ΟΔΗΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ (ΓΝΩΡΙΖΩ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΜΟΥ) Ο Οδηγός Εκπαιδευτικού για το μάθημα της Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο μου) 1) συνοψίζει τις βασικές αρχές που διέπουν τη διδακτική της σύγχρονης Γεωγραφίας, 2) παρουσιάζει τις κυριότερες εμφάσεις στην εφαρμογή των ΝΑΠ αναφορικά με τη μεθοδολογική προσέγγιση μέσα από οδηγίες για προσαρμογή της μάθησης στις σύγχρονες μεθοδολογικές αρχές, και 3) δίνει χρήσιμες οδηγίες σχετικά με τον προγραμματισμό του εκπαιδευτικού και την αξιοποίηση του εκπαιδευτικού υλικού. 1. Η ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ 1.1. Επιστήμες της Αγωγής και σύγχρονη Γεωγραφία Η Γεωγραφία ή και οποιοδήποτε θέμα εντάσσεται στο αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα της επίσημης εκπαίδευσης χρειάζεται να έχει ταυτόχρονη τεκμηρίωση στην ίδια την επιστήμη αλλά και προσαρμογή της στο τί γνωρίζουμε για το πώς οι άνθρωποι μαθαίνουν αποτελεσματικά. Όσον αφορά τη Γεωγραφία αυτό σημαίνει ότι θα πρέπει να γίνει εκμετάλλευση και φιλτράρισμα των επιστημονικών προσεγγίσεων της Επιστήμης της Γεωγραφίας μέσα από τις Επιστήμες της Αγωγής. 1.2 Θεματική και Περιφερειακή Γεωγραφία Το μάθημα της Γεωγραφίας παρέχει στους μαθητές μια ιδιαίτερη προοπτική θεώρησης του πραγματικού κόσμου έτσι ώστε να γίνει κατανοητός ο τρόπος με τον οποίο λειτουργεί. Μέσα από τη διαχρονική εξέλιξη της Επιστήμης της Γεωγραφίας οι Γεωγράφοι έχουν οδηγηθεί σε δύο βασικές πορείες για τις αναλύσεις τους. Η πρώτη προσέγγιση αφορά στην ανάλυση των Τόπων (Περιφερειακή Γεωγραφία). Η έμφαση βρίσκεται στο πώς διαφορετικά χαρακτηριστικά και διαδικασίες που υπάρχουν και επενεργούν στην ίδια θέση διαμορφώνουν έναν ιδιαίτερο Τόπο. Η δεύτερη αφορά στην ανάλυση των φαινομένων (Θεματική Γεωγραφία). Η έμφαση βρίσκεται στην μελέτη ενός συγκεκριμένου φαινομένου και του πώς αυτό κατανέμεται, έτσι ώστε να βρεθούν οι δυνάμεις που οδηγούν στη διαμόρφωσή του. Τόπος: (α) Τα ανθρώπινα και φυσικά φαινόμενα που υπάρχουν, αλληλεπιδρούν και διαμορφώνουν ένα μοναδικό χαρακτήρα σε μια τοποθεσία. (β) Μια τοποθεσία που έχει ένα ιδιαίτερο νόημα-μια ιδιαίτερη σημασία. Οι δύο αυτές προσεγγίσεις είναι απαραίτητες στο μάθημα της Γεωγραφίας προκειμένου οι μαθητές να αναγνωρίζουν ότι στον κόσμο υπάρχουν δυνάμεις που ενεργούν σε παγκόσμιο επίπεδο (Θεματική Γεωγραφία), αλλά αλληλεπιδρούν με άλλες δυνάμεις στο τοπικό επίπεδο (Περιφερειακή Γεωγραφία), οι οποίες με τη σειρά τους επηρεάζουν ξανά τις παγκόσμιες διαδικασίες. Η πρόκληση στο μάθημα της Γεωγραφίας είναι να ενσωματωθούν στο μάθημα και οι δύο προσεγγίσεις ώστε η κατανόηση της λειτουργίας του κόσμου σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο να είναι αποτελεσματική και ουσιαστική. Από τη μια, η απουσία Περιφερειακής Γεωγραφίας από το μάθημα αποδυναμώνει τη χωρική του διάσταση και οδηγεί σε ταυτόσημες προσεγγίσεις με μαθήματα π.