Επώνυμο Όνομα Υπογραφή Τρικούπης Σπυρίδων Υπογραφές αγωνιστών της Ελληνικής Επαναστάσεως, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 1984. Ιδιότητα Πολιτικός, λόγιος, συγγραφέας Τόπος Γέννησης Μεσολόγγι Χρόνος Γέννησης 1788 Τόπος Καταγωγής Μεσολόγγι Τόπος Θανάτου Αθήνα Χρόνος Θανάτου 1873 Βιογραφικά Στοιχεία Ο Σπυρίδων Τρικούπης γεννήθηκε στις 8 Απριλίου 1788 στο Μεσολόγγι. Καταγόταν από εύπορη οικογένεια της περιοχής. Μητέρα του ήταν η Αλεξάνδρα Παλαμά και πατέρας του ο αγωνιστής της Επανάστασης και πολιτικός Ιωάννης Τρικούπης. Η δυναμική δραστηριότητα του πατέρα του στη δημόσια ζωή και οι φιλικές σχέσεις που εκείνος είχε αναπτύξει με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο επηρέασαν και τη δική του πορεία. Ο Σπυρίδων ήταν ο πρωτότοκος γιος του Ιωάννη Τρικούπη. Αδελφοί του ήταν οι Απόστολος, Θεμιστοκλής, Κωνσταντίνος και Ματθαίος Τρικούπης. Ο Σπυρίδων έλαβε τη βασική του εκπαίδευση στο Μεσολόγγι, δίπλα στον διδάσκαλο Παναγιώτη Παλαμά και αργότερα κοντά στον γιο του Γρηγόριο. Μελέτησε την αρχαία ελληνική γλώσσα και έμαθε να μιλά ιταλικά. Το μεγάλο ενδιαφέρον του για τη γλώσσα, για την συγγραφή αλλά και για τη ρητορική, εκδηλώθηκε ήδη από τη μαθητική αυτή περίοδο. Στο Μεσολόγγι συναντήθηκε με τον φιλέλληνα λόρδο Γκίλφορντ, ο οποίος διερχόμενος από την περιοχή ενθουσιάστηκε από την προσωπικότητα του Σπυρίδωνα και τη γενικότερη συγκρότησή του. Ζήτησε από τον πατέρα του να αναλάβει την ενίσχυση των σπουδών του στην Ευρώπη, όμως εκείνος αρνήθηκε, θεωρώντας πως ο γιος του θα έπρεπε πρώτα να ολοκληρώσει την βασική του εκπαίδευση στην Ελλάδα. Ο επόμενος σταθμός στη ζωή του Σ. Τρικούπη ήταν η Πάτρα, όπου με προτροπή του πατέρα του μετέβη για να προχωρήσει την εκπαίδευσή του αλλά και για να εργαστεί. Εκεί έμαθε τη γαλλική και την αγγλική γλώσσα και εργάστηκε ως γραμματέας στο γραφείο του Άγγλου προξένου στην πόλη. Μέσω του τελευταίου είχε την ευκαιρία να συναντήσει και πάλι τον λόρδο Γκίλφορντ, ο οποίος προορίζοντάς τον για διευθυντή της Ιονίου Ακαδημίας αποφάσισε να τον υποστηρίξει ενεργά στις σπουδές του. Ο Σπυρίδων παρέμεινε στην Πάτρα, πιθανόν, μέχρι το 1813. Κατά το διάστημα της εκεί διαμονής του συνέγραψε ένα δημοτικό θούριο ενώ προετοίμαζε τη μετάφραση και έκδοση αγγλόφωνου συγγράμματος αρχαιολογικού περιεχομένου. Ακολουθεί η μετάβασή του στην Ευρώπη για την τελειοποίηση της εκπαίδευσής του, ωστόσο, οι ακριβείς
