλας τάς ἀρτηρίας, εἰς ὅλας τάς φλέβας τῆς μικρᾶς κοινωνίας. Ὁ ἅγιος νόμος τοῦ Χριστοῦ κατεπατεῖτο, ἀπεδίδετο πάντοτε κακόν ἀντί κακοῦ, πολλάκις κακόν ἀντί ἀγαθοῦ, οὐδέποτε ἀγαθόν ἀντί κακοῦ. Ἔλεγες ὅτι συνέζων διά νά μισῶνται, ὅτι ἡ τύχη τούς ἔβαλε συγκατοίκους τῆς αὐτής πόλεως διά νά τρώγωνται. Ἡ μία συνοικία ἐκήρυττε πόλεμον κατά τῆς ἄλλης συνοικίας. Πᾶσα οἰκογένεια πόλεμον κατά τῆς ἄλλης οἰκογενείας. Πᾶν ἄτομον πόλεμον κατά τοῦ ἄλλου ἀτόμου. Ὁ γείτων δέν ἔλεγε μίαν καλημέραν, πού εἶναι τοῦ Θεοῦ, εἰς τόν γείτονα. Ἕκαστος ἕχαιρε να βλέπῃ τόν ἄλλον δυστυχοῦντα. Προκειμένου περί κληρονομίας τινός, οἱ συγγενεῖς κληρονόμοι ἐτρώγοντο τίς ν ἀρπάσῃ τά πλείονα. Θά ἠφανίζοντο μᾶλλον εἰς τά δικαστήρια, θά ἐπωλοῦντο σκλάβοι εἰς τήν Βαρβαρίαν, παρά να ἴδωσι τόν συγγενῆ νά ἔχῃ περισσότερα ἀπ αὐτούς. Δι ἕν στρέμμα ἀγροῦ ἧσαν ἱκανοί νά φαγωθῶσι μεταξύ των, ν ἀφανισθῶσιν εἰς «προσωρινά μέτρα», εἰς «ἐφέσεις» καί κόντρα-ἐφέσεις. Ἐάν κακότυχόν τι ἐλαιόδενδρον συνέβαινε νά κλίνῃ ὀλίγον τόν ἕνα κλῶνα πρός τόν παρακείμενον ἀγρόν, ὀ γείτων διά νυκτός ἔτρεχε μέ τήν τσάπαν του να περισκάψῃ τό σύνορον, νά μεταθέσῃ τήν «ἀποσκαφήν». Τήν ἐπαύριον τό ἐλαιόδενδρον ἔκπληκτον ἐξημερώνετο εἰς τόν ἐλαιῶνα τοῦ γείτονος. Εἷχεν ἀλλάξῃ κύριον τήν νύκτα. Ἡ μήτηρ δέν ἤθελε τό καλόν τῆς κόρης, ἡ πενθερά ἐμίσει ὁλοψύχως τήν νύμφην. Ἡ νύμφη δέν ἔλεγε καλημέραν εἰς τήν ἀνδραδέλφην. Δι ἕνα ἀπρόσεκτον λόγον, διά μίαν ἐλαφράν κακολογίαν, τήν ὁποίαν εὑρίσκοντο πρόθυμοι ὁχετοί, ὅπως μεταβιβάζωσι μεγαλοποιημένην 11 Ο ίδιος δίνει αυτόν τον χαρακτηρισμό στους ήρωές του στο Χριστόψωμο. Βλ. Άπαντα, Γ. σ. 77. 9

συνήθως εἰς τό ἐνδιαφερόμενον πρόσωπον, ἦσαν ἱκαναί νά μήν ὁμιληθοῦν ἰσοβίως. «Οὔτε τά κὀκκαλά μας νά μή σμίξουν», ἦτο ἡ πολεμική κραυγή εἰς τάς τάξεις τῶν γυναικῶν. 12 Τα παραπάνω χωρία από τους Ελαφροΐσκιωτους είναι χαρακτηριστικά και βοηθούν να αποκτήσουμε μια εικόνα της «καθημερινής» κακίας μέσα στις ανθρώπινες κοινωνίες του Παπαδιαμαντικού κόσμου. Η κακεντρέχεια και τα κουτσομπολιά καλά κρατούν στις γειτονιές, Δὲν εἶχε τόσον καλὸν ὄνομα εἰς τὸν τόπον. Ὁ κόσμος τὸν ἐκακολόγει ὡς παραμελοῦντα τὰς σπουδάς του, ὡς ὀκνηρόν, ὡς ἀσωτεύοντα τὴν μικρὰν πατρικήν του κληρονομίαν, ὡς κιθαρῳδὸν τῆς νυκτός, ὡς οἰνοπότην. (Θέρος Έρως) 13 Τὴν πρωίαν τῆς Κυριακῆς ἐλειτουργεῖτο ἕκαστος εἰς τὴν ἐνορίαν του, καὶ τὴν ἑσπέραν, συνερχόμενοι ἐπὶ τὸ αὐτὸ ἐκακολόγουν τοὺς ἱερεῖς, τοὺς ψάλτας, τοὺς ἐπιτρόπους καὶ πρὸ πάντων τοὺς ἀρχιερεῖς.(ο Καλόγερος) 14 Τό εἶχεν ἀκούσει αύτός πρό ἡμερῶν νά ψιθυρίζεται εἰς τήν γειτονιάν (Έρως Ήρως) 15, και οι κατάρες επίσης. Οι κατάρες είναι ανάμεσα στις μυστικές δυνάμεις που διαθέτουν οι γυναίκες. Η αποτελεσματικότητα της γυναικείας κατάρας προκαλεί πραγματικό δέος 16 : όπου ξεστομίζεται τέτοια κατάρα, αυτή πιάνει. Κάθε λογής κατάρα απευθυνόταν ακόμη και από μάνα σε κόρη ή από πεθερά σε νύφη «Ἀνάθεμα τήν μάνα σου!» (Έρως Ήρως) 17, «Νά μή χρονίσῃ!» (Η Γλυκοφυλούσα) 18 ήταν κάποιες από τις πιο συνηθισμένες κατάρες που ακουγόταν. Οι ήρωες υπερβαίνουν κάθε όριο όταν εύχονται τον θάνατο κάποιου συνανθρώπου τους, κάποιοι από αυτούς μάλιστα εύχονται το θάνατο μελών της ίδιας τους της οικογένειας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Πλανταρού στο διήγημα Φώτα Ολόφωτα, η οποία, νομίζοντας πως ο γιος της έχει πνιγεί παρακαλάει για τον θάνατο τόσο του εγγονιού της όσο και της νύφης της. Ὥ! τό στρίγλικο, το κακοπόδαρο, ὥ! τό γρουσούζικο, ὁπού ψωμόφαγε τόν πατέρα του! Πνῖξτε το! Σκοτώστε το! Τί τό φυλᾶτε; Πετᾶτε το στό γιαλό, νά πᾷ νά βρῇ τόν πατέρα του! Κι αὐτή ἡ γουρουνοποδαροῦσα ἡ μάνα του, αὐτή ἡ πρωτάρα ἡ στερεμένη, αὐτή ἡ λεχώνα ἡ λοχεμένη! Ἠμπορεῖς, μαμμή, νά τήν καρυδοπνίξῃς, κειδά πού θά ψοφολογήσῃ, στό κρεβάτι της, νά στραμπουλίξῃς μέ τή χεράρα σου καί τῆς κλήρας τό λαιμό, νά ποῦμε πώς γεννήθη πεθαμένο τό παιδί, καί πώς ἡ μάνα ἐτελείωσε, καθώς κάθισε στά σκαμνιά, ἠμπορεῖς; 19 12 Άπαντα, Β, σ. 492-493. 13 Άπαντα, Β, σ. 198. 14 Άπαντα, Β, σ. 321. 15 Άπαντα, Γ, σ. 170. 16 Βλ. Γκασούκα, Μ., Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη, σ. 135. 17 Άπαντα, Γ, σ. 174. 18 Άπαντα, Γ, σ. 78. 19 Άπαντα, Γ, σ. 41. 10

