Σχολικά εγχειρίδια Α Γυμνασίου: Ομηρικά Έπη 1 «Οδύσσεια» (σελίδες 12 24) Ομηρικά Έπη 2 «Ιλιάδα» (σελίδες 7 13) ΕΙΣΑΓΩΓΗ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 1»: 1.1 Η ΕΠΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ: Αρχική σημασία της λέξης «έπος» λόγος (τον 5 ο αιώνα π.χ. σήμαινε αφηγηματικό ποίημα σε δακτυλικό εξάμετρο). Βασικό σχήμα δακτυλικού εξαμέτρου (επικού μέτρου) -υυ (δάκτυλος), -- (σπονδείος) [1.-υυ 2.-υυ 3.-υυ 4.-υυ 5.-υυ 6.-υυ]. Αρχαία ελληνικά έπη: α) μυθολογικά έπη (τα παλιότερα), β) διδακτικά έπη (πρβλ. Ησίοδος), γ) φιλοσοφικά έπη, δ) ηρωικά έπη (μύθοι αρχαίων Ελλήνων για θεούς και ήρωες). Ιστορική εξέλιξη της επικής ποίησης: αρχές Μυκηναϊκά χρόνια (17 ος 12 ος αιώνας π.χ.). Τραγουδοποιοί αυτοσχεδίαζαν και τραγουδούσαν επικά ποιήματα. Ονομάζονταν αοιδοί. Ακμή Γεωμετρικά χρόνια (11 ος 8 ος αιώνας π.χ.). Χαρακτηριστικό της εποχής ο αποικισμός των νησιών και της Μικράς Ασίας. Το κύριο θέμα των ηρωικών επών των γεωμετρικών χρόνων είναι μύθοι και κατορθώματα ηρώων, με την ενεργό συμμετοχή των θεών («έργα ανδρών τε θεών τε»). Τα κύρια γνωρίσματα της επικής ποίησης: 1) Τα έπη αναφέρονταν στο μακρινό παρελθόν, το οποίο παρουσιάζεται ιδανικό και ανώτερο από την εποχή του ποιητή. 2) Τα έπη εκφράζουν αντιλήψεις της κοινωνίας ολόκληρης και είναι δημιουργήματα συλλογικά. 3) Τα έπη είναι συνθέσεις ανωνύμων ποιητών. 4) Τα έπη θεωρούνταν δημιουργήματα της Μούσας, της θεάς δηλαδή που ενέπνεε τον ποιητή στη σύνθεσή του. 5) Τα έπη είναι γραμμένα σε ιωνική διάλεκτο, ανάμεικτη με πολλά αιολικά στοιχεία. 6) Τα έπη δεν τα απάγγελλαν, αλλά τα τραγουδούσαν οι αοιδοί με τη συνοδεία φόρμιγγας (κιθάρας). 7) Τα έπη παρουσιάζονταν σε δημόσιους χώρους, σε συμπόσια, σε ανάκτορα βασιλέων, στα σπίτια ευγενών, στην αγορά, με αφορμή κάποιας γιορτής ή αγώνων. Η σύνθεση και η εκτέλεση των επών: ένα μεγάλο ερώτημα, το οποίο προκύπτει από την τεράστια έκταση των επών, είναι το πως οι αοιδοί μπορούσαν να θυμούνται τόσο μεγάλα ποιήματα. Σίγουρα θα είχαν α) ιδιαίτερο ταλέντο (απομνημόνευση, ανασύνθεση, αυτοσχεδιασμός) και β) ειδικές τεχνικές. Στις ειδικές αυτές τεχνικές εντάσσονται οι λεγόμενες τυπικές φόρμες: α) Φράσεις, ονοματικές ή ρηματικές, που επαναλαμβάνονταν αυτούσιες. β) Έτοιμοι στίχοι που εμφανίζονταν αυτούσιοι. γ) Τυπικές σκηνές για συγκεκριμένα θέματα, ενέργειες, δραστηριότητες. 1.2 Ο ΕΠΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ: Θεματική των επών: τα περισσότερα επικά ποιήματα αναφέρονταν σε κάποιον από τους τρεις (3) επικούς κύκλους: α) Αργοναυτικός κύκλος: αναφέρεται στην αργοναυτική εκστρατεία. β) Θηβαϊκός κύκλος: αναφέρεται στους αγώνες για την κατάκτηση των Θηβών. γ) Τρωικός κύκλος: αναφέρεται στον Τρωικό πόλεμο και σε όσα συνέβησαν μετά απ αυτόν. Επικός κύκλος: Κύκλια έπη (10 βιβλία). Σε χρονογραφική σειρά όχι χωρίς χάσματα τα μυθικά γεγονότα από την ένωση Ουρανού και Γης ως το θάνατο του Οδυσσέα. Οι τίτλοι των κύκλιων επών έχουν ως εξής: 1. «Τιτανομαχία»: αρχαιότατες συγκρούσεις θεών για την κυριαρχία τους στον κόσμο. 