χ. επιστήμης ή οικονομικών (μελέτη ενός παράγοντα / φαινομένου, απομονώνοντας τους άλλους). Από την άλλη, η απουσία Θεματικής Γεωγραφίας υποβιβάζει το μάθημα σε έναν κατάλογο από πληροφορίες που δεν έχουν συνοχή μεταξύ τους (π.χ. σωρεία πληροφοριών για έναν τόπο). Συχνά αυτό οδηγεί στην παγίδα της υπέρμετρης έμφασης σε πληροφορίες τύπου «κατηγορίλλων», και άλλων στερεότυπων και προκαταλήψεων που δεν βοηθούν, οδηγεί σε σύγχυση και ακυρώνει τη σημασία των τοπικών χαρακτηριστικών, φαινομένων και αλληλεπιδράσεων της πλειοψηφίας του πραγματικού κόσμου (δες Παράρτημα 1). Μέσα από τα ΝΑΠ Γεωγραφίας οι μαθητές αναμένεται να αποκτήσουν γνώσεις για θέσεις και τόπους (συμπεριλαμβανομένης και της ονομασίας τους) μέσα από την προσέγγιση της Περιφερειακής Γεωγραφίας και γνώσεις για διαδικασίες και φαινόμενα μέσα από την προσέγγιση της Θεματικής Γεωγραφίας. Στην ουσία μέσα σε ένα μάθημα οι δύο προσεγγίσεις δίνουν νόημα η μια στην άλλη.
2. ΕΜΦΑΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ 2.1 Γεωγραφικά εργαλεία Χάρτες Στο πλαίσιο του ΝΑΠ Γεωγραφίας του Δημοτικού Σχολείου, πέραν από τις γεωγραφικές γνώσεις, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην κατάκτηση των γεωγραφικών εργαλείων (χαρτών και άλλων εργαλείων) ως αναπόσπαστο μέρος του περιεχομένου του μαθήματος. Η ερμηνεία, η χρήση και η κατασκευή των εργαλείων διδάσκονται, προκειμένου οι μαθητές να οδηγηθούν σταδιακά στην κατάκτηση του κώδικα χωρικής επικοινωνίας μέσω εργαλείων και συμβόλων. Η διδασκαλία όμως αυτή θα πρέπει να νοηματοδοτείται μέσα από την ταυτόχρονη διδασκαλία Περιφερειακής και Θεματικής Γεωγραφίας. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι θα πρέπει να αφιερώνεται χρόνος στη διδασκαλία των εργαλείων, αλλά μέσα από συγκεκριμένες θεματικές και περιφέρειες που μελετούνται. 2.2 Άξονες Οργάνωσης των Ενοτήτων Η οικοδόμηση της γεωγραφικής γνώσης και η οργάνωση της μάθησης μέσα από ενότητες απαιτεί την σύνθεση τριών γνωστικών διαδικασιών, οι οποίες στην ανθρώπινη νόηση λειτουργούν ενιαία. Συνοπτικά, οι διαδικασίες αυτές είναι: Άξονας Α : Ο πρώτος αυτός άξονας αποτελεί το χωρικό άξονα. Για το σχεδιασμό των Ενοτήτων που αποτελούν το περιεχόμενο των Νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων για κάθε τάξη επιλέγονται πρώτιστα ο Τόπος που θα αναλυθεί (Περιφερειακή Γεωγραφία) και το/τα φαινόμενα που θα μελετηθούν (Θεματική Γεωγραφία) που έχουν άμεση εφαρμογή στον συγκεκριμένο τόπο. Ο κάθε τόπος έχει αναφορά σε μια θέση ΑΞΟΝΑΣ Α Θέση Τόπος (συνθήκες) Κινήσεις-Συνδέσεις Περιφέρεια (απόλυτη και σχετική) που θεωρείται σημαντική στην επιφάνεια της Γης μέσα από μοναδικά χαρακτηριστικά συνθήκες (φυσικά και ανθρωπογενή) που κτίζουν τη μοναδικότητα του τόπου