χρονολογίες αυτής της περιόδου φαίνεται πως δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστούν με μεγάλη ακρίβεια και ασφάλεια. Για κάποια διαστήματα επισκέφτηκε τον φιλέλληνα λόρδο Γκίλφορντ τόσο στην Κέρκυρα, όσο και στην Αγγλία. Ως υπότροφος του Βρετανού λόρδου, ο Σπυρίδων παρέμεινε για έξι χρόνια στην Ευρώπη παρακολουθώντας κυρίως μαθήματα φιλολογίας και φιλοσοφίας στα πανεπιστήμια της Ρώμης και του Παρισιού. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου σχετίστηκε με σημαντικές προσωπικότητες της εποχής αλλά και με Έλληνες σπουδαστές. Προεπαναστατικά το πιθανότερο είναι ότι βρισκόταν στο Παρίσι, όπου στα τέλη του 1821, επηρεασμένος από το κλίμα ενθουσιασμού για την έκρηξη της ελληνικής επανάστασης, συνέθεσε το ποίημά του «Ο Δήμος». Φαίνεται πως ενδιαφερόταν πραγματικά να αναλάβει την οργάνωση της Ιονίου Ακαδημίας, όμως οι συγκυρίες επέβαλαν άλλες προτεραιότητες. Ο Σ. Τρικούπης λίγους μήνες μετά επέστρεψε από την Ευρώπη στην Ελλάδα. Το πιθανότερο είναι ότι έφτασε στις αρχές του 1822. Τον Μάρτιο βρέθηκε στην Κέρκυρα, τον Απρίλιο στην Πελοπόννησο και τον ίδιο μήνα στο Μεσολόγγι. Εντάχθηκε στο επιτελείο του Μαυροκορδάτου και άρχισε να μεταβαίνει σε διάφορες περιοχές για την οργάνωση, ενίσχυση και προώθηση του επαναστατικού σκοπού. Στο πλαίσιο μιας τέτοιας αποστολής βρέθηκε στα Επτάνησα στα τέλη Μαΐου του 1822, με σκοπό την προώθηση της εκστρατείας στην Ήπειρο. Στα Επτάνησα ανέπτυξε πλούσια δράση και αργότερα, με εντολή της κεντρικής διοίκησης, ενεργώντας για την ενίσχυση της όλης εθνικής προσπάθειας. Διαβίβασε στο Εκτελεστικό προτάσεις του σχετικά με τη βελτίωση της διοίκησης και την αποτελεσματικότερη οργάνωση των πολεμικών επιχειρήσεων. Στην Κέρκυρα τον Αύγουστο του 1822 συνάντησε τον Γκίλφορντ, συζήτησαν και πάλι αναφορικά με το ενδεχόμενο μιας συνεργασίας τους για την οργάνωση της Ιονίου Ακαδημίας. Παράλληλα, ο Σπυρίδων συντόνιζε στο νησί τη συλλογή συνεισφορών για την ενίσχυση του αγώνα. Την ίδια εποχή μερίμνησε και για την οριστική διευθέτηση της υπόθεσης των χαρεμιών του Χουρσίτ πασά που είχαν αιχμαλωτιστεί κατά την πολιορκία και κατάληψη της Τριπολιτσάς. Το 1823, στην Κεφαλονιά, στη Ζάκυνθο, συνόδευσε τον Γκίλφορντ στην επιθεώρηση των ελληνικών σχολείων των περιοχών αυτών. Στη Ζάκυνθο γνωρίστηκε με τον Διονύσιο Σολωμό και εκτιμάται πως συνέβαλε στο να εγκαταλείψει ο ποιητής την σύνθεση των έργων του