Η Πλανταρού είναι ένα παράδειγμα της μορφής της «κακιάς πεθεράς» που μαζί με την «κακιά μητριά» κατέχουν διαπρεπή θέση ανάμεσα στους δημώδεις τύπους που εμφανίζονται στο έργο του Παπαδιαμάντη. Οι περισσότερες πεθερές εμφανίζονται στρίγγλες, χαρακτηριστικό παράδειγμα η Μερκλίνα (Τα δύο κούτσουρα) που τις έφταιγε όλος ο κόσμος μα πιο πολύ η νύφη της: Αὐτό τό κουνέτο, η νύφη μου ὅλος ὁ κόσμος τῆς πταίει. πρῶτον, ὁ υἱός της, ἡ νύφη της, τ ἀγγόνια της, εἶτα οἱ ἀνεψιάδες, οἱ γνώριμοι, οἱ γειτόνισσες, κ.τ.λ. Ἀλλά πάλιν εὔρισκεν ἐλαφρυντικάς περιστάσεις δι ὅλους τους ἄλλους, καί μόνον κατά τῆς νύμφης της ἐξέφερε την καταδίκην ἀνέκλητον Κεῖνο τό γυφτοκόνισμα, τό κουνέτο, το ξόγανο κεῖναο τό ἀνείδεο, τό ξωθικό, παιδάκι μου τόν ἔκαμε τό γυιό μου μπέ κι ὄ ποτέ δέν θά ἦτο εὐχαριστημένη. Ἦτον ἀπό ἐκείνους τούς ἀνθρώπους καί μάλιστα ἀπ ἐκείνας τάς γυναῖκας, αἱ ὁποῖαι ποτέ δέν εὐχαριστοῦνται 20. Στο ίδιο διήγημα η νύφη της Μέρκλινας την διαδέχεται στη στριγκλιά και γίνεται και η ίδια μια «κακιά πεθερά» ἡ Στέργαινα, ἥτις εἶχε διαδεχθῆ τήν πενθεράν της, εἰς τήν «στριγλιάν» συνήθως τά εἶχε μέ τήν νύμφη της καί μέ τόν υἱόν της Ἄχ σάν τήν ἐπῆρε, πού νά παρθῇ!... καί τί λιμπίστηκε;.. μιάν ἀστάνευτη, μιάν ἀναφάλαντη, μιάν ἀπασσάλωτη! 21... πού νά τήν ξαπλώσουνε Μια άλλη κακιά πεθερά είναι η γραία Κοντάκαινα στο Χριστόψωμο, η οποία κατηγορούσε τη νύφη της για όσα συμβαίνουν και κυρίως επειδή ήταν άτεκνη και την κακολογούσε συνεχώς στον γιό της. Η Κοντάκαινα μισούσε τόσο πολύ τη νύφη της που έφτασε στο έσχατο σημείο να προσπαθήσει να την δηλητηριάσει, η προσπάθειά της όμως απέτυχε, καθώς αντί για τη νύφη της το δηλητηριασμένο χριστόψωμο έφαγε ο γιός της και έτσι η Κοντάκαινα έγινε μια ακούσια παιδοκτόνος. γραῖα Καντάκαινα, ἡ πενθερά της, ἥτις ἐπέρριπτεν εἰς τὴν νύμφην αὐτῆς τὸ σφάλμα τῆς μὴ ἀποκτήσεως ἐγγόνου διὰ τὸ γῆράς της. τὸν ἐκατήχει, τοῦ ἔβαζε μαναφούκια*, καὶ οὕτω τὸν προέπεμπε παρὰ τῇ γυναικὶ αὐτοῦ. Καὶ δὲν ἔλεγε μόνα τὰ ἐλάττώματά της, ἀλλὰ τὰ αὐγάτιζε δὲν ἦτο μόνον «μαρμάρα», τουτέστι στεῖρα, ἡ νύμφη της, τοῦτο δὲν ἤρκει, ἀλλ ἦτο ἄπαστρη*, ἀπασσάλωτη*, ξετσίπωτη, κτλ. Ὅλα τὰ εἶχεν, «ἡ ποίσα, ἡ δείξα, ἡ ἄκληρη» Ὁ Καντάκης ἔφαγε τὸ φαρμακωμένο χριστόψωμον, τὸ ὁποῖον ἡ γραῖα στρίγλα εἶχε παρασκευάσει διὰ τὴν νύμφην της. 22 Ενώ ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της μορφής της κακιάς μητριάς είναι η Καραμσαλίνα, η μητριά της Αρετής (Η στοιχειωμένη κάμαρα). Από την αρχή είχε μισήσει την μικρή Αρετή, την θεωρούσε υπεύθυνη για το γεγονός πως δεν είχε κάνει 20 Άπαντα, Γ, σ. 624, 625. 21 Άπαντα, Γ, σ. 629. 22 Άπαντα, Β, σ. 78, 81. 11

αγόρια και συνήθιζε να την χτυπάει. Η Καραμσαλίνα έπεισε για την κακοτυχία της Αρετής μέχρι και τον πατέρα της ο οποίος προσπάθησε να την πνίξει, ενώ και πριν από τον γάμο της Αρετής η μητριά της συνέχιζε να την καταδιώκει, καθώς την διέβαλλε με ψέματα για να ακυρωθεί ο γάμος και να περιέλθει στις δικές της κόρες η προίκα της Αρετής. Ἡ μητρυιά της Ἐξ ἀρχῆς τήν ἐμίσησεν, ἀλλά τήν ὑπέφερεν ἐπ ὀλίγον καιρόν. Ὅταν μετά ἔτος ἄρχισε νά γεννοβολᾷ καί νά απαργανίζῃ, τότε ὁ φθόνος της προς τήν πρόγονήν ἐτριπλασιάσθη. ὑβρἰζουσα, βλασφημοῦσα, δἐρνουσα, πότε μέ τό τσόκαρο καί μέ τό πέλμα τῆς κουντούρας, πότε μέ τετραπλοῦν τό σχοινί, τήν δυστυχῆ προγονήν της ἡ μητρυιά της τήν κατέτρεχεν ἀκόμη. Ἐνῷ ἐπρόκειτο νά νυμφευθῇ ἡ κόρη, ὁ πατήρ της μίαν ἡμέραν τῆς «ἔριξεν ἀβανιά», ὄσον ἀπίστευτον καί ἄν φανῇ τοῦτο. Προφανῶς, «τόν εἶχε βάλει καί πάλιν στά λόγια, ἡ Καραμσαλίνα ἡ μάννα της». 23 Οι περισσότεροι ήρωες του Παπαδιαμάντη είναι εξοικειωμένοι με τη μαγεία. Είτε εξασκούν οι ίδιοι μάγια (μόνο οι γυναίκες) είτε ζητούν τη βοήθεια μαγισσών για να επιλύσουν τα προβλήματά τους (βοήθεια ζητούν και άνδρες και γυναίκες), παρά τις απαγορεύσεις της εκκλησίας και τη γενικότερη αντίληψη πως τα μάγια αποτελούν αμαρτία. Ζητούν τη βοήθεια της μάγισσας για να παντρευτούν, να τεκνοποιήσουν, Εἶχε νυμφευθῆ πρὸ ἑπταετίας, ἔκτοτε δὶς μετέβη εἰς τὰ λουτρὰ τῆς Αἰδηψοῦ, πεντάκις τῆς ἔδωκαν νὰ πίῃ διάφορα τελεσιουργὰ βότανα Δύο ἢ τρεῖς γύφτισσαι τῆς ἔδωκαν νὰ φορέσῃ περίαπτα θαυματουργὰ περὶ τὰς μασχάλας, εἰποῦσαι αὐτῇ ὅτι τοῦτο ἦτο τὸ μόνον μέσον, ὅπως γεννήσῃ (Το Χριστόψωμο). 24 να λύσουν μάγια που τους έχουν κάνει - ἡ μαγεία διά τῆς μαγείας λύεται 25 -, όπως στην περίπτωση της Μαχούλας η οποία καταφεύγει στον ναό της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας για να λύσει τα μάγια που έχουν κάνει στον γιο της (Η Φαρμακολύτρια), να μάθουν πράγματα για το μέλλον τους κ.ά. Στο Θέρος Έρως ο νεαρός Κωστής πάει σε μια μάγισσα για να του αποκαλύψει την τύχη του και την τύχη της κοπέλας που αγαπάει, της Ματούλας. Εκεί ο Παπαδιαμάντης περιγράφει μια τυπική σκηνή εξάσκησης της μαντείας. Ὁ ἐπισκέπτης ἐκάθισεν ἐπὶ χθαμαλοῦ σκίμποδος. Ἡ γυνὴ ἐκάθισε καὶ αὐτὴ ἀντικρύ του. 23 Άπαντα, Γ, σ. 634, 635, 638. 24 Άπαντα, Β, σ. 77. 25 Οι Μάγισες, στο: Άπαντα, Γ, σ. 234. 12