αυτού. Σε κάθε τόπο διακρίνουμε την ανάγκη για αλληλεπιδράσεις που διαμορφώνουν το έδαφος για κινήσεις φυσικών στοιχείων, αγαθών και ανθρώπων (αλλαγή θέσης). Έτσι, τόποι στην υδρόγειο με τα ιδιαίτερά τους χαρακτηριστικά συνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται μεταξύ τους μέσα από διαδικασίες με αποτέλεσμα αλλαγή στα χαρακτηριστικά τους. Κάθε τόπος, τέλος, περιφερειοποιείται μαζί με άλλους τόπους, που έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά (συνθήκες), σε περιφέρειες. Για παράδειγμα, η χωροθέτηση ενός εργοστασίου σε μια βιομηχανική περιφέρεια αναλύεται σε μοναδικές συνθήκες στο σημείο εγκατάστασης, συνδέσεις για τη μεταφορά πρώτων υλών από τους τόπους παραγωγής τους και αγορών για τη διάθεση των τελικών προϊόντων. Άξονας Β : Ουσιαστικά εδώ ο χωρικός άξονας τίθεται σε μια λογική βάση ερμηνείας μέσα από τη δημιουργία - χτίσιμο μιας θεωρίας για το πώς τα στοιχεία του χώρου έχουν διαμορφωθεί σε συγκεκριμένες τοποθεσίες και πώς λειτουργούν. Απαραίτητο για την εξαγωγή μιας θεωρίας είναι η κατάκτηση των εννοιών και του λεξιλογίου. Μια θεωρία θα πρέπει να «τιμά» τα γεγονότα, έτσι που να λειτουργεί ως βάση για τη διαμόρφωση ΑΞΟΝΑΣ Β Εικόνες Λεξιλόγιο Θεωρία/-ες Αξιολογικές κρίσεις-κριτήρια αξιολογικών κρίσεων με τεκμηριωμένες θέσεις και επιχειρήματα για την παραγωγή μιας νέας θεωρίας. Με βάση το προηγούμενο παράδειγμα (άξονας Α ) οι σχετικές έννοιες όπως π.χ. πρώτη ύλη, εξαγωγικό λιμάνι, σιδηροδρομικό δίκτυο κ.ά. με τις παραστάσεις τους προσλαμβάνονται από τους μαθητές /τριες για την κωδικοποίηση φαινομένων και τελικά τη σύνδεσή τους για την παραγωγή και τεκμηρίωση της θεωρίας της βιομηχανικής τοποθεσίας. Άξονας Γ : Η κρίση και αξιολόγηση του χώρου πρέπει να εδράζεται και να τεκμηριώνεται σε γνώσεις για τα στοιχεία (Άξονας Α ) και την ερμηνεία του (Άξονας Β ). Η κρίση αυτή είναι μεν προσωπική αλλά θα πρέπει να είναι καλά τεκμηριωμένη και να διαχέεται από τη γεωγραφική διερεύνηση. Με αναφορά το χώρο και με στοιχεία από το χώρο να επιχειρείται η ερμηνεία του. ΑΞΟΝΑΣ Γ Γεωγραφική διερεύνηση
2.3 Έμφαση στην πορεία διερεύνησης 2.3.1 Γιατί Πορεία Διερεύνησης; Στην εφαρμογή της Παιδαγωγικής Επιστήμης έχει αναγνωριστεί ότι η μάθηση μέσα από την έρευνα είναι μια ισχυρή στρατηγική για την προαγωγή της μάθησης. Η έρευνα έξαλλου αποδεικνύει ότι η πραγματική μάθηση συμβαίνει ή επιτυγχάνεται μέσα από ερωτήσεις που προκαλούν το ενδιαφέρον και οδηγούν σε αιτιολογικές απαντήσεις. Οι μαθητές μπορούν να μαθαίνουν μόνοι τους, να διαχειρίζονται θέματα με αντικειμενικότητα και να εφαρμόζουν δεξιότητες για την επίτευξη ενός σκοπού. Η Γεωγραφία στο Δημοτικό Σχολείο στηρίζεται στη διερεύνηση μέσα από μια σειρά από στάδια: 2.3.2 Στάδια Πορείας Διερεύνησης Α. Διατύπωση γεωγραφικής ερώτησης Η αποτελεσματική γεωγραφική έρευνα εξαρτάται πρωταρχικά από την