στην ιταλική γλώσσα, υιοθετώντας τη νεοελληνική. Παράλληλα, ο Σπυρίδων διατηρούσε αλληλογραφία με τον Μαυροκορδάτο και ενεργούσε για την ενίσχυση των επαναστατικών επιχειρήσεων. Στα μέσα του 1823, αποφάσισε να μεταβεί στην Τριπολιτσά. Η εκεί παραμονή του σε μία κρίσιμη, από πολλές απόψεις, περίοδο εγκαινιάζει ουσιαστικά τη δυναμική, πολιτική του δράση. Στα τέλη Φεβρουαρίου του 1823 επέστρεψε στο Μεσολόγγι από τα Επτάνησα. Εκεί είχε την ευκαιρία να συναντήσει και πάλι τον λόρδο Βύρωνα τον όποιο γνώριζε από την περίοδο που σπούδαζε στην Ιταλία. Από τον Φεβρουάριο του 1823 εκλέχτηκε παραστάτης Μεσολογγίου και Αιτωλικού, θέση την οποία καταλάμβανε συνεχώς μέχρι το 1828. Στο πλαίσιο αυτού του αξιώματος υποστήριξε ζητήματα που αφορούσαν την περιοχή απ όπου καταγόταν. Για τη διευθέτηση γενικότερων σημαντικών θεμάτων επιλέχτηκε να συνδράμει μέσα από τη συμμετοχή του σε ποίκιλες επιτροπές. Κατά την περίοδο της εμφύλιας πολιτικής διένεξης
εκτιμάται πως διαφοροποιήθηκε αισθητά από τους Ζαΐμη και Μαυροκορδάτο, επιδεικνύοντας περισσότερο μία μετριοπαθή στάση και ενθαρρύνοντας ένα κλίμα ομοψυχίας. Ο πατέρας του, Ιωάννης Τρικούπης, πέθανε το 1824. Δύο χρόνια μετά, τον Ιανουάριο του 1826, ο Σπυρίδων σε ηλικία 38 ετών παντρεύτηκε στο Ναύπλιο την Αικατερίνη Μαυροκοδάτου, αδελφή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου με τον οποίο η οικογένεια Τρικούπη ήταν συνδεδεμένη από καιρό. Με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο διατήρησε στενές φιλικές, πολιτικές σχέσεις κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Τέσσερα χρόνια μετά ο Σπυρίδων και η Αικατερίνη απέκτησαν ένα γιο, τον Χαρίλαο και το 1838 μία κόρη, τη Σοφία. Με την έλευση του Ιωάννη Καποδίστρια το 1828, ο Σπυρίδων Τρικούπης επιχείρησε να συνεργαστεί με τον Κυβερνήτη. Αξιοποιήθηκε από την αρχή, διορίστηκε Γενικός Γραμματέας της Επικρατείας (θέση ανάλογη του πρωθυπουργού). Όμως, σύντομα οι διαφωνίες του με τον Κυβερνήτη οι οποίες εκφράστηκαν κυρίως στο θέμα του εκλογικού νόμου, τον υποχρέωσαν να παραιτηθεί τον Ιανουάριο του 1829. Ωστόσο, λόγω της κρίσιμης συγκυρίας για την χώρα, παρέμεινε στην κυβέρνηση για λίγους μήνες ακόμα υπηρετώντας την από τη θέση του Γραμματέα των Εξωτερικών. Η κλιμάκωση της δράσης της αντιπολιτευτικής μερίδας το καλοκαίρι του 1829 (του αγγλικού κόμματος στο οποίο ο Σπυρίδων είχε ενταχθεί) σηματοδότησε το τέλος της συνεργασίας του