2. «Οιδιπόδεια»: ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο. 3. «Θηβαΐς»: ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο. 4. «Επίγονοι»: ανήκει στο Θηβαϊκό κύκλο. 5. «Κύπρια»: αφορμές του Τρωικού πολέμου και γεγονότα των πρώτων χρόνων της εκστρατείας. Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. 6. «Αιθιοπίς»: τελευταία κατορθώματα του Αχιλλέα και ο θάνατός του. Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. 7. «Μικρά Ιλιάς»: τα γεγονότα ύστερα από το θάνατο του Αχιλλέα. Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. 8. «Ιλίου Πέρσις»: η άλωση της Τροίας. Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. [1]
9. «Νόστοι»: η επιστροφή των νικητών Αχαιών στην πατρίδα και οι περιπέτειες του καθενός. Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. 10. «Τηλεγονία»: οι περιπέτειες του Οδυσσέα μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη και μέχρι το θάνατό του. Η τύχη των 2 γιων του: Τηλέμαχος (από Πηνελόπη) και Τηλέγονος (από Κίρκη). Ανήκει στον Τρωικό κύκλο. Ανάμεσα στα «Κύπρια» και την «Αιθιοπίδα» μεσολαβεί χρονολογικά το έπος «Ιλιάδα» του Ομήρου. Ανάμεσα στους «Νόστους» και την «Τηλεγονία» μεσολαβεί χρονολογικά το έπος «Οδύσσεια» του Ομήρου. 1.3 ΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ ΚΑΙ Η ΙΣΤΟΡΙΑ: Επικά ποιήματα που σώθηκαν ολόκληρα: α) «Ιλιάδα» (15.693 στίχοι): ονομάστηκε έτσι από το άλλο όνομα της Τροίας (Ίλιον). Αφηγείται ένα επεισόδιο του 10 ου έτους του Τρωικού πολέμου. β) «Οδύσσεια» (12.110 στίχοι): ο νόστος του Οδυσσέα (νόστος η επιστροφή ενός ανθρώπου στην πατρίδα του). Η παράδοση θέλει τον Όμηρο δημιουργό της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας». Η «Οδύσσεια» θεωρείται έργο ωριμότητας και έπεται της «Ιλιάδας». Τα ομηρικά έπη θεωρούνται έργα του 2 ου μισού του 8 ου αιώνα π.χ., αν και αναφέρονται σε γεγονότα του 12 ου αιώνα π.χ. Δεν είναι ιστορικές ούτε γεωγραφικές πηγές. Σκοπός τους ήταν να τέρψουν. ΒΑΣΙΚΗ ΣΗΜΕΙΩΣΗ: συχνά στα ομηρικά κείμενα («Ιλιάδα», «Οδύσσεια») παρουσιάζεται το φαινόμενο του αναχρονισμού. Υλικά, έθιμα, θεσμοί και αντιλήψεις, άγνωστα στα Μυκηναϊκά χρόνια, μεταφέρονται από την εποχή του Ομήρου (Γεωμετρικά χρόνια) στο παρόν της ιστορίας των έργων. Επομένως, τα ομηρικά έπη προσφέρονται ως πηγή πληροφόρησης για την εποχή της σύνθεσής τους, δηλαδή τη Γεωμετρική. 1.4 ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: Το Ομηρικό Ζήτημα είναι ποικίλοι προβληματισμοί, που γεννήθηκαν από τη μελέτη των ομηρικών επών, καθώς και από την τεράστια έκτασή τους. Είναι ο Όμηρος δημιουργός και των δύο επών ή μήπως μόνο της «Ιλιάδας»; Και της «Οδύσσειας» κάποιος μαθητής του; Υπήρξε πραγματικά ο Όμηρος ή είναι πρόσωπο πλαστό, το οποίο δημιούργησε η παράδοση; Τα ομηρικά έπη συντέθηκαν με βάση ένα ενιαίο σχέδιο ή είναι συνένωση μικρότερων επικών ποιημάτων; Σήμερα πιστεύεται: Η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» είχαν από πίσω τους μία αρκετά πλούσια επική παράδοση και άντλησαν από εκεί στοιχεία. Είναι λοιπόν αποκυήματα μιας μεγάλης παράδοσης. Κάθε ένα από τα 2 έπη είναι προσωπική δημιουργία ενός προικισμένου ποιητή, όχι απαραίτητα του ίδιου και για τα δύο. Ο ποιητής είχε στη διάθεσή του το φωνητικό αλφάβητο και κάποια μικρή βοήθεια από τη γραφή. Τα ομηρικά έπη προορίζονταν να ακουστούν από ακροατήριο κι όχι να διαβαστούν από αναγνώστες. 