Ὦ μάγισσα, μάγισσα, ἤρχισεν ἄνευ προοιμίων ὁ νεωστὶ ἐλθών, νέος, ὑψηλός, μελαγχροινός, μὲ λεπτὸν μαῦρον μύστακα, κομψῶς ἐνδεδυμένος, μὲ συμπαθεῖς μέλανας ὀφθαλμούς ὦ μάγισσα, μάγισσα, ἦλθα νὰ μοῦ πῇς τὴν τύχη ποὺ μὲ περιμένει ἐμὲ κ ἐκείνην. Ἡ γυνὴ τὸν ἐκοίταξε μετὰ περιεργείας ἐφαίνετο λίαν ἐξημμένος καὶ θερμοκέφαλος. Τὸ πρόσωπόν της ἐξέφραζεν ἔκπληξιν καὶ ἀφελῆ ὁμολογίαν, ὅτι δὲν τὸ ἤλπιζεν ἕως ἐκεῖ. Διενοεῖτο ὅτι σπανίως κατὰ τὸ μακρὸν στάδιόν της συνήντησε δεῖγμα τοῦ εἴδους τούτου. Ἔρριξα τρεῖς φορὲς τὰ χαρτιά, ἀπήντησε βραδέως ἡ μάγισσα. Εὕρισκα ὅλο μαῦρα σημεῖα. Μαῦρα; Ὅλο καὶ μαῦρα. Ὁ φάντης μπαστούνι τὴν ἀπειλεῖ. Ποῖος φάντης μπαστούνι; Ὁ φάντης μπαστούνι εἶν ὁ ἐχθρός της. Ἀλλὰ φαίνεται, ὅτι καὶ ἡ ντάμα κούπα δὲν τῆς θέλει τὸ καλό της. Ποία εἶναι ἡ ντάμα κούπα; Ἡ ντάμα κούπα εἶναι ἀπὸ τὸ σόι της, διότι κι αὐτὴ ἡ ἴδια εἶναι ἡ ντάμα καρρώ, ἔτσι τὴν ἔβαλα. Τὰ ἐμελέτησα πολλὲς φορές. Ὅλο ἡ ντάμα κούπα καὶ ὁ φάντης μπαστούνι βγαίνουν κόντρα της. Ἡ ντάμα κούπα λοιπὸν εἶναι Εἶναι ἡ μητέρα της, χωρὶς ἄλλο, εἶπεν ἡ μάγισσα. Καὶ κακὰ εἶπα ὅτι δὲν τῆς θέλει τὸ καλό της, αὐτῆς. Ἔπρεπε νὰ εἴπω ὅτι δὲν σοῦ θέλει ἐσένα τὸ καλό σου. Γιατὶ ἡ μητέρα, βέβαια, δὲν μπορεῖ νὰ θέλῃ τὸ κακὸ τοῦ παιδιοῦ της. Ὁ ἐραστὴς ἐφώναξε: Καὶ ὅμως, πόσαι μητέρες! ἤρχισε νὰ λέγῃ καὶ διεκόπη μόνος του. Μετὰ μίαν στιγμὴν ἐπανέλαβε: Κι ὁ φάντης μπαστούνι ποιὸς νὰ εἶναι, κυρὰ Ἀσημένια; Ὁ φάντης μπαστούνι, ἐπανέλαβεν ἡ κυρὰ Ἀσημένια, εἶναι κίνδυνος, εἶναι μία μπόρα ποὺ παρουσιάζεται γιὰ πρώτη φορά. Εἶναι κάποιος ἐχθρὸς ξένος, ὁποὺ θὰ παρουσιασθῇ νὰ τὴν ἀπειλήσῃ καὶ τώρα σιμά. Εὐτυχῶς εἰς τὸ πλάγι τοῦ φάντη μπαστούνι, εὑρίσκω τὸν φάντη σπαθί. Κι ὁ φάντης σπαθί; Ὁ φάντης σπαθί, ἐπανέλαβεν ἡ μάγισσα τονίζουσα ἐμφαντικῶς τὰς λέξεις, εἶναι φίλος της, ποὺ θὰ βρεθῇ ἐγκαίρως πλησίον γιὰ νὰ τὴν γλυτώσῃ ἀπ αὐτὸν τὸν κίνδυνο. Ὁ νέος ἐστέναξε στεναγμὸν ἀνακουφίσεως. Καὶ ὁ φάντης σπαθί; ἐψιθύρισε μετὰ δεισιδαίμονος ἐλπίδος. Ὁ φάντης σπαθί, ἀπήντησεν ἑτοίμως ἡ κυρὰ Ἀσημένια, δὲν ξέρω ποιὸς θὰ εἶναι, ἐκτὸς πλέον ἂν εἶσαι σύ Ἡ μάγισσα εἶπε τοῦτο μὲ ἀπόχρωσιν εἰρωνείας ἐπαισθητήν, ἀλλ ὁ νέος οὔτε τὸ παρετήρησεν. Ἦτο ἕτοιμος νὰ ἐκπέμψῃ κραυγὴν θριάμβου. 13

Αὐτὰ μοῦ εἶπαν τὰ χαρτιά, ἀνεκεφαλαίωσεν ἡ μάγισσα, ἀντίστασις ἀπὸ τὴν μητέρα, κίνδυνος ἀπὸ ἓν μέρος ἀπ ἔξω, ἐπέμβασις φιλική, καὶ ὣς ἐδῶ μόνον. Αὐτὰ τὰ ἴδια μοῦ λέει καὶ τὸ αὐγό, μὰ Ὁ νέος ἐνέβαλε τὴν χεῖρα εἰς τὸ θυλάκιόν του καὶ ἔθεσε τάλληρον τοῦ Ὄθωνος εἰς τὴν χεῖρα τῆς μαγίσσης. Ἡτοιμάζετο ν ἀπέλθῃ, ὅταν ἤκουσε τὴν τελευταίαν φράσιν τῆς Ἀσημένιας, Τὸ αὐγό; Ἄ! ἐξήτασες καὶ τὸ αὐγό; Τὸ αὐγό, ναί, ἐπανέλαβεν ἡ μάγισσα θέλεις νὰ σοῦ τὸ δείξω; Καὶ ἐγερθεῖσα ἐπλησίασεν εἰς τὴν ἑστίαν, ἐπὶ τοῦ μικροῦ σανιδώματος τῆς ὁποίας εὑρίσκετο, μέσα εἰς ἓν φλυτζάνιον, αὐγὸν μὲ στρογγύλην ὀπὴν εἰς τὴν μίαν πλευράν 26 Για τους ήρωες του Παπαδιαμάντη, τα μάγια αποτελούν αιτία του κακού είναι όλοι τους εκτεθειμένοι σε αυτήν την απειλή και γι αυτό γνωρίζουν τα κατάλληλα αντίδοτα, τα κατάλληλα φυλαχτά και τα ξόρκια που θα τους προστατέψουν. Η μαγική όσο και η θρησκευτική τελετουργία είναι εξίσου σημαντικές και είναι πολύ συχνή η μετάβαση από τη μία στην άλλη. Οι γυναίκες λειτουργούν ως μεσολαβήτριες μεταξύ του υλικού και άυλου κόσμου, χρησιμοποιώντας τη μαγική τους γνώση η οποία περνάει από γενιά σε γενιά 27. Παρατηρείται ότι πολλές φορές οι ήρωες δεν έχουν ηθικούς φραγμούς, έτσι επιδίδονται σε μια σειρά από πράξεις που χαρακτηρίζονται «κακές» ή «αμαρτίες» δὲν ἦσαν βεβαίως οὔτε ἅγιοι οὔτε φύσει κακοῦργοι. Ἦσαν ἁμαρτωλοί, ὑποπεσόντες κατὰ κόρον εἰς τὰ συνήθη καὶ κοινὰ παρὰ πᾶσι πταίσματα 28. Είναι άνθρωποι αδιάφοροι και νωθροί, παράδειγμα ο Μπόζας στο διήγημα Η στοιχειωμένη κάμαρα, ο οποίος αρέσκεται να κυλίεται εἰς τά σφαγεία, ὡς ἀληθινόν «χασαπόσκυλο», νά τρώγῃ καθημερινά γιουβέτσια, καί χορταίνῃ τόν οἶνον καί τόν ὕπνον, ἀφήνων ὡς ἐπί τό πλεῖστον νηστικήν κατ οἶκον τήν συμβίαν ὁμοῦ μέ τά πέντε παιδία της. Ἡ Ἀρετή, χρηστή καί φρόνιμη, ὑπέφερε μέ «μαρτυρικήν ὑπομονήν», κι ἐζοῦσεν, ὅπως τόσαι ἄλλαι, οἰκονομοῦσα καί ξενοδουλεύουσα 29.... Είναι μέθυσοι, όπως ο μπαμπά -Γιαννιός που εἶχε πέσει εἰς τὸ κρασὶ διὰ νὰ ξεχάσῃ τὴν γειτόνισσαν Τὴν ἄλλην βραδιάν, τὴν τελευταίαν, νύκτα, μεσάνυκτα, ἐπανῆλθε μεθυσμένος πλειότερον παράποτε.. Δὲν ἔστεκε πλέον εἰς τὰ πόδια του, δὲν ἐκινεῖτο οὐδ ἀνέπνεε πλέον. Χειμὼν βαρύς, οἰκία καταρρέουσα, καρδία ρημασμένη. Μοναξία, ἀνία, κόσμος βαρύς, κακός, ἀνάλγητος. Ὑγεία κατεστραμμένη. Σῶμα βασανισμένον, φθαρμένον, σωθικὰ λυωμένα. Δὲν ἠμποροῦσε πλέον νὰ ζήσῃ, νὰ αἰσθανθῇ, νὰ χαρῇ. Δὲν ἠμποροῦσε νὰ εὕρῃ παρηγορίαν, νὰ 26 Άπαντα, Β, σ. 196-197. 27 Βλ. Γκασούκα, Μ., Η κοινωνική θέση των γυναικών στο έργο του Παπαδιαμάντη, σ. 132. 28 Ναυαγίων ναυάγια, στο: Άπαντα, Β, σ. 502. 29 Άπαντα, Γ, σ. 634. 14