με τον Ι. Καποδίστρια. Το 1832, έλαβε μέρος στην τότε κυβέρνηση, ύστερα από κάλεσμα της Διοικητικής Επιτροπής, αναλαμβάνοντας τη Γραμματεία των Εξωτερικών. Κατά τη διάρκεια της οθωνικής περιόδου κατέλαβε μία σειρά από θέσεις που ήταν κρίσιμες για την προώθηση και εξέλιξη των εθνικών θεμάτων σε μία δύσκολη συγκυρία. Ωστόσο, η ασυμβίβαστη στάση του, οι ιδέες του προσδιόρισαν για ακόμα μία φορά την πορεία του η οποία δεν υπήρξε ανέφελη. Το 1833 του ανατέθηκε η προεδρία της κυβερνήσεως, του υπουργικού συμβουλίου, και λίγο μετά η γραμματεία επί των Εξωτερικών και των Εκκλησιαστικών. Όμως, οι φιλελεύθερες και συνταγματικές θέσεις του Τρικούπη, παρά τον μετριοπαθή και συγκρατημένο τρόπο με τον οποίο εκδηλώθηκαν, είχαν ως αποτέλεσμα να περιπέσει σύντομα σε δυσμένεια και να απομακρυνθεί εντέχνως, όπως και ο Μαυροκορδάτος και άλλοι. Έτσι, από το 1834 έως και το 1838, του ανατέθηκε η θέση του πρεσβευτή στο Λονδίνο, του εκτάκτου απεσταλμένου της Ελλάδος στη βρετανική αυλή. Το 1838 παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον Μαυροκορδάτο, επέστρεψε στην Ελλάδα. Δεν αποδέχθηκε το διορισμό του στη θέση του πρέσβεως στην Κωνσταντινούπολη. Δραστηριοποιήθηκε στη μερίδα της συνταγματικής αντιπολίτευσης και μετά τη βραχύβια κυβέρνηση του Μαυροκορδάτου, τοποθετήθηκε εκ νέου στη θέση του πρεσβευτή στο Λονδίνο, όπου και παρέμεινε από το 1841 έως το 1843. Με την κατάργηση των πρεσβειών το 1843 επέστρεψε στην Αθήνα και συνέβαλε στην κατάρτιση του συντάγματος μετέχοντας ως πληρεξούσιος Μεσολογγίου στην Εθνοσυνέλευση του 1843. Στην κυβέρνηση Μαυροκορδάτου που ακολούθησε, ανέλαβε ως υπουργός Εξωτερικών, Εκκλησιαστικών και Παιδείας. Μετά την παραίτηση του Μαυροκορδάτου, από το 1844 έως το 1849, υπήρξε μέλος της Γερουσίας και χρημάτισε και αντιπρόεδρός της. Για τρίτη φορά, διετέλεσε πρεσβευτής της Ελλάδας στο Λονδίνο από το 1849 έως τα τέλη του 1861. Η απασχόλησή του στο διπλωματικό χώρο
καλύπτει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ζωής του. Ως πρεσβευτής υπηρέτησε συνολικά σχεδόν επί μία εικοσαετία. Αρνήθηκε επανειλημμένα προτάσεις του Όθωνα να αναλάβει αξιώματα, όπως για παράδειγμα αυτό του υπουργού των Εξωτερικών το 1855. Το 1862 και ενώ υπηρετούσε στην πρεσβεία στο Λονδίνο, αποφάσισε να αποχωρήσει για λόγους υγείας. Επέστρεψε στην Αθήνα. Με εξαίρεση τη δραστηριοποίησή του σε θέματα σχετικά με την εκλογή του Αλφρέδου, με το