1.5 ΟΙ ΡΑΨΩΔΟΙ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΟΣ: Ραψωδοί: ονομάζονταν έτσι οι νεότερες γενιές επικών ποιητών. Συνήθως, δεν παρήγαγαν καινούρια έργα, αλλά απομνημόνευαν τα παλιά. α) Δεν τραγουδούσαν τα έπη, αλλά τα απάγγελλαν ρυθμικά. β) Δεν είχαν μουσική υπόκρουση στην απαγγελία τους. γ) Κρατούσαν ένα ραβδί, σύμβολο δοσμένης από το θεό εξουσίας. δ) Ήταν οργανωμένοι σε συντεχνίες και ταξίδευαν από τόπο σε τόπο, για να απαγγείλουν έπη. ΣΗΜΕΙΩΣΗ: εφτά (7) πόλεις της αρχαιότητα διεκδικούσαν την τιμή της καταγωγής του Ομήρου. Η Σμύρνη και η Χίος είχαν τα περισσότερα επιχειρήματα σε σχέση με τις υπόλοιπες (Αθήνα, Κολοφών, Ιθάκη, Πύλος, Άργος). Η ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ: 1 η γνωστή καταγραφή των ομηρικών επών κατά τον 6 ο αιώνα π.χ. στην Αθήνα, την εποχή του Πεισίστρατου ή του γιου του Ίππαρχου ή και την εποχή του Σόλωνα. ΑΛΛΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΡΓΑ: στον Όμηρο, εκτός της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας», αποδίδονται: α) Από τα Κύκλια έπη: η «Θηβαΐς»και τα «Κύπρια». β) 33 Ομηρικοί Ύμνοι: προοίμια επικών διηγήσεων, προς εξύμνηση διαφόρων θεών. γ) «Μαργίτης»: κωμικό έργο για έναν αντιήρωα που όλα τα κάνει στραβά. [2]
δ) «Βατραχομυομαχία»: κωμικό έργο, παρωδία της «Ιλιάδας». Περιγράφει έναν πόλεμο βατράχων και ποντικών (303 στίχοι). 1.6 Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΕΠΩΝ: Η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» έγιναν τα πιο αγαπητά ακούσματα των Ελλήνων. Τα δύο αυτά έργα έχουν λογοτεχνική και παιδαγωγική αξία. Γι αυτό οι αρχαίοι Έλληνες στήριζαν την εκπαίδευση των παιδιών τους και γενικότερα των νέων στα ομηρικά έπη. Πλήθος αριστουργήματα της τέχνης από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας εμπνεύστηκαν από τα ομηρικά έπη. Καλλιτέχνες όλων των ειδών υποκλίθηκαν εκστασιασμένοι στο μεγαλείο και τη ρωμαλέα πνοή της επικής ποίησης, καθώς και στο ταλέντο του «Ποιητή των Ελλήνων» (δηλαδή του Ομήρου). 2.1 Η «ΟΔΥΣΣΕΙΑ»: Κεντρικό θέμα της «Οδύσσειας»: ο νόστος του Οδυσσέα στην πατρίδα του, την Ιθάκη, και ο αγώνας του να ξανακερδίσει το θρόνο του και την Πηνελόπη από τους μνηστήρες. Επίσης, το έργο αναφέρεται και στην αναζήτηση του Οδυσσέα από το γιο του, τον Τηλέμαχο. Πηγές της «Οδύσσειας»: η ηρωική παράδοση, οι λαϊκές μυθιστορίες, παραμύθια ναυτικών και φανταστικές ιστορίες ξενιτεμένων (όλα κατάλληλα επεξεργασμένα, ώστε να υπηρετήσουν το κεντρικό θέμα). Θεματογραφία της «Οδύσσειας»: παρουσιάζεται ο απλός άνθρωπος, η καθημερινή ζωή, η αγάπη για την πατρίδα, η ερωτική πίστη, η φιλία, η αγάπη για τη ζωή, η ανθρωπιά, η ευγένεια, η ομορφιά κ.