ποιότητα των γεωγραφικών ερωτήσεων που δρουν ως ερέθισμα για πρόκληση της διερεύνησης και για να «ξεκλειδώνουν την πόρτα» για την κατανόηση εννοιών που συνθέτουν το χώρο. Σε σχέση με το προηγούμενο παράδειγμα (σημείο 2.2) μια πιθανή ερώτηση θα μπορούσε να ήταν: Πού θα χωροθετούσαμε ένα εργοστάσιο; Β. Εύρεση πληροφοριών και πηγών δεδομένων Με βάση τον αρχικό προβληματισμό γίνεται επιλογή πιθανών πηγών για τα αναγκαία δεδομένα και τις αναγκαίες πληροφορίες για εύρεση της απάντησης, με βάση τον τόπο, το θέμα και τη χρονική στιγμή (αν επιβάλλεται). Για να απαντηθεί το ερώτημα «Πού θα χωροθετούσαμε ένα εργοστάσιο;» θα χρησιμοποιούσαμε θεματικούς χάρτες (φυσικούς, πληθυσμού, οδικού και άλλων δικτύων, πρώτων υλών κ.ά.) σε σχέση με τις υποψήφιες τοποθεσίες εγκατάστασης του εργοστασίου. Γ. Εξερεύνηση οργάνωση των δεδομένων Το πιο σημαντικό εργαλείο είναι ο θεματικός χάρτης ο οποίος επιτρέπει την ολιστική θεώρηση και εξερεύνηση φαινομένων, κατανομών και αλλαγών στο χρόνο. Εφαρμόζοντας δραστηριότητες βασισμένες στις αναλυτικές γεωγραφικές δεξιότητες της χωρικής σκέψης (δες σημείο 2.4) γίνεται επεξεργασία χρωμάτων και συμβόλων, αντλούνται δεδομένα για αναλύσεις με στόχο την ανακάλυψη, όπως: - κατανομή σημείων / τόπων (π.χ. πόλεις) - επιρροή σημείου στη γύρω περιοχή μεταξύ σημείου και της γύρω περιοχή (π.χ. η επίδραση της ανέγερσης του εργοστασίου σε μια περιφέρεια) - συσχετισμός χωρικών φαινομένων με την επίδρασή τους στο χώρο (π.χ. εργοστάσια σε σχέση με πυκνή κατανομή πληθυσμού και εργοστάσια σε σχέση με επίπεδα ρύπανσης) Δ. Ανάλυση της γεωγραφικής πληροφορίας. Το στάδιο αυτό εστιάζεται στην εύρεση στοιχείων μέσα από συγκρίσεις και βαθύτερη μελέτη, που να απαντά τον αρχικό προβληματισμό. Στο τέλος του σταδίου αυτού θα πρέπει να εξαχθούν συμπεράσματα για απάντηση στη γεωγραφική ερώτηση με βάση λογικά επιχειρήματα και τεκμήρια, έτσι που να συνδέουν έννοιες με λεξιλόγιο και να οδηγούν στο χτίσιμο μιας θεωρίας. Στο παράδειγμα που δόθηκε, όλα τα ευρήματα στο στάδιο αυτό συνθέτονται, για να απαντήσουν στο ερώτημα της χωροθέτησης του εργοστασίου με βάση τους παράγοντες βιομηχανικής τοποθεσίας που ανακαλύφθηκαν στο στάδιο Γ. Ε. Εφαρμογή της γεωγραφικής γνώσης. Οι υπεύθυνοι και ενεργοί πολίτες της κοινότητας που αποφασίζουν για τον τόπο τους και τον πλανήτη τους βασισμένοι στην μεθοδολογία γεωγραφικής διερεύνησης μπορούν να σταθμίζουν παράγοντες, να συνδέουν στοιχεία και έτσι να λαμβάνουν ορθολογικές αποφάσεις. Η γνώση που αποκτήθηκε πρέπει να κοινοποιείται. Μέσα από την υποστήριξη της άποψης με επιχειρήματα που να συνθέτονται με τεκμήρια (και με χρήση του κατάλληλου λεξιλογίου και των εννοιών) εφαρμόζεται η γεωγραφική γνώση γινόμαστε ικανοί να κοινωνικοποιούμε τη γνώση απαντώντας στην απλή ερώτηση, «και τώρα... Πού θα εγκαθιστούσαμε ένα εργοστάσιο στην πατρίδα μας; Και ποιους παράγοντες θα λαμβάναμε υπόψη για σκοπούς περιβαλλοντικούς; 2.4 Επιλογή και Δόμηση μαθησιακών δραστηριοτήτων