ζήτημα των Επτανήσων και την παρουσία του στην Εθνοσυνέλευση του 1863, αποσύρθηκε από την ενεργό δράση και την πολιτική ζωή. Στην Εθνοσυνέλευση αυτή μετείχε ως πληρεξούσιος της ελληνικής κοινότητας του Λονδίνου. Ο Σπυρίδων Τρικούπης ανέπτυξε πλούσια δράση στη δημόσια ζωή του τόπου. Υπήρξε ένας από τους διακεκριμένους ρήτορες της εποχής του και ο αριθμός των λόγων που συνέγραψε και εκφώνησε σε ποικίλες περιστάσεις είναι μεγάλος. Ταυτόχρονα, ανέπτυξε μία σημαντική συγγραφική δραστηριότητα σε ποικίλους τομείς. Ενδεικτικά, συνέθεσε αρκετά ποιήματα, ενδιαφέρθηκε για μεταφράσεις έργων στην ελληνική γλώσσα. Ως ιστοριογράφος, διακρίθηκε μέσα από το τετράτομο έργο του «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» που εκδόθηκε για πρώτη φορά στο Λονδίνο στα μέσα του 19 ου αιώνα. Το εν λόγω σύγγραμμα, αν και δέχθηκε ποικίλα σχόλια κυρίως από συγχρόνους του συγγραφέα, κρίνεται σημαντικό για την ελληνική ιστοριογραφία από πολλές απόψεις. Ο δημιουργός του υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας πολλών γεγονότων, εκθέτει βιωματικές εμπειρίες διαμορφώνοντας ένα ιδιαίτερο, διακριτό ύφος γραφής εγκαινιάζοντας μία νέα ιστοριογραφική οπτική. Εκτιμάται πως εκτός από ορισμένες διαπιστωμένες αδυναμίες, το πόνημα αποτελεί ένα διαχρονικό έργο αναφοράς, ένα αξιόλογο και καινοτόμο ιστοριογραφικό εγχείρημα του 19 ου αιώνα αναφορικά με τον συνθετικό, κριτικό τρόπο έκθεσης και περιγραφής των γεγονότων της ελληνικής επανάστασης. Η σύζυγος του Σ. Τρικούπη απεβίωσε στην Αίγινα τον Ιούλιο του 1871. Ο Σπυρίδων Τρικούπης πέθανε στην Αθήνα, στις 12 Φεβρουαρίου του 1873, σε ηλικία 85 ετών. Συγγραφικό, ρητορικό, ποιητικό έργο (ενδεικτικές αναφορέςεπιλογή) Ο βασιλικός ύμνος. God save the King, εξελληνισθείς τω αυτώ μέτρω, ρυθμώ και μέλει, (ανάτυπο, Classical Journal, 18, 36 (1818), σ. 255-256), London 1818. Λόγος εκφωνηθείς εκ του προχείρου, και εκφωνηθείς επ' εκκλησίας παρά του Βουλευτού Κυρίου Σπυρίδωνος Τρικούπη τη 24 Μαΐου [1825] καθ' ην ημέραν επανηγυρίσθη πανδήμως εν Ναυπλίω η μεγάλη θραύσις του βυζαντινού στόλου συνισταμένου εις εκατόν πλοία, παρά του ελληνικού, συμβάσα τη 20 και 21 Μαΐου μεταξύ Καβο-δόρο και Άνδρου, Ναύπλιο 1825. Λόγος αυτοσχέδιος, εκφωνηθείς επί εκκλησίας εν Ναυπλίω παρά του Βουλευτού Κυρίου Σπυρίδωνος Τρικούπη τη 19 Μαΐου 1825, ημέρα καθ ην εκηρύχθη Γενική Αμνηστεία, (χ.τ.) 1825. Τα κατά την κηδείαν του μακαρίτου Φ. Χάστιγγος, ήτοι τα προς ταύτην διατάγματα του Ε. Κυβερνήτου, το πρόγραμμα της