α. Διαίρεση των ομηρικών επών: ο Ζηνόδοτος ο Εφέσιος (4 ος /3 ος αιώνας π.χ.), ένας από τους μεγάλους Αλεξανδρινούς φιλολόγους, είναι μάλλον εκείνος που χώρισε το καθένα από τα δύο ομηρικά έπη σε 24 άνισες ραψωδίες. Οι ραψωδίες συμβολίζονται με τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου. Κεφαλαία για την «Ιλιάδα» και μικρά για την «Οδύσσεια». Οι Αλεξανδρινοί έδωσαν κι έναν τίτλο περιεχομένου σε κάθε μία από τις ραψωδίες. 2.2 ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΦΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ «ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ»: Ο Οδυσσέας φεύγει από την Τροία με δώδεκα πλοία. Πρώτος σταθμός του η χώρα των Κικόνων, όπου τους παρασύρει ο άνεμος. Εκεί λεηλατούν την πόλη Ίσμαρο και φεύγουν κυνηγημένοι. Φτάνοντας στα παράλια της Πελοποννήσου, μια θύελλα τους ρίχνει έξω από τα ελληνικά νερά, στη χώρα των Λωτοφάγων, που ο καρπός της φέρνει λήθη. Από εκεί ο Οδυσσέας βρίσκεται στη χώρα των Κυκλώπων. Τυφλώνει έναν απ αυτούς, τον Πολύφημο, που συμβαίνει να είναι γιος του Ποσειδώνα. Ο θεός οργίζεται τόσο πολύ, που θα κατατρέχει από δω και μπρος τον ήρωα, ώσπου να φτάσει στην Ιθάκη. Έπειτα ακολουθεί η χώρα των Λαιστρυγόνων. Εκεί ο Οδυσσέας χάνει τα 11 καράβια του και τα πληρώματά τους. Μόνος λοιπόν στο καράβι του, με όσους συντρόφους του έχουν απομείνει, φτάνει στο νησί της μάγισσας Κίρκης. Εκεί ο ήρωας καθυστερεί ένα χρόνο. κατεβαίνει στον Άδη. Παίρνει χρησμό από το μάντη Τειρεσία για τη συνέχεια του ταξιδιού του και για το τέλος της ζωής του. Κατόπιν, αποπλέει από το νησί της Κίρκης. Γλιτώνει από τις Σειρήνες, τη Χάρυβδη και τη Σκύλλα, στη Θρινακία όμως οι σύντροφοί του δαμασμένοι από την πείνα τρώνε τα βόδια του Ήλιου. Ο Δίας οργισμένος βυθίζει το πλοίο του Οδυσσέα. Όλοι χάνονται στη θάλασσα εκτός από τον Ιθακήσιο βασιλιά που βγαίνει σώος στην Ωγυγία, στο νησί της νύμφης Καλυψώ. Εκεί ο Οδυσσέας μένει εφτά ολόκληρα χρόνια. Τελικά, οι θεοί αποφασίζουν να τον στείλουν πίσω στην Ιθάκη. Μέσω της Σχερίας, της νήσου των Φαιάκων, ο Οδυσσέας βρίσκεται πια πίσω στην πατρίδα του μετά από 20 ολόκληρα χρόνια. Στην Ιθάκη εκδικείται τους μνηστήρες που σφετερίζονταν για χρόνια το θρόνο του και σπαταλούσαν ασύστολα την περιουσία του. Ξανακερδίζει τη θέση του δίπλα στη σύζυγό του, την Πηνελόπη, αναγνωρίζεται με το γιο του Τηλέμαχο και τον πατέρα του Λαέρτη και παίρνει στα χέρια του τη βασιλική εξουσία, η οποία δικαιωματικά του ανήκει. Σε όλη αυτή του τη διαδρομή και σε κάθε αδιέξοδο και δύσκολη στιγμή είχε συμπαραστάτη και ακλόνητο αρωγό τη θεά Αθηνά. Τα γεγονότα έγιναν με τη σειρά που καταγράφηκαν παραπάνω. Ο ποιητής όμως τα αφηγείται με άλλη σειρά. (ΤΕΛΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 1») ΕΙΣΑΓΩΓΗ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 2»: (ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΜΟΝΟ ΤΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ) 1. ΕΝΝΟΙΑ, ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΜΕΤΡΟ ΤΟΥ ΕΠΟΥΣ: Η γλώσσα του έπους είναι μια επινοημένη τεχνητή γλώσσα ως προς το λεξιλόγιο και τους γραμματικούς τύπους. Η διάλεκτος είναι ιωνική, ανάμεικτη με πολλά αιολικά στοιχεία. 