ζεσταθῇ. Ἔπιε διὰ νὰ σταθῇ, ἔπιε διὰ νὰ πατήσῃ, ἔπιε διὰ νὰ γλιστρήσῃ. Δὲν ἐπάτει πλέον ἀσφαλῶς τὸ ἔδαφος. 30 και χαρτοπαίκτες Κοντὰ εἰς ὅλα τὰ ἄλλα δεινά, εἶχε κολλήσει καὶ ἡ ψώρα αὐτὴ εἰς τὸ παραθαλάσσιον χωρίον, νὰ μάθουν οἱ νέοι νὰ παίζουν χαρτιά. Ἀπὸ ὅλους τοὺς ὑπαλλήλους, μόνον ὁ ὑποτελώνης ὅστις εἶχεν ἐγγύησιν δοσμένην, καὶ ὁ εἰρηνοδίκης, ὅστις ἐφρόντιζε διὰ τὴν ὑπόληψίν του, καθὼς καὶ ὁ ἑλληνοδιδάσκαλος, δὲν ἐλάμβανον μέρος εἰς τὰς ἑσπερινὰς συναναστροφάς, αἵτινες ἐγίνοντο τακτικὰ εἰς τὴν οἰκίαν τοῦ ἑνὸς καὶ τοῦ ἄλλου τῶν ὑπαλλήλων. Ὅλοι οἱ ἄλλοι, ὁ ὑπολιμενάρχης, ὁ ὑγειονόμος, οἱ δύο βοηθοὶ ἢ ὑπολογισταὶ τοῦ ὑπολιμεναρχείου, ὁ γραμματεὺς τοῦ εἰρηνοδικείου, ὁ τηλεγραφητής, καὶ ὅλοι, ἐκαίοντο κάθε βράδυ εἰς τὰ χαρτιά 31 επίσης επιδίδονται στην τοκογλυφία Ὁ μπαρμπα-στέργιος ἀπῆλθεν οἴκαδε, ἔλαβεν ὅ,τι μεταξωτὸν ἔνδυμα εἶχεν ἡ Θοδωριά, κ ἐπέστρεψε πλησίον τοῦ κὺρ Ἀργυροῦ Ὁ γέρων τοκογλύφος τοῦ ἐμέτρησε τότε εἴκοσι δραχμάς 32 (Ο Πολιτισμός εις το χωρίον). Έχουν τάση προς τη βία: στο Θέρος Έρως καταγράφεται η απόπειρα βιασμού της Ματούλας από τον Αγρίμη Ἐπλησίασεν εἰς τὴν νέαν, ἥτις ὀπισθοχωροῦσα ἐκόλλησε τὰ νῶτα κατὰ τοῦ τοίχου, καὶ ἐζήτει νὰ τὴν φιμώσῃ διὰ τῆς παλάμης του. Ἐφαίνετο ὅτι ἤθελε νὰ τὴν πνίξῃ. Ἡ νεᾶνις ἐπνίγετο, ἤσθμαινεν, ἐστέναζε τὸν εἶχε πτύσει δὶς εἰς τὸ πρόσωπον ἐζήτησε νὰ τοῦ δαγκάσῃ τὸν ὦμον, ἀλλὰ τοῦτο θὰ ἦτο μᾶλλον ἐρεθιστικὸν τῆς κτηνώδους ὁρμῆς τοῦ Ἀγρίμη ἐκεῖνος ἐβρυχᾶτο, ἔγρυζεν, ἐγέλα ἄγριον γέλωτα. Ἔκαμεν ἀπότομον κίνημα κ ἐζήτησε διὰ τῆς ἀριστερᾶς νὰ τῆς σχίσῃ τὴν ἐσθῆτα. Μικρὸν ἀκόμη καὶ ἡ βία τοῦ λυκανθρώπου θὰ ἐθριάμβευε κατὰ τῆς παρθενικῆς ἀντιστάσεως. 33 Ο Παπαδιαμάντης περιγράφει ανθρώπους λαϊκούς απλούς και ταπεινούς, τους παρατηρεί στην καθημερινότητά τους και καταγράφει τα πάθη και τις πράξεις τους. Όνειρα και έρωτας Το κακό εμφανίζεται και με τη μορφή ονείρων και οραμάτων. Μέσα από τα όνειρα των ηρώων αποκαλύπτονται τα συναισθήματά τους η ψυχολογική κατάσταση που βρίσκονται παίρνει μορφή στα οράματα που βλέπουν. Τις περισσότερες φορές αυτά τα συναισθήματά τους (αγωνία, φόβος, πόθος, τύψεις κ.ά.) είναι ενδόμυχα, απορρέουν από τη συνείδησή τους και φοβούνται να τα παραδεχθούν ή σε άλλες περιπτώσεις δεν 30 Άπαντα, Γ, σ. 107, 109. 31 Άπαντα, Β, σ. 242. 32 Άπαντα, Β, σ. 256. 33 Άπαντα, Β, σ. 195, 202. 15

τα έχουν καν αντιληφθεί. Στο Αμαρτίας φάντασμα ο ήρωας βλέπει με μορφή οράματος, ως μαύρο φάντασμα τις αμαρτίες του παρελθόντος του, κάτι που του προκαλεί φρίκη και πόνο ανεκλάλητο : Άνωθεν της κρήνης είδα, με τους οφθαλμούς μου, πράγμα τι εναέριον να ίσταται. Δεν είχεπυκνωθεί ακόμη το σκότος. Αλλά το πράγμα το ορώμενον ήτο τόσον μικρόν, ώστε έφεγγενοιονεί εις την μικράν κοιλάδα, ως τοπικόν άστρον κατελθόν τρόπον τινά δια να φωτίσειβάθη ανάξια φωτός. Αλλ όμως το λευκόν εκείνο πράγμα έσυρεν επάνω του, ή εσύρετουπ αυτού μέγα μαυράδιον, μελανώτερον και από την πίσσαν, μελανώτερον και από το σκότος, εξελθόν από το σκότος το εσώτερον της συνειδήσεως και προωρισμένον να υπάγειτο ταχύτερον να βυθισθεί εις το σκότος το εξώτερον της γεέννης. Βαθείαν, απερίγραπτονκηλίδα, μέγα και αμέτρητον μαύρισμα επί του αγνού, του χιονολεύκου, είχε προσκολληθείτο καταμέλανον. Το όραμα ήτο διπλούν. Επάνω εις το άνθος του αγρού, το λευκόν κρίνον των κοιλάδων, είχε κολλήσει η απεχθής κάμπη. Το λευκόν ωμοίαζε με χιτώνα πάλλευκον, με άσπιλον εσθήτα παιδίσκης δεκαπενταέτιδος.το μαύρον ωμοίαζε με αμαρτίας φάντασμα Ω, φρίκη, και πόνος ανεκλάλητος! Είδα, είδα το παρελθόν μου με τους ιδίους μουοφθαλμούς, το είδα ως μαύρον φάντασμα 34 Στο διήγημα ο Καλόγερος ο ήρωας έρχεται αντιμέτωπος με τον πειρασμό που δεν είναι άλλος από την ερωτική έλξη που νιώθει για δύο νεαρά κορίτσια. Φυσικά αρνείται τα συναισθήματά του, αλλά τα όνειρα που βλέπει είναι αποκαλυπτικά για αυτά που νιώθει τόσο απέναντι στα κορίτσια, όσο και απέναντι στον εαυτό του: από τη μια τις βλέπει ως ονειρικές μορφές και από την άλλη μεταμορφώνονται σε τέρατα. Ο πόθος, η ενοχή, το αίσθημα της αμαρτίας είναι τα συναισθήματα του καλόγερου Σαμουήλ που παίρνουν μορφή μέσα από τα όνειρά του : επανήρχοντο πάλιν ειςτην φαντασίαν του αι δύο μικραί νεάνιδες με τα ωχρά πρόσωπα, με την λευκήν ατημελήπεριβολήν των, με το πλέξιμόν των κρεμάμενον από του τραχήλου, με τους ισχνούςβραχίονας και τας λεπτάς χείρας, με τα κονδυλένια δάκτυλα, με τους λευκούς λαιμούς των,με τους υγρούς οφθαλμούς, με τους κυανούς κύκλους ολόγυρα, με τα αθώα και τρυφεράβλέμματά των. Επανήρχοντο και ήθελον διά της βίας να λάβωσι κατοχήν της καρδίας του. Αλλά παράδοξον! Η γραία, η αγωνιζομένη να προασπίσει την αρετήν των, ως έμψυχοςασπίς, εγίνετο τότε διά μιας, διά τον πτωχόν καλόγηρον, ασπίς και βασιλίσκος, ωρθούτοφοβερά, ύψωνε την κεφαλήν, συνεστρέφετο, εσύριζε κι εζήτει να τον δαγκάσει εις το στόματου το οποίον απέπνεεν οσμήν χώματος κι επιψαύσεως σαρκός. Και ένθεν και ένθεν αυτής αι δύο κορασίδες εγίνοντο αμυδραί, αόριστοι, ητμίζοντο, ελάμβανον ύπαρξιν ονειρώδη, μετεμορφούντο όλως. Και μετ ολίγον επεφαίνοντο φύουσαιμικρά πτερύγια εις τους ώμους, αι χείρες των εγίνοντο άφαντοι, οι λαιμοί των 34 Άπαντα, Γ, σ. 331, 332. 16