επικηδείου πομπής, και ο επιτάφιος λόγος, Aίγινα 1829. Λόγοι επικήδειοι και επινίκειοι, εκφωνηθέντες εις επήκοον του λαού επί της Eλληνικής Eπαναστάσεως, Αίγινα 1829. Έκθεσις επί των Εξωτερικών και του Εμπορικού Ναυτικού Γραμματέως της Κυβερνήσεως κ. Σ. Τρικούπη προς την Δ Εθνικήν των Ελλήνων Συνέλευσιν κατά την συνεδρίασιν της 16 Ιουλίου 1832 (χ.τ.), (χ.ε.). Οι σωζόμενοι λόγοι, εκφωνηθέντες εις επήκοον του ελληνικού λαού επί της επαναστάσεως, εις εκκλησιαστικάς τελετάς, επιθεωρηθέντες παρά του ιδίου, εκδίδονται ήδη κατά πρώτον εις εν, φιλοτίμω δαπάνη του κυρίου Παντιά Ράλλη, εις διανομήν προς τους ομογενείς, Παρίσι 1836. Παππαδόπουλος Ν. (εκδ.), Τα κατά την κηδείαν του μακαρίτου Α. Ζαήμη Αντιπροέδρου του Συμβουλίου της Επικρατείας κ.τ.λ., αποθανόντος την 4 Μαΐου του έτους 1840, (περιέχει σύντομη βιογραφία του Α. Ζαΐμη υπό Γ. Αινιάνος και επικήδειους λόγους υπό Σ. Τρικούπη και Π. Σούτσου), Αθήνα 1840. Επικήδειος εις Πετρόμπεην Μαυρομιχάλην εκφωνηθείς επί εκκλησίας εν Αθήναις την 18 Ιανουαρίου 1848. An address delivered by Spiridion Tricoupi at the funeral of the late Bey of Maina, Peter Mavromichali at the church of St. Irene, on the 18 /30 January 1848, translated from the original, Athens 1848. Λόγος εκφωνηθείς υπό του γερουσιαστού κ. Σ. Τρικούπη εν τη Μητροπόλει των Αθηνών την 20 Φεβρουαρίου του 1849 έτους, τελουμένων δημοσίων μνημοσύνων του εν Τρικάλοις της Πελοποννήσου αποβιώσαντος την 18 Ιανουαρίου του ιδίου έτους Πανούτσου Νοταρά, Αθήνα 1849. Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, [πρώτες εκδόσεις: τόμος 1 ος Λονδίνο 1853, τόμος 2 ος Λονδίνο 1853, τόμος 3 ος Λονδίνο 1856, τόμος 4 ος Λονδίνο 1857]. Οι επί της Ελληνικής επαναστάσεως και κατά την κηδείαν τινών επιζησάντων πρωταγωνιστών αυτοσχέδιοι απ' άμβωνος λόγοι, και ο εκφωνηθείς εν Λονδίνω την 25 Μαρτίου 1861, Αθήνα 1862. Λόγος εκφωνηθείς εν πλήρει συνεδριάσει της Εθνικής Συνελεύσεως κατά την 18ην Ιανουαρίου, προκειμένου εις συζήτησιν του τρίτου κεφαλαίου του Κανονισμού του περί διαλογής των ψήφων επί τη εκλογή του βασιλέως [Αλφρέδου] / του κυρίου Σπυρίδωνος Τρικούπη, πληρεξουσίου της παροικίας των εν Μαγκεστρία ομογενών, 1863. Ο Δήμος, ποίημα κλέφτικον, Παρίσι 1821. Ο Δήμος, ποίημα κλέφτικον: η σκηνή εν Μεσολογγίω, έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα, Αθήνα 1863.