2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ: Κύριο χαρακτηριστικό της είναι ο ηρωικός χαρακτήρας. Περιγράφει κατορθώματα ηρώων στον πόλεμο και επεμβάσεις θεών στη ζωή των ανθρώπων («έργα ανδρών τε θεών τε»). [3]
Η εποχή των επών χαρακτηρίζεται για την «ηρωολατρεία» της, βασικό συστατικό του μυκηναϊκού πολιτισμού. Οι θεοί συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι, έχουν τα ίδια ελαττώματα ή επιθυμίες με τους ανθρώπους (είδος ανθρωπομορφισμού) και επεμβαίνουν στα ανθρώπινα έργα. 3. ΙΛΙΑΔΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ: Ο Τρωικός πόλεμος ιστορικά τοποθετείται γύρω στα 1100 π.χ. (12 ος αιώνας π.χ.), μετά τις συγκρούσεις και την καταστροφή των αχαϊκών βασιλείων στην κυρίως Ελλάδα, σε συνδυασμό με την κάθοδο των δωρικών φύλων και την έναρξη της εποχής του σιδήρου. Ο Τρωικός πόλεμος περιγράφει την εκστρατεία των Αχαιών στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Με την εκστρατεία αυτή υποδηλώνεται ο αποικισμός της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Μυκηναϊκά χρόνια (17 ος 12 ος αιώνας π.χ.) Εποχή του χαλκού. Τρωικός πόλεμος (1100 π.χ.) 12 ος αιώνας π.χ. Ο σίδηρος στα ομηρικά έπη αναφέρεται μόνο ως υλικό ανταλλακτικού εμπορίου. Γεωμετρικά χρόνια (11 ος 8 ος αιώνας π.χ.) Εποχή του σιδήρου (8 ος αιώνας π.χ. Εποχή του Ομήρου). 4. ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ Η ΙΛΙΑΔΑ: Ο πόλεμος που περιγράφεται στην Ιλιάδα έχει σαφώς χαρακτήρα κατακτητικό. 5. ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΙΛΙΑΔΑΣ: Η Ιλιάδα περιγράφει ένα περιστατικό του 10 ου έτους του Τρωικού πολέμου. Και αυτό είναι ο θυμός (μάνητα) και η σύγκρουση του Αχιλλέα με τον Αγαμέμνονα, που είχε ως αποτέλεσμα την αποχώρηση του πρώτου από τον πόλεμο. Το έργο καλύπτει 51 μέρες διήγησης, αλλά στο περιεχόμενό του περιλαμβάνονται οι αγώνες και των 10 χρόνων της πολιορκίας του Ιλίου (=Τροίας). Το έπος τελειώνει με το θάνατο και την ταφή του Έκτορα, πολέμαρχου των Τρώων. Ο Αχιλλέας στις ραψωδίες Β έως Σ είναι εκτός μάχης. Μόνο στη ραψωδία Τ επανέρχεται στην ενεργό δράση, προκειμένου να εκδικηθεί τον Έκτορα, ο οποίος στέρησε τη ζωή από τον αγαπημένο του φίλο Πάτροκλο. Και η εκδίκηση αυτή, τελικά, πραγματοποιείται. Στις ενδιάμεσες ραψωδίες (Β Σ) αναδεικνύονται πολλοί άλλοι ήρωες, ιδίως ο Διομήδης. ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 1. Η άλωση της Τροίας επιτεύχθηκε χάρη στην πονηριά του Οδυσσέα (πρβλ. Δούρειος Ίππος). Τα γεγονότα αυτά τα αφηγείται η «Ιλίου Πέρσις». 2. Ο Αχιλλεύς Τάτιος, Ρωμαίος επικός ποιητής, έγραψε τη λεγόμενη «Αχιλληίς», έργο ειδικά για τη ζωή και τις πράξεις του Αχιλλέα. 3. Το κεντρικό θέμα της Ιλιάδας (ο θυμός του Αχιλλέα) μεταφέρθηκε από έναν άλλο μύθο, αυτόν του Μελέαγρου, που είναι το αρχέτυπο της ιλιαδικής μήνιος. Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΜΕΛΕΑΓΡΟΥ: Ο Μελέαγρος είναι γιος του Οινέα, του βασιλιά των Αιτωλών της Καλυδώνας και της Αλθαίας, αδελφής της Λήδας. Το όνομά του είναι συνδεδεμένο με τη γνωστή περιπέτεια που φέρει τον τίτλο: «το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου». Επίσης, ο ήρωας έμεινε γνωστός για την πεισματάρικη στάση που κράτησε, όταν κινδύνευε η πατρίδα του, και λίγο έλειψε να την οδηγήσει στην καταστροφή. Στάση που συνάδει απόλυτα με την τακτική του Αχιλλέα στην «Ιλιάδα». Στη ραψωδία Ι (στ. 527 κ.ε. σε μτφρ. Καζαντζάκη Κακριδή) ο Φοίνικας, για να συγκινήσει τον Αχιλλέα και να τον κάμει ν αλλάξει γνώμη και να μπει στη μάχη, του διηγείται τη θλιβερή περιπέτεια του Μελέαγρου. Η ιστορία έχει περίπου ως εξής: Ο Οινέας, μετά τη συγκομιδή, θυσίασε σε όλους τους θεούς, αλλά ξέχασε την Άρτεμη. Η θεά, επειδή προσβλήθηκε, έστειλε στη χώρα έναν κάπρο τεραστίων διαστάσεων, που κατάστρεφε τους αγρούς. Ο Μελέαγρος συγκέντρωσε πολλούς κυνηγούς και τελικά σκότωσε το θηρίο. Ο θυμός όμως της Άρτεμης δεν είχε ακόμη κοπάσει. Η θεά προκάλεσε διαμάχη ανάμεσα σε Αιτωλούς και Κουρήτες για το δέρμα και το κεφάλι του κάπρου. Ο Μελέαγρος και οι συμπατριώτες του νικούσαν, αλλά πάνω στη μάχη ο ήρωας σκότωσε τα αδέλφια της μητέρας του, η οποία τον καταράστηκε για το λόγο αυτό. Ο Μελέαγρος από φόβο αποσύρθηκε από τη μάχη και οι συμπατριώτες του άρχισαν σταδιακά να ηττώνται, ώσπου ο εχθρός απείλησε στο τέλος να λεηλατήσει την πόλη και το σπίτι του Μελέαγρου. Τον ήρωα είχαν παρακαλέσει οι πάντες (ακόμη και η μητέρα του!!!), προκειμένου να ξαναβγεί στη μάχη, αλλά εκείνος ήταν πεισματικά αμετάπειστος. Μόνο την ύστατη στιγμή και κάτω από την πίεση της γυναίκας του άλλαξε γνώμη. Δε δυσκολεύτηκε να αποκαταστήσει την τάξη, αλλά πέθανε στη μάχη. Η παραπάνω ιστορία παρουσιάζει σαφείς παραλληλισμούς με τη στάση του Αχιλλέα και γι αυτό χρησιμοποιείται από το Φοίνικα, το σύμβουλο του γενναίου ήρωα. [4]
Το θέμα του θυμού του Αχιλλέα για τον Αγαμέμνονα διατρέχει ολόκληρη την «Ιλιάδα». Είναι ο κεντρικός πυρήνας του έπους και γενεσιουργός αιτία πολλών δεινών για τους Αχαιούς. Η «μήνις» αυτή επιμήκυνε τον πόλεμο και η απουσία του Αχιλλέα από τη μάχη άφησε τον Έκτορα, χωρίς ουσιαστικό αντίπαλο. Βέβαια, πολλοί Έλληνες αρχηγοί διακρίνονται όσο ο Αχιλλέα λείπει, πραγματοποιώντας αριστείες (π.χ. ο Διομήδης, ο Τεύκρος, ο Αγαμέμνονας, ο Ιδομενέας, ο Πάτροκλος, ο Μενέλαος κ.α.). Όμως σε κάθε περίπτωση, η απουσία του Αχιλλέα είναι αισθητή και μόνο η εμφάνισή του στη μάχη (ραψωδία Τ) θα γείρει την πλάστιγγα του πολέμου υπέρ των Αχαιών. Αιτία του θυμού του Αχιλλέα ήταν μια παράλογη απαίτηση του Αγαμέμνονα, η οποία έγινε τελικά πραγματικότητα, αλλά είχε σαν αποτέλεσμα ο προσβεβλημένος ήρωας να αποσυρθεί από τον πόλεμο μαζί με τους Μυρμιδόνες του. Μετά από κάποιο διάστημα επήλθε συμφιλίωση, μπροστά και στο ενδεχόμενο οι Τρώες να κάψουν ολόκληρο το ελληνικό στρατόπεδο και τα πλοία των Αχαιών, καθώς και υπό το