2.4.1 Αναλυτικές Γεωγραφικές Δεξιότητες ως οδηγοί για δόμηση δραστηριοτήτων Ο τρόπος σχεδιασμού των μαθησιακών δραστηριοτήτων από τον εκπαιδευτικό επηρεάζει και τον βαθμό αλληλεπίδρασης των μαθητών με το υλικό καθώς και την αποδοτικότητα στη μαθησιακή διαδικασία. Ως εκ τούτου, στη Γεωγραφία, που η πλειοψηφία των γνώσεων έχει χωρική αναφορά, ο σχεδιασμός των δραστηριοτήτων πρέπει να εδράζεται στις γνώσεις που έχουμε για τις γνωστικές διεργασίες που συντελούνται στον ανθρώπινο εγκέφαλο κατά την ανάλυση πληροφοριών χώρου. Για σκοπούς διδασκαλίας, και ερμηνεύοντας τη γνωστική ψυχολογία, η διδακτική της Γεωγραφίας έχει οδηγηθεί στη δημιουργία μιας σειράς από αναλυτικές γεωγραφικές δεξιότητες. 2.4.2 Τι είναι οι Γεωγραφικές Αναλυτικές Δεξιότητες; Οι βασικές αναλυτικές δεξιότητες στη Γεωγραφία αναφέρονται στην καλλιέργεια της ικανότητας των μαθητών να αντλούν και αναλύουν πληροφορίες για το χώρο. Η χρήση των αναλυτικών γεωγραφικών δεξιοτήτων κατά το μάθημα αυξάνει την μάθηση και καλλιεργεί τη σκέψη, ενώ ταυτόχρονα μειώνει τον απαιτούμενο γνωστικό φόρτο χρησιμοποιώντας αποδοτικά νευρολογικά διακριτούς τρόπους σκέψης για το χώρο. Αυτό συμβαίνει γιατί οι αναλυτικές γεωγραφικές δεξιότητες συνδέονται με τους «μηχανισμούς» λειτουργίας της χωρικής σκέψης στον ανθρώπινο εγκέφαλο, καθώς η χωρική σκέψη δομείται, καλλιεργείται και αναπτύσσεται με την ενεργοποίηση διαφόρων «περιοχών» του εγκεφάλου. Η σύγχρονη έρευνα υποστηρίζει ότι οι δομές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη χωρική σκέψη βρίσκονται σε λειτουργία από πολύ μικρή ηλικία, και η εξάσκηση των παιδιών από τις πρώτες τάξεις της σχολικής ζωής είναι σημαντική, αν όχι απαραίτητη, για τη μετέπειτα μάθηση. Στην οργάνωση/σχεδιασμό των ενοτήτων (ιστοσελίδα), αλλά και στα έντυπα φύλλα εργασίας μαθητή (Α και Β τάξη) έγινε προσπάθεια για καθαρή αντιστοίχιση των δραστηριοτήτων με τη γεωγραφική αναλυτική δεξιότητα η οποία νοείται ότι θα χρησιμοποιηθεί κατά την εκτέλεση της δραστηριότητας. Η αντιστοίχιση φαίνεται με τη χρήση εικονιδίων που θα επιχειρηθεί να εμφανίζονται με συνέπεια σε όλες τις ενότητες για όλες τις τάξεις. Συνοπτικά οι βασικές γεωγραφικές αναλυτικές δεξιότητες και τα αντίστοιχα εικονίδια είναι: ΕΙΚΟΝΙΔΙΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ ΘΕΣΗ: Η περιγραφή του πού βρίσκεται κάτι σε σχέση με απόσταση ή/και κατεύθυνση, εγγύτητα με κάτι άλλο στο χώρο. ΣΥΝΘΗΚΕΣ: Τα χαρακτηριστικά που υπάρχουν και μπορούν να παρατηρηθούν ή/και να μετρηθούν σε μια θέση. ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ: Τα μέσα (π.χ. δρόμοι) ή οι διαδικασίες (γραμμή λεωφορείου) με τα οποία δύο θέσεις στο χώρο συνδέονται μεταξύ τους. ΣΥΓΚΡΙΣΗ: Η σύγκριση μεταξύ συνθηκών ή/και συνδέσεων που επικρατούν σε δύο ή περισσότερες θέσεις. ΖΩΝΗ ΕΠΙΡΡΟΗΣ: Η επίδραση που μπορεί να έχει ένα χαρακτηριστικό ή ένα γεγονός που επικρατεί/συμβαίνει σε μια θέση, σε κάποια άλλη που βρίσκεται μακριά της.
