Επίμετρο: Η υποκειμενικότητα ενός κομμουνιστή Ο κομμουνισμός σφράγισε την ιστορία του 20ού αιώνα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Ολόκληρες βιβλιοθήκες καταλαμβάνουν οι μελέτες για τα ποικίλα κινήματα που συνδέθηκαν με τον κομμουνισμό, για τα κομμουνιστικά καθεστώτα, για τις ηγετικές μορφές των κομμουνιστικών κομμάτων. Από όλη αυτήν την ογκώδη παραγωγή βιβλίων για τον κομμουνισμό, που γνώρισε μια ιδιαίτερη άνθιση μετά το 1989, μας λείπει κάτι που είναι πολύ σημαντικό για την κατανόηση του κομμουνισμού: η μελέτη των κομμουνιστών. Ο κομμουνισμός δεν ήταν απλά άλλη μια ιδεολογία ή άλλο ένα καθεστώς. Ήταν υπόθεση εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλον τον πλανήτη, από την Κίνα μέχρι το Περού και από τη Μοζαμβίκη μέχρι την Ελλάδα, ήταν το πρώτο παγκοσμιοποιημένο και υπερεθνικό πολιτικό και κοινωνικό κίνημα της νεότερης εποχής. Γιατί τόσα εκατομμύρια διαφορετικοί άνθρωποι εντάχθηκαν σε αυτό; Και επιπλέον, τι σήμαινε γι αυτούς τους ανθρώπους η συμμετοχή τους σε αυτό το κίνημα, ποιο νόημα προσέδωσε στη ζωή τους αυτή η ένταξη; Προφανώς, δεν μπορούν να υπάρξουν μονοδιάστατες απαντή- 191
από δω και πέρα θα είσαι ο Νίκος σεις σε ένα τόσο σύνθετο φαινόμενο. Για να απαντήσει κανείς θα πρέπει να λάβει υπόψη του τη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία, το φύλο και τη φυλή, το καθεστώς στο οποίο έδρασε, τη θέση στην κομματική ιεραρχία, τελικά την ιδιαίτερη, προσωπική βιογραφία. Δεν υπάρχει ο «αντιπροσωπευτικός» κομμουνιστής, ο «νέος τύπος ανθρώπου» που επαγγελλόταν η κομμουνιστική ιδεολογία παραμένει πάντα ανολοκλήρωτος και αντιφατικός. Παρόλα αυτά, μέσα από την πολλαπλότητα, αναδεικνύονται κάποιες ιδιότητες οι οποίες χαρακτηρίζουν την υποκειμενικότητα των κομμουνιστών και οι οποίες γίνονται διακριτές όταν εγκαταλείψουμε τη μακροκλίμακα και εστιάσουμε στις συγκεκριμένες προσωπικές βιογραφίες και μαρτυρίες. Η ζωή του Κώστα Πασχαλούδη μάς επιτρέπει να δούμε το φαινόμενο των κομμουνιστών στην Ελλάδα από μια ιδιαίτερη οπτική γωνία. Όχι από την οπτική των ηγετικών στελεχών που με τις αποφάσεις τους καθόρισαν τις ζωές χιλιάδων απλών μελών και κάποιες φορές τις πολιτικές εξελίξεις της χώρας, αλλά ούτε και από αυτήν των «αφανών». Ο Κώστας Πασχαλούδης είναι ένα μεσαίο στέλεχος του κόμματος. Εντάσσεται στην ΟΚΝΕ στην αρχή της Κατοχής και γρήγορα γίνεται επαγγελματικό στέλεχος, σε ηλικία μόλις δεκαεπτά ετών. Εκείνη την εποχή το Κομμουνιστικό Κόμμα βρίσκεται σε περίοδο πλήρους ανάπτυξης και ενδεικτικό αυτού του δυναμισμού του είναι ότι αναδεικνύει νέα στελέχη με κριτήριο τις ικανότητές τους και την αφοσίωση στο κόμμα. Σε άλλες, «κανονικές» εποχές, η ανάδειξη νέων στελεχών θα ήταν μια μακροχρόνια, γραφειοκρατική διαδικασία. Στην Κατοχή το Κομμουνιστικό Κόμμα επανιδρύεται ως μαζικό κόμμα-κίνημα, αντλώντας από τις τεράστιες κοινωνικές διαθεσιμότητες που διαμόρφωσαν οι ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες: η ξένη κατοχή, η φτώχεια, η απουσία άλλων πολιτικών προτάσεων. Η οργανωτική ανάπτυξη και η ακτινοβολία μιας ιδεολογί- 192