βάρος του χαμού του Πάτροκλου. Το θάνατο αυτό, με κανέναν τρόπο δε θα άφηνε ο Αχιλλέας ατιμώρητο. Ας επανέλθουμε όμως στο θυμό. Σε μια μοιρασιά λαφύρων, ο Αγαμέμνονας είχε πάρει ως γέρας (=έπαθλο) τη Χρυσηίδα, κόρη του ιερέα του Απόλλωνα Χρύση και ο Αχιλλέας τη Βρισηίδα, ως αντίστοιχο δικό του λάφυρο. Ο Χρύσης παρακάλεσε τον Απόλλωνα να εκδικηθεί την αρπαγή της κόρης του. Πράγματι, ο θεός έστειλε θανατηφόρο λοιμό στο ελληνικό στρατόπεδο. Ο Αγαμέμνονας, υπακούοντας στους χρησμούς και για να κατευνάσει τον οργισμένο θεό, αναγκάστηκε να επιστρέψει την κοπέλα πίσω στον πατέρα της. Απαίτησε όμως αυθαίρετα να λάβει ως αντάλλαγμα τη Βρισηίδα, δηλαδή το έπαθλο του Αχιλλέα, εκμεταλλευόμενος τον τίτλο του Αρχιστρατήγου, τον οποίο είχε ανάμεσα στις τάξεις των Αχαιών. Ο Αχιλλέας ένιωσε φοβερά ταπεινωμένος και σε μία έκρηξη θυμού παραλίγο να σκοτώσει τον Αγαμέμνονα, αν δεν παρενέβαινε η θεά Αθηνά να τον συγκρατήσει («Ιλιάδος» Α). Τελικά, ο ήρωας αναγκάστηκε να υποχωρήσει δίνοντας τη Βρισηίδα, αλλά αποφάσισε αυτός και ο στρατός του να κρατηθούν μακριά από τη μάχη. 6. ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ: Η «Ιλιάδα» είναι το αρχαιότερο έπος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Η σύνθεσή της τοποθετείται στο 2 ο μισό του 8 ου αιώνα π.χ., δηλαδή γύρω στα 750 π.χ. Υπήρξαν, βέβαια, κι άλλα προγενέστερα έπη, αλλά αυτά δε σώζονται. 7. ΔΟΜΗ: Χρονικό παρόν του έπους της «Ιλιάδας» είναι 51 μέρες του 10 ου έτους της πολιορκίας των Αχαιών εναντίον των Τρώων. Μέσα σ αυτό το σύντομο χρονικό διάστημα γίνονται αναφορές στο παρελθόν, με χρονικές συντμήσεις, αναδρομές στα περασμένα και ένθετες διηγήσεις (εγκιβωτισμούς) παλαιών γεγονότων, όπως και προαναγγελίες για το μέλλον. 8. ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ «ΙΛΙΑΔΑΣ» ΚΑΙ «ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ»: Υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στα δύο έπη σε δύο (2) επίπεδα: στη ΔΟΜΗ και στη ΓΛΩΣΣΑ. ΓΛΩΣΣΑ: Και τα 2 έπη χρησιμοποιούν την ίδια ιδιότυπη γλώσσα, αλλά με κάποιες διαφορές. Η γλώσσα της «Ιλιάδας» είναι αρχαϊκότερη. Η «Οδύσσεια» εμφανίζει μια εξελιγμένη μορφή, με απλούστευση τύπων, καθώς είναι νεότερο έπος. ΔΟΜΗ ΘΕΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η «Ιλιάδα» είναι ένα κατ εξοχήν πολεμικό έπος, το οποίο περιγράφει τη μετακίνηση πληθυσμών έξω από τα όρια του Ελλαδικού χώρου, με αντικειμενικό (δηλαδή εν προκειμένω ιστορικό) σκοπό την ίδρυση νέων αποικιών. Άλλωστε, το έπος τοποθετείται χρονικά (χρόνος ιστορίας) στην εποχή του αποικισμού των Ελλήνων στα δυτικά μικρασιατικά παράλια. Οι ντόπιοι πληθυσμοί των Αχαϊκών βασιλείων της κυρίως Ελλάδας, διωγμένοι από τα δωρικά φύλλα, αναζητούν καλύτερη τύχη στην ίδρυση νέων αποικιών, αφού πιέζονται πάνω απ όλα στην Ελλάδα από στενότητα χώρου. Δεν ξεχνούμε, βέβαια, και το πλαίσιο μύθου της «Ιλιάδας», με τη «γοητευτική» ιστορία της αρπαγής της ωραίας Ελένης του Μενελάου της Σπάρτης από τον αγνώμονα πρίγκιπα της Τροίας Πάρη. Η «Ιλιάδα», λοιπόν, και