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ: Η ομαδοποίηση θέσεων/περιοχών που παρουσιάζουν παρόμοιες συνθήκες/συνδέσεις σε μια μεγαλύτερη. ΙΕΡΑΡΧΙΑ: Η ένταξη και τοποθέτηση μιας περιοχής σε μια ιεραρχία μικρότερων ή μεγαλύτερων περιφερειών (κοινότητα σε επαρχία). ΜΕΤΑΒΑΣΗ: Ο τρόπος αλλαγής των χαρακτηριστικών ή της έντασής τους από μια θέση σε άλλη θέση η οποία παρουσιάζει διαφορετικά χαρακτηριστικά ή ένταση χαρακτηριστικών, κατά μήκος μιας διαδρομής. ΑΝΑΛΟΓΙΑ: Η εύρεση μεμακρυσμένων θέσεων με παρόμοιες συνθήκες λόγω ανάλογης θέσης στο χώρο. ΜΟΤΙΒΑ: Η διάταξη των χαρακτηριστικών στο χώρο (γραμμή, δακτύλιος, συστάδα κλπ) ΣΥΣΧΕΤΙΣΕΙΣ: Η εμφάνιση στην ίδια θέση δύο ή περισσοτέρων μοτίβων και αιτιολόγηση της ταυτόχρονης εμφάνισης. ΧΩΡΟΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ: α) Αλλαγή: Η αλλαγή στις συνθήκες και συνδέσεις που συντελείται σε ένα τόπο με την πάροδο του χρόνου. β) Κίνηση: Η «μετανάστευση» ενός χαρακτηριστικού από ένα τόπο σε κάποιον άλλο με την πάροδο του χρόνου. γ) Διάχυση: Η επέκταση ενός χαρακτηριστικού στο χώρο. ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ: Ο εντοπισμός αταίριαστων χαρακτηριστικών στο χώρο. Θεωρείται αυτονόητο ότι οι γεωγραφικές αναλυτικές δεξιότητες δρουν συμπληρωματικά και δεν αντικαθιστούν την καλλιέργεια όλων των υπόλοιπων βασικών δεξιοτήτων στο μάθημα (key competences). 5. ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΓΕΝΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ 5.1 Προγραμματισμός τριμήνων Α και Β τάξης Κατά τη σχολική χρονιά 2011 2012 προγραμματίζεται η εφαρμογή των Νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων (ΝΑΠ) Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο μου) στις τάξεις Α και Β Δημοτικού. Οι πρώτες δοκιμαστικές ενότητες που έχουν οργανωθεί θα αρχίσουν να εφαρμόζονται με την έναρξη της σχολικής χρονιάς, ενώ αναμένεται η οργάνωση και εφαρμογή επιπρόσθετων ενοτήτων καθ όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς (β και γ τρίμηνο).
5.2 Εκπαιδευτικό υλικό και βοήθημα εκπαιδευτικού Για την εφαρμογή των ΝΑΠ Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο μου) στην Α και Β τάξη Δημοτικού οι εκπαιδευτικοί θα έχουν στη διάθεσή τους ηλεκτρονικό, κυρίως, υλικό προς αξιοποίηση, για σκοπούς υποστήριξης και εκπαιδευτικής εφαρμογής. Το υλικό θα είναι διαθέσιμο σε ηλεκτρονική μορφή, μέσα από την ιστοσελίδα των ΝΑΠ που φιλοξενείται στον ιστοχώρο του Π.