Επίμετρο ας που ήταν ένα κράμα πατριωτισμού και επαναστατικότητας συναντά τις προσδοκίες ολοένα και περισσότερων ανθρώπων, ιδιαίτερα νέων, ακόμη και σε περιοχές και κοινωνικά στρώματα που δεν είχαν καμιά ριζοσπαστική παράδοση, όπως είναι τα αγροτικά περίχωρα της Θεσσαλονίκης. Μεταξύ τους βρίσκεται ένας νεαρός, που έχει ήδη δοκιμαστεί σκληρά από τη ζωή, που αντιμετωπίζει το φάσμα της ανέχειας και της φτώχειας και που ταυτόχρονα πιστεύει στη δυνατότητα της προόδου και της αλλαγής το φαντασιακό του συγκλονίζεται από το «θαύμα» του ηλεκτροφωτισμού στο χωριό. Ας επιμείνουμε λίγο περισσότερο στη δυνατότητα αλλαγής και προόδου, δηλαδή στο πρόταγμα της νεωτερικότητας. Για τα πληβειακά στρώματα, από τα οποία προέρχεται ο Κ. Πασχαλούδης, η ένταξη στο κομμουνιστικό κίνημα αντιπροσωπεύει τη δυνατότητα να αλλάξουν όχι μόνο την κοινωνία αλλά και τη ζωή τους, να ακολουθήσουν μια διαδρομή που δεν ήταν προδιαγεγραμμένη για τους ανθρώπους του χωριού, να ανοίξουν νέους ορίζοντες και να δημιουργήσουν τον εαυτό τους από την αρχή. Το κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα, με όλες τις αντιφάσεις του, ενσάρκωνε αυτήν ακριβώς την υπόσχεση της νεωτερικότητας: τη ρήξη με την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων, τη βεβαιότητα της προόδου, την πίστη στη χειραφέτηση της κοινωνίας. Ταυτόχρονα ενσάρκωνε και την πίστη στις δυνατότητες αλλαγής και βελτίωσης του ατόμου που προερχόταν από τις λαϊκές τάξεις και το οποίο βρισκόταν αντιμέτωπο με μια σειρά από κοινωνικούς αποκλεισμούς και ταξικούς φραγμούς. Μέσα από τη συμμετοχή στο κομμουνιστικό και το αντιστασιακό κίνημα ο Κ. Πασχαλούδης ξεκινά μια νέα, εντελώς απρόβλεπτη, ζωή, δημιουργεί έναν νέο εαυτό. Αυτός ο νέος εαυτός αποκτά και νέο όνομα: το ψευδώνυμο «Νίκος» σηματοδοτεί αυτή τη νέα ζωή που ξεκινά μέσα στην Κατο- 193
από δω και πέρα θα είσαι ο Νίκος χή και με αυτό το ψευδώνυμο γίνεται γνωστός, συστήνεται σε άλλους συντρόφους, συμμετέχει σε κομματικά όργανα και συνεδριάσεις. Μια νέα ζωή που αφιερώνεται στην καθημερινή πολιτική δουλειά από χωριό σε χωριό, την οργάνωση νέων μελών, τον συντονισμό οργανώσεων, τη διαφώτιση. Μια ζωή που σίγουρα ούτε ο ίδιος θα μπορούσε να είχε φανταστεί όταν δούλευε στα χωράφια τον χειμώνα του 1940. Στην περίπτωση του Κ. Πασχαλούδη η ένταξη στο κόμμα αποτελεί και την αφετηρία της ανόδου στην κομματική ιεραρχία, κάτι που του προσδίδει κύρος μεταξύ των συνομηλίκων του και των συντοπιτών του. Στον νέο εαυτό που δημιουργείται μέσα από την πολιτική δραστηριοποίηση και την κομματική στράτευση καλλιεργούνται εκείνες οι ιδιότητες, εκείνα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που το κόμμα με τη σειρά του αναγνωρίζει και επιβραβεύει. Οι ιδιότητες αυτές δεν περιορίζονται απλά στην παροιμιώδη κομματική πειθαρχία αλλά περιλαμβάνουν την οργανωτική ικανότητα, την τήρηση των κανόνων συνωμοτικότητας, την εργατικότητα, τη ρητορική δεινότητα, τη στρατολόγηση νέων μελών, τη διαχείριση εσωτερικών διαφωνιών κ.λπ. Η καλλιέργεια αυτών των ικανοτήτων, η αναγνώριση και η επιβράβευσή τους μέσα από την άνοδο στην κομματική ιεραρχία, δημιουργεί και ενισχύει τους ιδιαίτερα στενούς προσωπικούς δεσμούς με το κόμμα. Ταυτόχρονα, υπάρχει κάτι συνολικότερο. Η ένταξη στο κομμουνιστικό κίνημα, ιδιαίτερα εκείνη την εποχή, προϋπέθετε την ολοκληρωτική στράτευση του εαυτού, την υποταγή τού ατομικού στο συλλογικό, την υιοθέτηση μιας συγκεκριμένης αντίληψης του εαυτού και του κόσμου, που εδράζεται στο διαχωρισμό ανάμεσα στο «εμείς» και οι «άλλοι», την πίστη στην ηγεσία, την αφοσίωση στον κοινό σκοπό. Από αυτήν την άποψη, το κόμμα λειτουργεί ως μηχανισμός κοινωνικοποίησης για τους νέους, δί- 194