Βιβλιογραφία Aρσένης Ιωάννης, Σπυρίδων Τρικούπης (μετ εικόνος), Ποικίλη Στοά, Εθνικόν Ημερολόγιον 1885, Αθήνα 1884, σ. 465, 470-477. Γούδας Αναστάσιος, Βίοι παράλληλοι των επί της αναγεννήσεως της Ελλάδος διαπρεψάντων ανδρών, τόμος 7 ος (Πολιτικοί άνδρες), Αθήνα 1875. Κουζέλης Π. Απόστολος, Αιτωλοακαρνάνες πρωθυπουργοί, Αθήνα 2000. Κρεμμυδάς Βασίλης, Από τον Σπυρίδωνα Τρικούπη στο σήμερα το εικοσιένα στις νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα 2007. Κρεμμυδάς Βασίλης, «Η ιστορική αλήθεια του Σπ. Τρικούπη», στο επιστημονικό συμπόσιο (12-13 Δεκεμβρίου 2008) Από ποιον, για ποιον και πώς γράφεται η ιστορία, Αθήνα 2011. Πετρονικολός Κώστας, Οι πέντε κορυφαίοι της Μεσολογγίτικης Σχολής, Αθήνα 1974. Πετρόπουλος Κωνσταντίνος, Μεσολογγίτικες εθνικές δόξες, οι πέντε Μεσολογγίτες πρωθυπουργοί, Αθήνα 1971. Πρωτοψάλτης Εμμανουήλ, Σπυρίδων Τρικούπης (1788-1873), Αθήνα 1974. Χριστόπουλος Παναγιώτης, Σπ. Τρικούπης, ο ρήτωρ, ο λόγιος, ο πολιτικός, ο διπλωμάτης, ο ιστορικός, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Αρχειονομίας-Βιβλιοθηκονομίας (ανάτυπο επιστημονικής επετηρίδας, Τεκμήριον 1), Κέρκυρα 1998. Τρικούπη Σπυρίδωνος, Οι σωζόμενοι λόγοι, (ξυλογραφίες Γιάννης Γουρζής), Πινακοθήκη Σύγχονης Τέχνης Αιτωλοακαρνανίας Χρήστου και Σοφίας Μοσχανδρέου, Μεσολόγγι 2011. Τυπάλδος Ιούλιος, Εις τον θάνατον Σπυρίδωνος Τρικούπη. Ωδή, Βενετία 1874. Κοτζιάς Νικόλαος, Επανόρθωσις των εν τη Σπ. Τρικούπη Ιστορίας περί Ψαριανών πραγμάτων ιστορουμένων, Αθήνα 1857. Δυοβουνιώτης Γεώργιος, Δύο λέξεις εις την Ιστορία Σπ. Τρικούπη, Αθήνα 1858. Τρικούπη Σπυρίδωνος, Λόγοι αυτοσχέδιοι εν ιεραίς τελεταίς επί της Ελληνικής Επαναστάσεως και κατά την κηδείαν τινων επιζησάντων πρωταγωνιστών και ο εκφωνηθείς εν Λονδίνω την 25 Μαρτίου 1861, Αθήνα 1905. Κολοκοτρώνης Γενναίος, Ολίγαι λέξεις του στρατηγού Θ. Ι. Κολοκοτρώνου (Γενναίου) εις ανασκευήν ημαρτημένης τινός περικοπής του 4 τόμου της Ελληνικής Ιστορίας του κ. Σ. Τρικούπη, Αθήνα 1857.
Μπελιά Ελένη, Έκθεσις του Σπυρίδωνος Τρικούπη περί των πρώτων μέτρων της αντιβασιλείας εν Ελλάδι, Αθήνα 1973. Τρικούπη Σπυρίδωνος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, εικονογραφημένη διά σαράντα πινάκων του Peter Hess, Αθήνα 1971. Τρικούπη Σπυρίδωνος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και την Δημοκρατία, Αθήνα 2007. Αρχείο Σπυρίδωνος Τρικούπη 1813-1865 (περιλαμβάνει και βιογραφικό σημείωμα), Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο [Ε.Λ.Ι.Α.-Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα]. Ακαδημία Αθηνών, Ιστορικά ψηφιακά αρχεία, Ελληνική Επανάσταση και συγκρότηση του ελληνικού κράτους, Αρχειακή Συλλογή Κ.Ε.Ι.Ν.Ε., Αρχείο Κωλέττη, Αρχείο Ιωάννη Κωλέττη (Τμήμα Ιδρύματος Τοσίτσα), τεκμήρια 007-0125, 024-0017 [επιστολές του Σπ. Τρικούπη]. Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Βουλή των Ελλήνων, Βιβλιοθήκη: Τόμος 2 ος, Β Βουλευτική Περίοδος (1823-1824): Πρακτικά του Βουλευτικού και Προβουλεύματα, Αθήνα 1862, επανέκδοση 1972 (σ. 34, 297, 304, 306, 308, 310, 316, 322, 324, 327, 333-2, 336, 340, 344, 356, 372, 378, 385, 387, 410, 420) Τόμος 3 ος, Εθνικές Συνελεύσεις: Α εν Επιδαύρω 1821-1822, Β εν Άστρει 1823, Γ εν Επιδαύρω 1826, Γ κατ επανάληψιν εν Ερμιόνη και Τροιζήνι 1827, Αθήνα 1971 (σ. 7,10,169,181, 202, 208, 246, 262, 270, 284-6, 297, 299, 396, 423, 436-7, 440, 446-7, 520, 539, 633, 663) Τόμος 4 ος, Εθνικές Συνελεύσεις: Δ εν Άργει Εθνική Συνέλευση 1828-1829, Αθήνα 1973 (σ. 8,11, 23, 29, 48, 76, 221, 236, 310, 312, 316, 327-329, 332-336, 374, 395, 397- ος 9, 402-5, 410) Τόμος 5, Εθνικές Συνελεύσεις: Ε εν Άργει και εν Ναυπλίω 1831-1832, Δ κατ επανάληψιν 1831-1832, Δ κατά συνέχειαν 1832, Αθήνα 1974 (σ. 316, 340, 343, 350, 356-7, 359-363, 365, 388, 392) Τόμος 6 ος, Β Βουλευτική Περίοδος (1823-1824): Συνέχεια των Προβουλευμάτων κα ι λοιπών εξερχομένων εγγράφων των εκδοθέντων στους τόμους 1 & 2, Αθήνα 1972 (σ. 134, 140, 156-7, 168, 182, 260, 278-9) Τόμος 7 ος, Γ Βουλευτική Περίοδος (1824-1826):Πρακτικά του Βουλευτικού Σώματος, Αθήνα 1973 (σ. 4, 6, 11, 15, 64,103-4, 111,113, 121,141,153,169,175, 184,187, 189,193,196, 202, 208, 211, 220, 222, 230, 235, 241, 246, 259, 267, 269, 271-2, 276, 289, 303, 318-9, 321, 325, 342, 347, 378, 383, 398, 427, 440, 451, 455-6, 486, 488, 505, 515-6, 526) Τόμος 8 ος, Γ Βουλευτική Περίοδος (1824-1826): Προβουλεύματα και λοιπά εξερχόμενα έγγραφα του Βουλευτικού Σώματος, Αθήνα 1974 (σ. 11,111, 139, 169, 228,
238, 246, 256, 274, 291, 315, 328, 364, 366, 384, 423, 463) Τόμος 9 ος, Λυτά έγγραφα Α & Β Βουλευτικής Περιόδου (1822-1824):Πελοποννησιακή Γερουσία, Γερουσία Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, Άρειος Πάγος & Βουλευτικό Σώμα, Αθήνα 1976 (σ. 153-4) Τόμος 22 ος, Έγγραφα Καποδιστριακής περιόδου: Αναφοραί προς την Κυβέρνηση, την Γραμματεία της Επικρατείας, την Διοικητική Επιτροπή και την Γερουσία, 1828-1832, Αθήνα 2008 (σ. 70-1, 144, 176). Εικονογραφήσεις - Μνημεία Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία, Πανδέκτης http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/64364 Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία, Πανδέκτης http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/59392
Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (www.nhmuseum.gr). Σπυρίδων Τρικούπης. Ελαιογραφία του Σπ. Προσαλέντη, αρ.κατ. 242. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο (www.nhmuseum.gr). Σπυρίδων Τρικούπης. Μαρμάρινη προτομή, έργο Γ. Βιτάλη 1893, αρ.κατ. 2321-1316. Συντάκτρια: Σοφία Μπελόκα