Ι. (www.nap.pi.ac.cy) και θα περιλαμβάνει: τους Δείκτες Επιτυχίας για κάθε τάξη (τάξεις Α -Β, τάξη Γ, τάξη Δ, τάξη Ε, τάξη Στ ), ταξινομημένους στους τρεις πυλώνες στόχων των ΝΑΠ τους Πίνακες Οργάνωσης των Θεματικών Ενοτήτων κάθε τάξης τον Οδηγό Εκπαιδευτικού Οργάνωση Σχεδιασμό κάθε ενότητας (δείκτες επιτυχίας, επιμέρους στόχοι, λεξιλόγιο όροι, γεωγραφικές θεωρίες, γεωγραφικές δεξιότητες και δραστηριότητες, πορεία διευρεύνησης, ενδεικτικό χρονοδιάγραμμα) Συνοδευτικό υλικό ενοτήτων (π.χ. παρουσιάσεις, φωτογραφίες, χάρτες, κ.λπ.) Άλλο επιμορφωτικό/ενημερωτικό υλικό Παράλληλα, στα σχολεία θα είναι διαθέσιμα σε έντυπη μορφή τα φύλλα εργασίας μαθητή Α τάξης και Β τάξης (τρεις ενότητες για κάθε τάξη). Τονίζεται ότι είναι ιδιαίτερα σημαντικό για όλους τους/τις εκπαιδευτικούς που διδάσκουν το μάθημα της Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο μου) να μελετήσουν το σχετικό υλικό, ώστε να καταστεί ευκολότερη η κατανόηση των γενικών αρχών δόμησης των ενοτήτων, αλλά και οι νέες μεθοδολογικές προσεγγίσεις στη μαθησιακή διαδικασία. Η ομάδα υποστήριξης του μαθήματος αναμένεται να καλέσει τους μάχιμους εκπαιδευτικούς να προβούν σε ανατροφοδότηση σχετικά με το περιεχόμενο του παρόντος Οδηγού Εκπαιδευτικού κατά την πρώτη συνάντηση της κεντρικής επιμόρφωσης. Επιπρόσθετα, και αφού οι ενότητες διδασκαλίας είναι δοκιμαστικές, συστήνεται στους εκπαιδευτικούς η πολυεπίπεδη κριτική θεώρηση των δοκιμαστικών ενοτήτων, ώστε να εξασφαλιστεί η ανατροφοδότηση εκ μέρους των μάχιμων εκπαιδευτικών προς την ομάδα υποστήριξης για διάφορες πτυχές της όλης εφαρμογής (ποιότητα δραστηριοτήτων, χρόνος εφαρμογής, καταλληλότητα φωτογραφικού και άλλου υλικού, αντιδράσεις παιδιών, καλλιέργεια δεικτών επιτυχίας, κ.λπ.). Η ανατροφοδότηση που θα δεχθεί η ομάδα υποστήριξης από τους μάχιμους εκπαιδευτικούς (κατά τις επισκέψεις σε σχολικές μονάδες και στην κεντρική επιμόρφωση) θα αποτελέσει τα κριτήρια εκ νέου αναθεώρησης και συνεχούς βελτίωσης των θεματικών ενοτήτων. 5.3 Δραστηριότητες Ενοτήτων Οι δραστηριότητες των θεματικών ενοτήτων, που έχουν δομηθεί με βάση τις Γεωγραφικές Αναλυτικές Δεξιότητες, είναι, για τις μικρότερες τάξεις κυρίως βιωματικές, όπως φαίνεται στην Οργάνωση / Σχεδιασμό κάθε ενότητας (www.nap.pi.ac.cy). Η σειρά με την οποία συστήνεται να εφαρμοστούν οι δραστηριότητες είναι, σε κάποιες περιπτώσεις, ευέλικτη. Τυχόν, όμως, αλλαγή στη σειρά των δραστηριοτήτων θα πρέπει α) να εξασφαλίζει την εκμάθηση των εννοιών (λεξιλόγιο) και τη νοητική σύνδεσή τους με τις εικόνες / παραστάσεις και β) να μην επηρεάζει τα στάδια της πορείας διερεύνησης. 