Επίμετρο πλα στην οικογένεια και το σχολείο. Στην περίπτωση του Κ. Πασχαλούδη, υποκατέστησε τόσο την οικογένεια, που έχασε νωρίς, όσο και το σχολείο, το οποίο δεν ολοκλήρωσε. Ο τρόπος ζωής, όπως ξεδιπλώνεται μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, ίσως ξαφνιάζει τον σημερινό αναγνώστη. Παρά το γεγονός ότι είναι κομματικό στέλεχος, δεν έχει τα προνόμια ή τις υλικές απολαβές με τις οποίες έχουμε συνδέσει στο μυαλό μας τα στελέχη των σύγχρονων κομμάτων ή τα στελέχη των κομμουνιστικών καθεστώτων. Εάν αναζητούσαμε έναν παραλληλισμό με το σήμερα, ο τρόπος ζωής του θα ταίριαζε περισσότερο με αυτόν ενός ακτιβιστή παρά ενός γραφειοκράτη. Συνεχής κινητικότητα, παρανομία, ψευδώνυμα, χωρίς μόνιμη κατοικία, κίνδυνοι, διαδοχικές συναντήσεις και συζητήσεις, κάλυψη των στοιχειωδών αναγκών από ένα δίκτυο αλληλεγγύης οργανώσεων και συντρόφων. Ένας τρόπος ζωής που ισορροπεί ανάμεσα στη νομαδικότητα και τη στράτευση, την αυτοπραγμάτωση του υποκειμένου και την πειθαρχία. Εκείνη την εποχή και για την κουλτούρα των κομμουνιστών προτεραιότητα είχε η στράτευση, η ολοκληρωτική στράτευση. Η στράτευση αντανακλάται σε μια αφήγηση στην οποία το «εγώ» του αφηγητή συρρικνώνεται για να συμπεριληφθεί στο «εμείς» («συζητήσαμε», «αποφασίσαμε», «αρχίσαμε» κ.ο.κ.) Αυτό αποτελεί κοινό τόπο στις μαρτυρίες των πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής, ιδιαίτερα των ανδρών. Η προσωπική βίωση των γεγονότων υποβαθμίζεται, ο αντίκτυπός τους στον ψυχισμό και τα συναισθήματα αποσιωπάται, για να δοθεί προτεραιότητα στα γεγονότα αυτά καθεαυτά. Αυτή η θέση του αφηγητή, όπου το αυτοβιογραφικό «εγώ» συρρικνώνεται, του επιτρέπει να μιλήσει και από τη σκοπιά του παρατηρητή. Μέσα από τις σελίδες της μαρτυρίας του ανασυντίθεται όχι απλά η ζωή του αλλά η οργάνωση και η δράση των οργανώσεων του 195
από δω και πέρα θα είσαι ο Νίκος κόμματος και της Αντίστασης στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης, με δεκάδες ονόματα στελεχών και των θέσεων που κατείχαν. Προϋπόθεση της παρατήρησης είναι η αποστασιοποίηση, η εγκατάλειψη της ολοκληρωτικής στράτευσης. Αυτή η νέα συνθήκη διευκολύνει και την ανάδυση της υποκειμενικότητας. Οι δεκαετίες που μεσολάβησαν από τα 1940-46, αλλά και ο αναστοχασμός πάνω στην εμπειρία εκείνων των χρόνων κάτω από το φως των μεταγενέστερων εξελίξεων, του επιτρέπουν να αποστασιοποιηθεί και να δει κριτικά τα όσα συνέβησαν εκείνη την εποχή. Η αποστασιοποίηση αυτή φαίνεται στην προθυμία του να μιλήσει για όσα πρόδηλα αποδοκίμαζε και αποτελούσαν θέματα-ταμπού (π.χ. εκτελέσεις της ΟΠΛΑ) ή για να καταθέσει την άποψή του και τη γνώση του για όσα έχουν αποτελέσει έκτοτε αντικείμενο συζήτησης (π.