ελεπτύνοντο,εμηκύνοντο, τα πρόσωπά των ωξύνοντο, εγίνοντο ρύγχη, μετεμορφούντο εις δράκονταςαπειλητικούς. Και εις το μέσον των η γραία μετέβαλλε πάλιν μορφήν, ήνοιγε το στόμα τηςως φρέαρ, τα μέλη του σώματός της εξηλείφοντο, εγίνετο όλη στόμα, στόμα χάσκον καιέτοιμον να καταπίει. Αυτή ήτο η πύλη της Κολάσεως, κι εκείναι οι δύο δράκοντες οιαγρυπνούντες μη τις των αμαρτωλών εξέλθει της Γεέννης. Αλλ αίφνης έν σκοτεινόν δαιμόνιον, έχον εις το πρόσωπον τους χαρακτήρας της μιας των δύο νεανίδων, εναέριον φοιτήσαν, τον ήρπασε μανιωδώς από τοκράσπεδον του ράσου του, και με όλας τας δυνάμεις του ετράβα, ετράβα επιμόνως να τον κατακρημνίσει. Ολίγον ακόμη και αι τρεμουλιασμέναι χείρες του θα εξεπιάνοντο από τηνανωφερή δοκόν της κλίμακος. Αλλ αίφνης εξύπνησε μετά νευρικού ανατιναγμού 35 Το ερωτικό πάθος, τό ἐρπετόν πάθος τό δολερό, όπως ο ίδιος το χαρακτηρίζει στη Φαρμακολύτρια 36, είναι ένα συνηθισμένο μοτίβο στο παπαδιαμαντικό έργο. Ο έρωτας σε κάποια διηγήματα λειτουργεί αρνητικά ως παραζάλη που οδηγεί σε καταπάτηση των θεϊκών και των ανθρώπινων νόμων, που οδηγεί σε μαρασμό και σπαραγμό όταν είναι ανεκπλήρωτος ή λειτουργεί ως αποτέλεσμα μαγείας. Οι πρωταγωνιστές έρχονται αντιμέτωποι με τα ίδια τους τα πάθη και μάχονται εναντίον του δαιμονικού έρωτα, ο αγώνας τους είναι οδυνηρός και κάποιες φορές καταλήγει στη νίκη άλλοτε πάλι στην υποταγή. Η ερωτική επιθυμία μεταμορφώνει τους ανθρώπους γιατί βγάζει στην επιφάνεια τα άγρια πάθη τους και έτσι εκλαμβάνεται ως ακάθαρτη και δαιμονική και τους οδηγεί σε μια συνεχής πάλη με τον εαυτό τους. Στο διήγημα Ο Καλόγερος, ο πατήρ Σαμουήλ βλέπει την έλξη που νιώθει για δύο νεαρές κοπέλες σαν αμαρτία σαν πειρασμό και βασανίζεται από την ένοχη συνείδησή του. Ὀ καλόγηρος τήν ἐσπέραν ἐκείνην ἤκουε τί τοῦ ἔλεγαν αἱ δύο ἀδελφαί μᾶλλον μέ τούς ὁφθαλμούς παρά μέ τά ὦτα. Ἐκοίταζε τά χείλη δι ὧν ἐξήρχοντο αἱ λαλιαί, τά ἐκοίταζεν ὡς νά ἤθελε νά ροφήσῃ τάς λέξεις καί να γλείψῃ καί τά χείλη, ἐξ ὧν ἀπέρρεον. 37 Στο τέλος του διηγήματος ο πατέρας εγκαταλείπει την ενορία του και επιστρέφει στο Άγιο Όρος, εἰς τήν μετάνοιάν του. Στο Έρως Ήρως ο νεαρός βαρκάρης νιώθει σπαραγμόν απερίγραπτον εξαιτίας του ανεκπλήρωτου έρωτα που νιώθει για την Αρχόντω που πρόκειται να παντρευτεί κάποιον μεγαλύτερό της. Αυτό το πάθος του τον οδηγεί στην απελπισία και φαντάζεται ότι είναι μαζί με την αγαπημένη του ή ότι την κλέβει και σκοτώνει τον μέλλοντα γαμπρό και την μητέρα της. Διατὶ κοιμᾶται; Πῶς ἀγρυπνεῖ; Πῶς μένει ἐξαπλωμένος; Καὶ 35 Άπαντα, Β, σ. 337, 338. 36 Άπαντα, Γ, σ. 309. 37 Άπαντα, Β, σ. 333. 17

δὲν ἐξέρχεται πνοὴ καὶ στεναγμὸς ἀπὸ τὸ στόμα του, καὶ τὸ ὄμμα του ἐκαρφώθη ἐκεῖ ἀπλανές, καὶ ζῆ, καὶ δὲν ζῆ, ἐνδόμυχον ζωήν; Τί σκέπτεται; Σκέψις χρειάζεται; Ὄχι, δρᾶσις. Νὰ σηκωθῇ... Νὰ πηδήσῃ... Νὰ τρέξῃ... νὰ πετάξῃ... Ν ἀναβῇ τὸν βράχον, σκαλοπάτια-σκαλοπάτια, στενοὺς δρομίσκους, λιθόστρωτα... Νὰ φθάσῃ ἐκεῖ ἐπάνω... Νὰ χυθῇ, νὰ ὁρμήσῃ... Νὰ τοὺς ταράξῃ. Νὰ τοὺς θαλασσώσῃ... Νὰ ἐπίβαλῃ χεῖρα εἰς τὴν νύφην, ὁποὺ στέκει στολισμένη καὶ καμαρώνει. «Ἔλα ἐδῶ, σύ!»... Νὰ τὴν ἁρπάξῃ... Νὰ τὴν σηκώσῃ ψηλά... Νὰ τὴν κατεβάσῃ, κάτω ἀπὸ τὴν σκάλαν... θὰ ἐξαφανισθοῦν... θὰ μείνουν ἀπολιθωμένοι... θὰ τὸν νομίσουν διὰ τρελόν... θὰ συνέλθουν... θὰ τρέξουν κατόπιν του... Ἡ γριὰ θὰ τραβήξη τὰ μαλλιά της, θὰ χυθῆ ἐπάνω του, καὶ θὰ τὸν σχίση μὲ τὰ νύχια της τὰ μαῦρα... Οἱ ἄλλοι, καλεσμένοι, κουμπάρος, συγγενεῖς, θὰ τοῦ ριχθοῦν μὲ τοὺς γρόνθους, μὲ ράβδους, μὲ τὰς φιάλας τὰς κενὰς καὶ μὲ τὰς φιάλας τὰς μισογεμάτας... μὲ τὴν σκοῦπαν... μὲ ὅ,τι τύχη. Αὐτὸς μὲ τὴν μίαν χεῖρα θὰ σπρώχνη τὴν νύφην ἐμπρός, μὲ τὴν ἄλλην θὰ προσπαθῆ νὰ τοὺς φέρῃ γῦρο ὅλους!... Καὶ ὁ γαμβρός, ὁ νοικοκύρης, μὲ τὸ πανωβράκι του τὸ τσόχινον, μὲ τὸ φέσι του τὸ στιλπνόν, μὲ τὴν τσάκαν του τὴν βελουδένιαν, μὲ τὸ ζωνάρι του τὸ μεταξωτόν, θὰ τρέξη ἀπ ὀπίσω του, καὶ θὰ γυρεύη νὰ τοὺς χωρίσῃ... Ὄχι, θὰ τοῦ ἔλθη λιγοθυμιά, καὶ θὰ πέση ἀπ ὀπίσω ἀπὸ τὴν πόρταν... καὶ τότε αἱ γυναῖκες θὰ βάλουν τὲς φωνές, καὶ θὰ πασχίζουν νὰ ξελιγοθυμήσουν τὸν γαμβρό... καὶ θὰ ἐπέλθη μικρὸς ἀντιπερισπασμός... κι αὐτὸς θὰ σπρώχνῃ τὴν νύφην κατὰ τὸν βράχον, σιμὰ εἰς