5.4 Οδηγίες προς εκπαιδευτικούς Γ - Στ τάξης Σύμφωνα με τον ισχύοντα προγραμματισμό το μάθημα της Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο) εφαρμόζεται μερικώς στην Α και Β τάξη Δημοτικού κατά τη φετινή σχολική χρονιά. Οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν το μάθημα στις υπόλοιπες τάξεις (Γ - Στ ) θα μπορούν να ακολουθήσουν το προηγούμενο αναλυτικό πρόγραμμα με το υπάρχων υλικό. Γίνεται όμως ιδιαίτερη παρότρυνση, σε όσους εκπαιδευτικούς το επιθυμούν, να επιλέξουν και να οργανώσουν τις ενότητές τους σύμφωνα με τους άξονες δόμησης των ενοτήτων, την πορεία διερεύνησης και τις αναλυτικές γεωγραφικές δεξιότητες. Η ομάδα υποστήριξης του μαθήματος θα βρίσκεται φέτος στη διαδικασία παραγωγής υλικού και για τις τάξεις Γ - Δ παράλληλα με τη συμπλήρωση του υλικού Α και Β. Ανάλογα με το ενδιαφέρον που θα επιδειχθεί και από εκπαιδευτικούς για τη συνεργασία για την παραγωγή υλικού, είναι δυνατόν να ετοιμαστούν και ενότητες
για μεγαλύτερες τάξεις. Οποιοδήποτε υλικό παράγεται θα αναρτάται στην ιστοσελίδα των ΝΑΠ www.nap.pi.ac.cy. 5.5 Επικοινωνία με την ομάδα Γεωγραφίας Η ομάδα που εργάζεται για τα ΝΑΠ Γεωγραφίας (Γνωρίζω τον Κόσμο μου) είναι στη διάθεση κάθε συναδέλφου εκπαιδευτικού για οποιεσδήποτε πληροφορίες / διευκρινίσεις ή άλλη μορφή βοήθειας / στήριξης. Τα στοιχεία ηλεκτρονικής επικοινωνίας των μελών της ομάδας είναι: Δρ Κωνσταντίνος Θεοφιλίδης Γιώργος Κάρουλλας Χριστίνα Σταύρου theofilides.c@cyearn.pi.ac.cy karoullas.g@cyearn.pi.ac.cy chsta@cyearn.pi.ac.cy ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1: Αποφυγή προκαταλήψεων και στερεοτύπων στη Γεωγραφία Οι όροι «προκαταλήψεις» και «στερεότυπα» αναφέρονται σε υπέρμετρη έμφαση που δίνεται σε τόπους, φαινόμενα ή χαρακτηριστικά που είναι δυσανάλογη με τη σημασία τους και αλλοιώνει την εικόνα του πραγματικού κόσμου στα μάτια των μαθητών. «Κατηγορίλλες»: Υπέρμετρη έμφαση σε συγκεκριμένο χαρακτηριστικό που έχει το μεγαλύτερο μέγεθος από όλα τα υπόλοιπα στην κατηγορία του, π.χ. το πιο ψηλό βουνό, το μεγαλύτερο ποτάμι, κ.λπ.. Τοποκεντρική προκατάληψη: α) Αποδοχή αντιλήψεων που επηρεάζονται από την τοπική πραγματικότητα (π.χ. προκαταλήψεις της κοινωνίας), ή β) υπέρμετρη απόδοση σημασίας σε ανθρώπινες και φυσικές γεωμορφές ή σε τρόπους ζωής, η οποία επηρεάζεται από την εικονική πραγματικότητα που παρουσιάζεται μέσα από δημόσιες ή μη πηγές πληροφόρησης (π.χ. τουριστικός οδηγός, μη αξιολογημένες διαδικτυακές πηγές, κ.λπ.) και όχι από αντικειμενικά στοιχεία. Εξωτική προκατάληψη: Υπέρμετρη απόδοση σημασίας σε τόπους που παρουσιάζουν εντυπωσιακά χαρακτηριστικά ή υπέρμετρη σημασία σε εντυπωσιακά χαρακτηριστικά σε συγκεκριμένους τόπους (πχ. αξιοθέατα). Προκατάληψη της ευημερίας: Υπέρμετρη έμφαση σε όμορφα μέρη και τρόπους ζωής της μειοψηφίας των πλουσίων και διάσημων εντός τόπων. Προκατάληψη των προβλημάτων: Συνεχής ανάδειξη των προβλημάτων και των καταστροφών που οδηγούν σε συνεχή αναζήτηση ευθυνών και κυνισμό. Προκατάληψη των πρωτοσέλιδων: Υπέρμετρη έμφαση στα θέματα των μέσων μαζικής ενημέρωση, που αλλοιώνουν τη συνοχή του μαθήματος. Προκατάληψη των προσωπικών προτιμήσεων: Υπέρμετρη έμφαση σε τόπους και θέματα που ενδιαφέρουν προσωπικά τον εκπαιδευτικό ή τους μαθητές, ακυρώνοντας το αναλυτικό