χ. ο ασφυκτικός έλεγχος του ΕΑΜ από το ΚΚΕ, η εσωκομματική δημοκρατία ή οι αντιδράσεις μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας). Με αυτόν τον τρόπο, η υποκειμενικότητα αναδεικνύεται ως διαφορά και κριτική στην ηγεσία, ως διεκδίκηση της αναγνώρισης της διαφωνίας και της προσωπικής γνώμης, ενάντια, πολλές φορές, στην επίσημη κομματική αφήγηση. Βέβαια, εκδηλώνεται εκ των υστέρων, σε επίπεδο μνήμης. Γιατί δεν εκδηλώθηκε τότε, θα μπορούσε να διερωτηθεί κάποιος; Γιατί έπρεπε να περάσουν τόσες δεκαετίες; Ο κόσμος που ζούσε και δρούσε ο Κ. Πασχαλούδης ήταν βαθιά διαιρεμένος ανάμεσα στην Αριστερά και τη Δεξιά. Υπήρχαν «γκρίζες ζώνες» ενδιάμεσα, αλλά εκείνος επέλεξε τη μία από τις δύο πλευρές. Το τίμημα γι αυτήν την επιλογή ήταν βαρύ και το πλήρωσε μετά το τέλος της Κατοχής. Υποχρεωτικά περνά ξανά στην παρανομία λόγω της «λευκής τρομοκρατίας», συλλαμβάνεται, βασανίζεται άγρια, συλλαμβάνεται ξανά και καταδικάζεται «ευτυχώς» σε ισόβια. Από εκεί ξεκινά μια άλλη διαδρομή, που δεν περιλαμβάνεται 196
Επίμετρο στο ανά χείρας βιβλίο. Φυλακίζεται στις φυλακές Επταπυργίου, μέχρι τον Ιούλιο του 1947, οπότε και μεταφέρεται στο στρατόπεδο της Γυάρου και κρατείται στον Γ όρμο, τον όρμο των «στελεχών», για να περάσει όλη την ψυχική και σωματική δοκιμασία των στερήσεων, των βασανιστηρίων, της καταναγκαστικής εργασίας. Στη Γυάρο θα περάσει το μεγαλύτερο διάστημα των υπόλοιπων ετών του εγκλεισμού του, μέχρι την απόλυσή του τον Ιούλιο του 1952. Μια βιογραφική διαδρομή που θα συναντήσουμε στους περισσότερους έλληνες κομμουνιστές εκείνης της γενιάς, με την κρίσιμη διαφοροποίηση μεταξύ όσων παρέμειναν στις φυλακές στην Ελλάδα και όσων μετά τον Εμφύλιο έγιναν πολιτικοί πρόσφυγες στην Ανατολική Ευρώπη. Οι διώξεις, τα βασανιστήρια, η φυλακή, δεν επιτρέπουν την αποστασιοποίηση, τις περισσότερες φορές λειτουργούν στην αντίθετη κατεύθυνση, «σκληραίνουν» την υποκειμενικότητα και δημιουργούν πιο συνεκτικούς δεσμούς μεταξύ αυτών που διώκονται, καθώς το ρήγμα με την απέναντι πλευρά διευρύνεται. Σε αυτήν την κατηγορία ανήκει και ο συγγραφέας. Η εμπειρία των διώξεων και της φυλακής, αλλά και το μετεμφυλιακό πολιτικό κλίμα, θα ενισχύσουν τη στράτευση. Μετά την αποφυλάκισή του δεν θα ιδιωτεύσει αλλά θα επιστρέψει στη συνδικαλιστική και πολιτική δράση. Θα ενταχθεί στην ΕΔΑ Θεσσαλονίκης και, μετά το 1955, θα αναπτύξει συνδικαλιστική δράση στην Ένωση Ηλεκτροτεχνιτών Θεσσαλονίκης, μέχρι τη δικτατορία. Μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας θα επιστρέψει στην ενεργό δράση και θα είναι γραμματέας της Ομοσπονδίας Ηλεκτροτεχνιτών Ελλάδας μέχρι τη συνταξιοδότησή του και μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Η σταδιακή «αποστράτευση» από την ενεργό δράση, σε συνδυασμό, βέβαια, με τις ιστορικές αλλαγές μετά το 1989, του επιτρέπουν πλέον να δει μέσα από μια κριτική σκοπιά το παρελθόν, την 197
από δω και πέρα θα είσαι ο Νίκος ιστορία του, που είναι και η ιστορία ενός κινήματος. Όχι, βέβαια, για να καταδικάσει λάθη ή για να αποδώσει ευθύνες. Γι αυτό η κριτική του δεν είναι μεγαλόστομη αλλά είναι η κριτική ενός ανθρώπου που έχει κατανοήσει πολύ καλά σε ποιες ιστορικές συνθήκες και για ποιους λόγους συνέβησαν όσα έζησε. Είναι αυτή η κριτική ματιά που μας υπενθυμίζει ότι «οι άνθρωποι κάνουν την ίδια τους την ιστορία, δεν την κάνουν όμως κάτω από ελεύθερες συνθήκες, που διάλεξαν μόνοι τους». Πολυμέρης Βόγλης Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας 198