τὴν βάρκαν, κάτω, καὶ μὲ τοὺς γρόνθους καὶ μὲ τοὺς ἀγκῶνας του, καταπληγωμένος, ἀφρίζων, αἱματωμένος, ἄγριος, θ ἁπαντᾶ εἰς τὰ κτυπήματα τῶν λυσσασμένων. Νὰ σηκωθῇ... Νὰ τρέξῃ... Νὰ τὴν ἁρπάξῃ μέσ ἀπὸ τὰ χέρια τους... Ἡ γριὰ θὰ τὸν σχίση μὲ τὰ νύχια της... Αὐτὸς θὰ τὴν ἁρπάξη ἀπὸ τὸν λαιμὸν νὰ τὴν πνίξῃ. Μὲ ἓν λάκτισμᾳ, ἀκόμη ὀλιγώτερον, μὲ ἓν κτύπημᾳ τοῦ δακτύλου τοῦ ποδός, ἠμποροῦσε νὰ στείλῃ εἰς τὸν ἄλλον κόσμον ἄναυλα τρεῖς ψυχάς, τὸν γαμβρόν, τὴν πενθερὰν καὶ τὴν νύφην... ἐὰν δὲν ἤθελε νὰ γλυτώσῃ τὴν τελευταίαν 38. Ο Γιώργης δίνει μια εσωτερική μάχη με τον εαυτό του, ο αγώνας του στρέφεται εναντίον του ίδιου του ερωτικού πάθους που νιώθει, το οποίο έχει πάρει θηριώδεις διαστάσεις. Στο τέλος της ιστορίας ο Γιώργης «συμμορφώνεται» και δεν κάνει πράξη τις σκέψεις του, αποκτά ξανά το ανθρώπινο πρόσωπό του αφού περνά από την κατάσταση της αγριότητας στη χριστιανική πραότητα και φιλανθρωπία 39. Η ερωτική τόλμη του είναι θεωρητική και η μάχη για την καρδιά της Αρχόντως παραμένει φανταστική, ο ήρωας ενεργεί σε έναν κόσμο ονείρου και ταυτόχρονα εφιαλτικό. Ἔκαμε κρυφὰ τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ ἐπὶ τῆς καρδίας, ἀπὸ μέσα ἀπὸ τὸ ὑποκάμισόν του. Ἐνθυμήθη καὶ εἶπε τρεῖς φορὲς τὸ «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ», ὁποὺ τοῦ τὸ εἶχε μάθει, ὅταν ἦταν μικρός, ἡ μήτηρ του, καὶ αὐτὸς ἔκτοτε τὸ εἶχε ξεχάσει. Εἶπεν: «Ἂς πάγη, ἡ φτωχή, νὰ ζήσῃ μὲ τὸν ἄνδρα της! Μὲ γειά της καὶ μὲ χαρά της!». Κατέστειλε τὸ πάθος, ἐπραΰνθη, κατενύγη, 38 Άπαντα, Γ, σ. 174, 177, 180. 39 Βλ. Ζαμάρου, Ρ., Φύση και έρωτας στον Παπαδιαμάντη, σ. 64. 18

ἔκλαυσε κ ἐφάνη ἥρως εἰς τὸν ἔρωτά του - ἔρωτα χριστιανικόν, ἁγνόν, ἀνοχῆς καὶ φιλανθρωπίας 40 Ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης ομολογεί πως «εξ όλων των παθών, ο σαρκικός έρωτας είναι το τυρανικώτατον 41», γι αυτό και το ερωτικό πάθος είναι κρυμμένο στην ψυχή των ηρώων και δεν εκφράζεται είτε από δειλία είτε από σεμνότητα είτε από εμπόδια που βάζει η θρησκεία ή η ηθική των ηρώων. Αυτό το ανέκφραστο πάθος είναι τόσο συχνό στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη και γι αυτό έχει δημιουργηθεί γύρω του μια εικόνα μονόχνοτου και ανέραστου ατόμου, ανίκανου να αγαπήσει και να αγαπηθεί. Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε πως τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται δεν είναι εξεζητημένα, αλλά ιστορίες συνηθισμένες και καθημερινές, που σχετίζονται με όλες τις εκφάνσεις της ζωής και των δραστηριοτήτων ενός ανθρώπου. Οι ήρωές του είναι απλοί, λαϊκοί άνθρωποι, ταπεινοί και καταφρονημένοι, ίσως γιατί καο ο ίδιος έζησε και λειτούργησε σαν παρίας και μόνο στους φτωχούς και δυστυχισμένους ανθρώπους της επαρχίας και της πόλης βρήκε ανταπόκριση και αποδοχή. 42 Ο Παπαδιαμάντης δεν γράφει για καθαγιασμένες και εξιδανικευμένες μορφές, μπαίνει μέσα στα σπίτια των ηρώων του και περιγράφει τα πάθη και τις συμπεριφορές τους, καταγράφει το μίσος, τον φθόνο, το μαράζι, τη μέθη ακόμα και τον φόνο 43. Στο έργο του εμφανίζει όλα αυτά τα συναισθήματα και τις πράξεις των ατόμων ως μορφές της παρουσίας του κακού μέσα στη ζωή. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ ΚΑΚΟ (ΦΥΣΙΚΟ-ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ) Ο θάνατος Στο φυσικό κακό πρωταρχική θέση κατέχει ο θάνατος. Δεν υπάρχει διήγημα του Παπαδιαμάντη που να μην υπάρχει η παρουσία του θανάτου. Ο G. Saunier σημειώνει πως σε ολόκληρο τον λογοτεχνικό του βίο ο θάνατος κατέχει θεμελιακή θέση, 44 εξάλλου οι πιο γνώριμοι ήρωές του είναι οι χήρες, όπως η θεία Αρετώ (Η 40 Άπαντα, Γ, σ. 182. 41 Οι Έμποροι των εθνών, στο: Άπαντα, Α, σ. 160. 42 Βλ. Καργάκος, Σ.Ι., Ξαναδιαβάζοντας τη «Φόνισσα». Μια νέα κοινωνική και πολιτική θεώρηση, σ. 55. 43 Βλ. Η κοινωνική διάσταση του έργου του Α.Παπαδιαμάντη, σ.20. 44 Saunier, G., στο: Τριανταφυλλόπoυλος, Ν.Δ. (επιμ.), Ο Μυθιστοριογράφος Παπαδιαμάντης, σ. 87. 19

Γλυκοφιλούσα) την οποία ο χάρος την είχε κατατρέξει 45 και τα ορφανά, όπως η Αρετή η Μπόζαινα (Η Στοιχειωμένη κάμαρα) η οποία ήταν πέντε χρονών όταν η μάνα της την άφησε ορφανή στον κόσμο 46. Μια μοναδική περιγραφή ενός κόσμου στον οποίο κυριαρχεί ο θάνατος μας δίνει στο μυθιστόρημά του Η Μετανάστις. Τα πρώτα κεφάλαια ξεκινούν με την περιγραφή του λοιμού της Μασσαλίας και δείχνουν μια πόλη εντελώς παραδομένη στο θάνατο. Οι δρόμοι είναι γεμάτοι από πτώματα, οι γονείς της ηρωίδας πεθαίνουν, γίνονται ομαδικοί ενταφιασμοί, η πόλη ολόκληρη έχει μετατραπεί σε ένα νεκροταφείο. Οι θάνατοι έχουν αίτια φυσικά αλλά και μη φυσιολογικά προέρχονται από αρρώστιες, από πνιγμούς κυρίως στη θάλασσα, ναυάγια