συγκεκριμένα η τρωική εκστρατεία ήταν στην πραγματικότητα μια μεταναστευτική κίνηση των Ελλήνων προς ανατολάς. Στο Ιλιαδικό έπος η κοινωνία του ελληνικού στρατοπέδου είναι οργανωμένη στρατιωτικά. Οι Τρώες βρίσκονται σε μία πολιτικά οργανωμένη κοινότητα πόλης, που αναπνέει όμως στο ρυθμό της απόλυτης εξουσίας της βασιλικής οικογένειας του Πριάμου. Εντούτοις, ο ποιητής έχει την τάση να δημιουργήσει έναν ενιαίο πολιτισμό στα πλαίσια του έπους του, δηλαδή αποκρυσταλλωμένες κοινωνικές και πολιτικές συνήθειες και για τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Αν και δείχνει τελικά την προτίμησή του στους Αχαιούς και συγκεκριμένα στον Αχιλλέα, τον οποίο περιγράφει ικανότερο πολεμικά από τον Έκτορα, την εν λόγω μειονεξία του τελευταίου ο ποιητής φροντίζει να την αποκαταστήσει με τον ευγενικό και συνετό του χαρακτήρα. Τελικά, φαίνεται ότι ο Όμηρος δεν παίρνει το μέρος κανενός από [5]
τους 2 αντιπάλους. Ο ποιητής φροντίζει να τονίσει την άθλια μοίρα του πολέμου, που είναι κοινή για τις αντιμαχόμενες πλευρές. Η «Οδύσσεια», έργο μεταγενέστερο της «Ιλιάδας», είναι ένα ναυτικό παραμύθι σε παράξενους τόπους με εξωπραγματικά όντα (π.χ. Κύκλωπες, Σειρήνες κ.α.). Αντίθετα, το παραμυθικό στοιχείο λείπει από την «Ιλιάδα». Οι μύθοι του Ιλιαδικού έπους έχουν ηρωικό περιεχόμενο, αλλά η δράση εντοπίζεται σε ένα πραγματικό κόσμο (τουλάχιστον εφικτό ως προς την ύπαρξη), απαλλαγμένο από τέρατα και φανταστικές περιπέτειες. Η «Οδύσσεια», θεματικά, περιγράφει την επιστροφή των αποίκων στο χώρο αφετηρίας τους, δηλαδή στην αγαπημένη πατρίδα. Είναι λοιπόν μια ιστορία νόστου, εστιασμένη σε ένα μόνο πρόσωπο, τον Οδυσσέα. Το έπος αυτό έχει έντονο το χαρακτήρα της επιστροφής, αν και δε λείπουν περιπλανήσεις, οι οποίες περιγράφουν ταξίδια αναζήτησης νέων χωρών προς εγκατάσταση. Η «Οδύσσεια» είναι ένα έργο που καθρεφτίζει μία κοινωνική συγκρότηση πόλεων σαφώς ανώτερη από εκείνη της «Ιλιάδας». Στο περιθώριο λοιπόν των φαντασιακών στοιχείων, αχνά διαφαίνονται οι πρώτες εμβρυακές δομές της πόλης κράτους, η οποία θα αρχίσει να επικρατεί στην αρχαϊκή εποχή (7 ος 6 ος αιώνας π.χ.) ως νέα μορφή κοινωνικής συγκρότησης. Το βασικό χαρακτηριστικό που εντοπίζεται στην «Οδύσσεια», σε σχέση με τα προηγούμενα, είναι η δημιουργία αντιπροσωπευτικών πολιτικών σωμάτων και η σταδιακή απαξίωση της απόλυτης βασιλικής εξουσίας. Αντιθέτως, αυτή η τελευταία δεσπόζει στην «Ιλιάδα» και είναι αλάνθαστη και απαραβίαστη. 9. ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ: Με τον όρο αυτό προσδιορίζεται το σύνολο των ερωτημάτων που τέθηκαν για τα ομηρικά έπη, ήδη από την αρχαιότητα ως σήμερα. Για τα ερωτήματα που τέθηκαν και κάποιες πιθανές απαντήσεις, βλέπε στο κεφάλαιο 1.4 («ΤΟ ΟΜΗΡΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ») του παρόντος από την εισαγωγή του σχολικού βιβλίου της «Οδύσσειας» («Ομηρικά Έπη 1») Α Γυμνασίου. (ΤΕΛΟΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ «ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ 2») [6]