ή ακόμη και από κατάρες. Στα Δύο Κούτσουρα έχουμε πληθώρα τέτοιων θανάτων : ὁ μαστρο-στέργιος άπέθανεν Οἱ δύο υἱοί του, Ἀλέξης καί Γῶγος, ἐπήγαν κ οἱ δύο άδικοθάνατοι. Ὥ, αἱ κατάραι, αἱ βλασφημίαι ταῆς γραῖας Μερκλίνας!... Ἡ Σεραϊνώ ὕστερον ἀπό ὀλίγα ἔτη ἐχήρευσεν. Ὁ ἀνήρ της, ναυτικός, ἐπνίγη εἰς μακρινάς θαλάσσας ἡ Σεραϊνώ, ἀπεφάσισε νά εἰσέλθῃ εἰς δεύτερον γάμον. Παιδίον δέν ἀπέκτησε, καί ὁ σύζυγός της άπἐθανε μετ ὀλίγα ἔτη. Ὀλίγῳ ὕστερον, τόν ἠκολούθῃσεν εἰς τόν τάφον καί αὐτή. 47 Οι φυσιολογικοί θάνατοι ανήκουν στο φυσικό κακό. Έναν τέτοιο φυσιολογικό θάνατο συναντάμε στο Έρωτας στα χιόνια όπου ο μπαρμπα-γιαννός πεθαίνει όντας μεθυσμένος, από το κρύο Καὶ ὁ μπάρμπα-γιαννιὸς ἄσπρισεν ὅλος, κ ἐκοιμήθη ὑπὸ τὴν χιόνα, διὰ νὰ μὴ παρασταθῇ γυμνὸς καὶ τετραχηλισμένος, αὐτὸς καὶ ἡ ζωή του καὶ αἱ πράξεις του, ἐνώπιον τοῦ Κριτοῦ, τοῦ Παλαιοῦ Ἡμερῶν, τοῦ Τρισαγίου 48. Ενώ ο σύζυγος της Χαρμολίνας στη Θητεία της πενθεράς πεθαίνει από αρρώστια ὁ σύζυγός της, νοσήσας βαρέως, εἶχεν εἰσαχθῆ εἰς τά «σπιτάλια»τῆς Σμύρνης, κ ἐκεῖ ἀπέθανε 49 Συχνοί είναι και οι θάνατοι που παρουσιάζονται να προέρχονται από κατάρες, χαρακτηριστικό παράδειγμα το παρακάτω απόσπασμα από Τ Αερικό στο δέντρο... Παλαιότερον, ἀκόμη, ἡ γριὰ-σινιώρα, ἡ μήτηρ αὐτῆς τῆς Κυρατσούλας, ἐπέζη, ὀγδοηκοντοῦτις, ἐνῶ οἱ τρεῖς υἱοί της, ἱερομόναχοι, μονάζοντες εἰς τὴν Παναγίαν τὴν Κονίστραν -ὁ παπα-καλλίνικος, ὁ παπα-ἰωσὴφ καὶ ὁ παπα-εὐγένιος- εἶχον προαποθάνει. Μίαν τῶν ἡμερῶν, ὁ προεστὼς τοῦ χωρίου, ὁ γέρο- Καλοειδὴς τὴν ἠνώχλησε καὶ τῆς εἶπε «Ἐσύ, γριὰ στρίγλα, ποὺ ἐψωμόφαες καὶ τοὺς τρεῖς γυιούς σου, καὶ σὺ ἀκόμη ζῇς!...». Ἡ γριὰ-σινιώρα ἐταράχθη, ἔγινε κάτωχρος, καί, τρέμουσα, εἶπεν: «Ὅπως μ ἐτάραξε, νὰ τὸν ταράξῃ!». Ὀλίγῳ ὕστερον, τρεῖς υἱοὶ τοῦ Καλοειδῆ ἐχάθησαν, ὁ εἷς ἀπὸ πνιγμόν, ὁ ἄλλος ἀπὸ συγκοπὴν καὶ ὁ τρίτος ἀπὸ πῦρ, καὶ ὁ γηραιὸς πατήρ των ἐπέζη 45 Άπαντα, Γ, σ. 78. 46 Άπαντα, Γ, σ. 634. 47 Άπαντα, Γ, σ. 626, 627. 48 Άπαντα, Γ, σ. 110. 49 Άπαντα, Γ, σ. 406. 20

ἀκόμη. «Τώρα τί ἐκέρδισεν ἡ γριὰ Σινιώρα;»... «Εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε, εἶπεν ὁ Κύριος...» 50. Μια ξεχωριστή κατηγορία θανάτων αποτελεί η παιδική θνησιμότητα. Οι θάνατοι μικρών παιδιών συναντώνται επίσης σε πολλά διηγήματα του συγγραφέα, όπως στη Γλυκοφιλούσα Καὶ τὰ τεμάχια τῶν βαπτιστικῶν καὶ κουκουλίων ἦσαν καὶ ταῦτα ἐνθύμια παιδίων, ἀποθανόντων εὐθὺς μετὰ τὸ βάπτισμα, καὶ τὰ λευκὰ κόκκαλα καὶ τὰ κρανία τὰ τρυφερὰ ἦσαν ἄσπιλα λείψανα παιδίων, τὰ ὁποῖα εἶχεν εὐδοκήσει νὰ καλέσῃ ἐνωρὶς εἰς τὸν Παράδεισον πλησίον τοῦ Υἱοῦ της, τοῦ εἰπόντος: «Ἄφετε τὰ παιδία ἔρχεσθαι πρός με, καὶ μὴ κωλύετε αὐτά», ἡ Παναγία ἡ Γλυκοφιλοῦσα 51 Στο Το μοιρολόγι της φώκιας Ἐνθυμεῖτο τὰ πέντε παιδιά της, τὰ ὁποῖα εἶχε θάψει εἰς τὸ ἁλῶνι ἐκεῖνο τοῦ χάρου, εἰς τὸν κῆπον ἐκεῖνον τῆς φθορᾶς, τὸ ἓν μετὰ τὸ ἄλλο, πρὸ χρόνων πολλῶν, ὅταν ἦτο νέα ἀκόμη. Δυὸ κοράσια καὶ τρία ἀγόρια, ὅλα εἰς μικρὰν ἡλικίαν τῆς εἶχε θερίσει ὁ χάρος ὁ ἀχόρταστος 52. στο Χωρίς στεφάνι Καὶ τὰ ἀνέσταινε, κι ἐπάσχιζε νὰ τὰ μεγαλώσῃ. Καὶ ὅταν ἐγίνοντο δυὸ ἢ τριῶν ἐτῶν, καὶ τὰ εἶχε πονέσει πλέον ὡς τέκνα της, τότε ἤρχετο ὁ Χάρος, συνοδευόμενος ἀπὸ τὴν ὀστρακιάν, τὴν εὐλογιὰν καὶ ἄλλας δυσμόρφους συντρόφους, καὶ τῆς τὰ ἔπαιρνεν ἀπὸ τὴν ἀγκαλιά της. Τρία ἢ τέσσερα παιδία τῆς εἶχαν ἀποθάνει οὕτω ἐντὸς ἑπτὰ ἢ ὀκτὼ ἐτῶν 53. στα Δύο κούτσουρα Εἷς νεώτερος ἀδελφός, ὁ Βασίλης, εἷχεν ἀποθάνει μικρός. Εἶτα ἐγεννήθη ὁ πρῶτος Σταῦρος, ὅστις ἀπέθανε καί αὐτός νήπιον μόνην παρηγορίαν τῆς ἄφησε μίαν ἀσθενικήν ὠχράν παιδίσκην. Αὕτη ἔφθασεν εἰς ἡλικίαν δέκα ετῶν, καί ἀπέθανε. και στο Ο πολιτισμός εις το χωρίον Τῆς εἶχαν πεθάνει τὰ δύο πρῶτα παιδιά της, τὸ ἓν θῆλυ, τὸ ἄλλο μικρὸν ἀγόρι Ἐνθυμεῖτο μετὰ σπαραγμοῦ τὴν στιγμήν, ὅταν «ἀγγελιάστηκε» τὸ μικρὸν κοράσιόν της. Πηγαίνει καὶ τὸ βρίσκει στὴν κούνια του, ξερό, μελανό, μισοπεθαμένο. Βάζει μιὰ φωνή. Τρέχουν δυὸ γειτόνισσες. «Τί ἔχεις; Τί εἶναι;» «Τὸ παιδί μου! Τὸ παιδί μου!» Φωνάζουν τὸ γιατρό. Ὅσο νὰ ρθῇ ὁ γιατρός, τὸ κορίτσι «ἔσωσε». Σὲ μιὰ ὥρα, μιὰ ὡρίτσα! Στὸ χρόνο ἀπάνου, ὁ Χαραλαμπάκης πέφτει ἄρρωστος. Τὸ γιατρό, εὐθύς, τὸ γιατρὸ νὰ μὴ ξαναπάθουν τὰ ἴδια. Ἔρχεται ὁ γιατρός, τὸ βλέπει. «Δὲν ἔχει τίποτε», τοὺς στέλνει ἕνα γιατρικό, ἄλλο γιατρικό. Ὅσο ἔπαιρνε τὰ γιατρικά, τόσο ἄναβεν ἡ ζέστη κ ἡ φλόγα ποὺ εἶχε. Ἔρχεται τὸ ξαναβλέπει, «Μετὰ τρεῖς ἡμέρας θὰ εἶναι καλά». Μετὰ τρεῖς ἡμέρας ἦτον ἀποθαμένο. Ἄχ! μὲ τί καρδιὰ νὰ ψάξῃ νὰ βρῇ τὰ ρουχάκια του, καὶ μὲ τί χέρια νὰ τὸ στολίσῃ; 50 Άπαντα, Δ, σ. 215. 51 Άπαντα, Γ, σ. 77. 52 Άπαντα, Δ, σ. 297. 53 Άπαντα, Γ, σ. 136. 21

Τί νά χουμε, κὺρ Ἀργυρέ, ἀπήντησε στενάξας ὁ μπαρμπα-στέργιος, μὴν τὰ ρωτᾷς Δὲν εἶμαι καλά. Τί τρέχει; Τὸ παιδὶ μοῦ πέθανε σήμερα τὸ πρωί, ἕνα ποὺ τὸ εἶχα Καὶ λέγων ἐδάκρυε. 54 ). Στο ίδιο διήγημα βρίσκουμε και μια από τις πολλές σκηνές που περιγράφουν κάποια αρρώστια Ἐν τούτοις τὸ παιδίον ἐχειροτέρευεν. Ἡ Θοδωριά, ἥτις δὲν ἠδύνατο νὰ κλείσῃ ὄμμα ἐπιβλέπουσα ἀγρύπνως τὸ ἄρρωστον, εἶδεν αἴφνης ὅτι τὸ τεκνίον ἠγωνία καὶ ἐπνευστία, βῆχον ξηρῶς. Ὠχρὸν ἦτο τὸ μέτωπόν του, ἀπεξηραμμένα τὰ χείλη του, τὰ ὄμματά του θολά, καὶ ἐλαφρὰ ἐρυθρότης ἀνέβαινεν ἀπὸ τὰς παρειάς του εἰς τοὺς κροτάφους 55. Παραδείγματα μη φυσιολογικού θανάτου συναντάμε σε πολλά διηγήματα. Πιο συνηθισμένος είναι ο θάνατος από πνιγμό. Στο Θέρως-Έρως ο αρραβωνιαστικός της - νέας τότε- γριάς Φωτεινής πνίγεται ενώ ψάρευε ἐπνίγη ὁ αρραβωνιαστικός της, νέος, ἁλιεύς, με τήν βάρκαν, κατ ἅλλους τόν ἔφαγε το σκυλόψαρο 56 Στο Τα Δύο κούτσουρα η Σεραινώ χάνει από πνιγμό τον άνδρα της ὁ άνήρ της ναυτικός, έπνίγη είς μακρινάς θαλάσσας 57. Ενώ η Στέργαινα χάνει τον γιο της Αλέξη Μια μέρα ἐπνίγη ἐντός τοῦ λιμενός, ἐνῳ ἐπέστρεφεν ἐκ θαλασσίας ἐκδρομῆς 58 Ένας από τους πιο χαρακτηριστικούς πνιγμούς είναι αυτός της εγγονής της γριάς-λούκαινας στο Μυρολόγι της φώκιας Ἐγύρισε πάλιν πρός τά κάτω, κ ἐδοκίμασε νά καταβῇ. Ἐγλίστρησε κ ἔπεσε, μπλούμ! Εἰς τό κῦμα. Ἧτο τόσον βαθύ ὅσον καί ὁ βράχος ὑψυλός 59 ηῦρε τό μικρόν πνιγμένον σῶμα τῆς πτωχῆς Ἀκριβούλας 60 Συναντούμε όμως και αναφορές σε φόνους (ακούσιους και εκούσιους). Στο διήγημα Φτωχός Άγιος έχουμε τον φόνο του ήρωα από μια ομάδα ληστών ἐκεῖ τόν ἔσυραν οἱ Ἀγαρηννοί ἀλαλάζοντες κ ἐκεῖ ἔλουσε μέ τό αῖμα του τά ἄνθη καί τούς χλωρούς κλάδους 61, ενώ στο Χριστόψωμο η γριά Καντάκαινα γίνεται ακούσια παιδοκτόνος Ὀ Καντάκης ἔφαγε τό φαρμακωμένο χριστόψωμον, τό οποίο ἡ γραῖα στρίγλα εῖχε παρασκευάσει διά τήν νύμφην της 62 Στις Μάγισσες εντοπίζουμε το παραδείγμα αυτοκτονίας της Μμυρμήγκαινας την οποία βρήκαν πεθαμένη σε μια γούρνα Κ εῖχε φαρμακωθῆ 54 Άπαντα, Γ, σ. 237, 238, 254. 55 Άπαντα, Γ, σ. 239. 56 Άπαντα, Β, σ. 188. 57 Άπαντα, Γ, σ. 627. 58 Άπαντα, Γ, σ. 628. 59 Άπαντα, Δ, σ. 299. 60 Άπαντα, Δ, σ. 300. 61 Άπαντα, Β, σ. 227. 62 Άπαντα, Β, σ. 81. 22

μοναχή της, ἡ ἄμοιρη 63 Καθ ὁδόν το δηλητήριον ἐνήργησε, καί τήν ἔρριψε νεκράν εἰς τήν χαράδραν 64 Οι ηρωίδες του Παπαδιαμάντη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι εξοικειωμένες με φίλτρα και βοτάνια και δεν διστάζουν να τα χρησιμοποιήσουν σε αμβλώσεις. Έτσι και αυτό το είδος θανάτου κάνει την εμφάνισή του στα διηγήματα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τη Φραγκογιαννού (Η Φόννισσα) που με τα βότανα «βοηθάει» νεαρές κοπέλες να τερματίσουν μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη. Ἡ Μαρούσα, «ἀδερφὴ νὰ τὴν κάμῃ, ἀπ τὸ Θεὸ καὶ στὰ χέρια της», ἔπεσε στὸν τράχηλόν της καὶ τὴν ἱκέτευε νὰ κάμῃ ἔλεος ἂν ἠξεύρῃ τίποτε ψευτογιατρικά, διὰ νὰ ἐξαφανισθῇ, εἰ δυνατόν, ὁ καρπὸς τῆς ἁμαρτίας, κι ὁ Θεὸς πλέον ἂς ἐγίνετο ἵλεως! Διότι ἄλλως αὐτὴ βέβαια τί τὴν ἤθελε τέτοια ζωή; θὰ ἔπεφτε βέβαια, στὸν γιαλὸ νὰ πνιγῇ, καθὼς ἦτον μάλιστα καὶ σιμά, ἀπὸ κάτω ἀπ τὸ σπίτι, ἡ θάλασσα. Ἡ Κοκκίτσα τὴν καθησύχασε μὲ λόγια παρηγορίας, καὶ ἄρχισε νὰ ἐφαρμόζῃ ἐπ αὐτῆς διαφόρους ἀλοιφὰς καὶ ἔμπλαστρα 65 Τῷ ὄντι ἡ γραῖα Χαδούλα μὲ τὰ φάρμακά της, μὲ τὰ μαντζούνια της καὶ μὲ τὰ ζεστὰ ἢ κρύα ὅσα ἔδιδε νὰ πίῃ εἰς τὴν πάσχουσαν, τῇ βοηθείᾳ καὶ τῶν ἐντριβῶν τὰς ὁποίας ἐξετέλει μ ἐπιδεξιότητα πολὺ ὑπερτέραν ἀπὸ τὰς ἄλλας, κατώρθωσεν ἐντὸς ὀλίγων ἡμερῶν νὰ ἐπιφέρῃ τὴν ἔκτρωσιν 66 Μια άλλη κατηγορία μη φυσιολογικού θανάτου που βρίσκουμε είναι ο θάνατος από εργατικό ατύχημα. Στα Δυο κούτσουρα ο Γώγος πεθαίνει την ώρα που δουλεύει όταν τον καταπλακώνει ένα τεράστιο ξύλο Ὁ Γῶγος ἦτο βαρυήκοος ὀλίγον, ἦτον καὶ ζερβοχέρης. Ἐνῷ ὅλοι οἱ ἄλλοι εἶχον ὑποβάλει τὸν δεξιὸν ὦμον εἰς τὸ βάρος τοῦ ἀγριοξύλου, αὐτός, ἀπὸ τῆς ἑτέρας πλευρᾶς, εἶχε βάλει τὸν ἀριστερόν. Ὅταν ὁ ὄπισθεν, ὁ τελευταῖος, ἐφώναξεν «ἀλέστα»*, κ ἔρριψαν μεθ ὁρμῆς τὸ ξύλον κάτω εἰς τὸ ἔδαφος, τὸ βουβὸ ἔπεσεν ἐπὶ τοῦ λαιμοῦ τοῦ νέου καὶ τὸν κατεπλάκωσεν. Μετὰ μίαν στιγμήν, ἔτρεξαν οἱ ἄνθρωποι ν ἀποσύρουν τὸ ξύλον. Ἦτον ἀργά. Τὸ βουβὸ εἶχε λυώσει, σχεδὸν εἶχε κόψει πέρα-πέρα τὸν λαιμὸν τοῦ Γώγου 67. Φυσικές καταστροφές και ναυάγια Μια άλλη μορφή του κακού που κάνει την εμφάνισή της είναι οι φυσικές καταστροφές και τα ναυάγια, η θάλασσα προξενεί πολλούς καημούς με τα πικρά φιλήματά της 68 και ο πελαγίσιος άνεμος κλυδωνίζει και χορεύει διαβολικόν χορόν 69 63 Άπαντα, Γ, σ. 231. 64 Άπαντα, Γ, σ. 236. 65 Άπαντα, Γ, σ. 482. 66 Άπαντα, Γ, σ. 482. 67 Άπαντα, Γ, σ. 627, 628. 68 Η Θητεία της πενθεράς, στο: Άπαντα, Γ, σ. 407. 23